DZIECKO U PROGU SZKOŁY

DZIECKO U PROGU SZKOŁY DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA DZIECI A ICH GOTOWOŚĆ DO NAUKI Leokadia Wiatrowska Halina Dmochowska

Leokadia Wiatrowska Halina Dmochowska DZIECKO U PROGU SZKOŁY DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA DZIECI A ICH GOTOWOŚĆ DO NAUKI Kraków 2013

Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013 Recenzent: dr hab. Krystyna Żuchelkowska, prof. UKW Redakcja wydawnicza: Zespół Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Fotografia na okładce: Oleg Fedotov Depositphotos.com Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Wyższą Szkołę Humanistyczno-Ekonomiczną w Brzegu ISBN 978-83-7850-454-2 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

Spis treści Przedmowa (Halina Dmochowska)... 7 Rozdział 1 Dylematy wokół podstawowych pojęć (Leokadia Wiatrowska)... 11 1. Ujęcie definicyjne podstawowych pojęć... 11 2. Gotowość dziecka... 22 3. Gotowość instytucji... 28 4. Gotowość rodziców... 35 Rozdział 2 Współczesny sześciolatek (Leokadia Wiatrowska)... 43 1. Sylwetka i rozwój... 43 2. Sfera fizyczna... 51 3. Sfera poznawcza... 55 4. Sfera społeczno-emocjonalna... 60 5. Empatia... 70 Rozdział 3 Rozważania o podmiotowości dziecka (Halina Dmochowska)... 75 1. Istota dziecięcej podmiotowości... 75 2. Zabawa jako istotny czynnik budowania autonomii dziecka... 86 3. Przygotowanie do nauki jako świadomej działalności... 98 4. Kształtowanie nastawień i obowiązkowości... 100 Rozdział 4 Rodzice sześciolatka... 105 1. Postawy rodzicielskie (Halina Dmochowska)... 105 2. Tworzenie warunków sprzyjających kształtowaniu systemu wartości dzieci w wieku przedszkolnym (Halina Dmochowska)... 111 3. Różnice indywidualne a deficyty rozwojowe (Leokadia Wiatrowska)... 116

6 Spis treści Rozdział 5 Sześciolatek w przedszkolu i w szkole... 127 1. Modyfikacje funkcji przedszkola (Halina Dmochowska)... 127 2. Nastawienie szkoły wobec sześcio-, siedmioletniego ucznia (Leokadia Wiatrowska)... 137 Rozdział 6 Obszary działań diagnostycznych (Leokadia Wiatrowska)... 153 1. Sens diagnozy pedagogicznej... 153 2. Kompetencje diagnostyczne nauczyciela... 154 3. Narzędzia badań gotowości szkolnej... 161 4. Trudności z wyborem diagnostycznych instrumentów... 170 Podsumowanie (Halina Dmochowska)... 179 Bibliografia... 185

Przedmowa Nadal ważna jest odpowiedź na postawione (nie po raz pierwszy) w 2008 roku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej pytanie Dlaczego warto, aby dzieci korzystały z edukacji przedszkolnej? 1. Hasła Przedszkole dobry start dla Twojego dziecka 2 czy Szkoła przyjaźnie wymagająca 3 są wciąż aktualne, a co więcej zgodne z założeniami wychowania podmiotowego. Przyjazne wymaganie nie stoi bowiem w sprzeczności z uszanowaniem autonomii i godności dziecka, stymulacją jego rozwoju. Zamierzeniem autorek tego opracowania były ukazanie [...] gotowości dziecka do nauki jako efektu rozwoju i uczenia się [...], przypisywanie wagi dobru dziecka, mierzonemu ciekawością świata i takim tej ciekawości zaspokajaniem, jakie zapewnia postęp w rozwoju dziecka 4. Wsparcia edukacyjnego wymaga nie tylko dziecko, lecz także jego rodzice. Jest to szczególnie widoczne od roku szkolnego 2009/2010, kiedy to nasz kraj wszedł w okres wzmożonego przygotowywania systemu oświatowego do obniżenia wieku obowiązku szkolnego do sześciu lat. Nowe zasady miały obowiązywać od września 2012 roku. Naruszało to jednak wieloletnią tradycję szkolną, z którą wiązało się powszechne przyjmowanie przez rodziców wieku siedmiu lat za moment rozpoczęcia nauki przez dziecko. Ponadto co rów- 1 Jak organizować edukację przedszkolną w nowych formach. Informator. 2008/2009 Rok Przedszkolaka, MEN, Warszawa, czerwiec 2008, s. 6, http://www.men.gov.pl/images/stories/ pdf/rok_przedszkolaka.pdf, dostęp: 2.07.2013. 2 Tamże, s. 1. 3 Szkoła przyjaźnie wymagająca. Reforma programowa. Opis zmian potrzebnych w systemie edukacji. Projekt do konsultacji, MEN, Warszawa, kwiecień 2008, s. 1. 4 B. Wilgocka-Okoń, Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003, s. 8 9.

8 Przedmowa nież znaczące niejasny był stan przygotowania szkół do przyjęcia młodszych niż dotąd dzieci. Po wielu debatach na różnych szczeblach przyjęto, że zmiany będą wprowadzone we wrześniu 2014 roku. Podobnie jak sześciolatki, dzieci pięcioletnie otrzymały prawo do bezpłatnej edukacji przedszkolnej, jeżeli rodzic podejmie decyzję, że jego dziecko rozpocznie naukę wcześniej. W tej sytuacji to edukacja przedszkolna dla pięciolatka staje się obowiązkowa, jako że z założenia dziecko nie może podjąć nauki w klasie pierwszej szkoły podstawowej bez uprzedniego przygotowania. Jest to czas dostrzegania w dziecku jego możliwości, ograniczeń, a nawet deficytów. Proces wspierania dzieci odpowiada ich indywidualnym potrzebom. Dla rodziców ważne stają się wtedy: [...] wysłuchanie specjalistów, zapoznanie się z tym, czego dziecko będzie się uczyło w klasie pierwszej szkoły podstawowej, i zastanowienie się, czy aby nie będzie to dla niego za trudne. Istnieje również możliwość stymulowania rozwoju, korygowania opóźnień rozwojowych, im wcześniej to zrobimy, tym lepiej. W piątym roku życia można uzyskać lepsze efekty niż później, po prostu dlatego, że mniej jest wiedzy, którą trzeba kształtować w dziecięcym umyśle. Można się więc skupić na rozumowaniu, emocjach, na sprawności ruchowej itp. 5 Rozpoznaniu poziomu rozwoju dziecka pięcio-, sześcioletniego czy też młodszego służy dobrze przeprowadzona diagnoza. Dlatego też po podjęciu decyzji o obniżaniu wieku szkolnego dziecka wśród priorytetów Ministerstwa Edukacji Narodowej znalazły się już we wrześniu 2008 roku [...] powszechna przedszkolna diagnoza dojrzałości szkolnej i działania wspomagające rozwój tych dzieci, które w swoim naturalnym rozwoju jeszcze takiej dojrzałości nie osiągnęły. Umożliwi to dzieciom o przyśpieszonym rozwoju wcześniejsze rozpoczęcie nauki szkolnej, zaś pozostałym dzieciom zapewni czas i warunki dla osiągnięcia takiego poziomu, który pozwoli im później w pełni korzystać z nauki szkolnej 6. Z tym nastawieniem w 2008 roku opracowano nową podstawę programową wychowania przedszkolnego. Wprowadzono ją w życie we wrześniu 2009 roku. Sformułowano w niej dziesięć podstawowych celów wychowania przedszkolnego, wyróżniono piętnaście obszarów edukacyjnych i wskazano, 5 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s. 9. 6 Tamże.

Przedmowa 9 z jakimi umiejętnościami dziecko powinno podjąć naukę szkolną 7. Zamieszczono również wskazówki organizacyjne wynikające z priorytetowych funkcji pełnionych przez placówki przedszkolne. Halina Dmochowska 7 Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych form wychowania przedszkolnego, załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r. nr 4, poz. 17).

Podsumowanie Nie tylko zdaniem pedagogów, ale także większości dorosłego społeczeństwa Pierwsze lata życia dziecka to złoty okres w jego rozwoju. Większość wrodzonych umiejętności dziecka rozwija się intensywnie w wieku przedszkolnym, dotyczy to także zdolności uczenia się. Działania edukacyjne polegające na pobudzaniu rozwoju intelektualnego i społecznego dziecka przynoszą najkorzystniejsze rezultaty właśnie w tym czasie. Jest to także najlepszy okres na zapobieganie ewentualnym późniejszym trudnościom w nauce na niwelowanie dysharmonii i zaburzeń rozwojowych, wyrównywanie zaniedbań środowiskowych 1. Trudno się nie zgodzić z takim stanowiskiem prezentowanym zarówno przez pedagogów, jak i psychologów (między innymi M. Kielar-Turską, A. Brzezińską, B. Muchacką, A. Klim-Klimaszewską, D. Klus-Stańską, T. Ogrodzińską). Pozostaje to przede wszystkim w zbieżności z założeniami wychowania podmiotowego, z dążeniem do stworzenia warunków, w których dziecko będzie miało możliwość zaspokajania potrzeb rozwojowych, zwłaszcza potrzeby samorealizacji. Najlepszym sposobem samorealizacji, jak twierdzi A. Maslow, jest twórczość 2. Zadaniem nauczyciela jest więc stwarzanie warunków do twórczych poczynań dziecka. Te z kolei powinny prowadzić do osiągania przez dziecko jak najwyższego poziomu rozwoju, pozwalającego na podejmowanie coraz to nowych zadań, pokonywanie coraz większych trudności, kształtowanie umiejętności pozwalających na sprawne funkcjonowanie w otaczającej rzeczywistości (umiejętności kluczowe). Zaproponowana w 2008 roku reforma programowa, a wraz z nią ogólnonarodowy namysł nad edukacją dzieci przedszkolnych, obniżeniem wieku szkolnego do sześciu lat miały i nadal mają służyć jak najskuteczniejszemu przygotowaniu dzieci 1 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s. 6. 2 Za: M. Kielar-Turska, Jak pomagać dziecku..., dz. cyt., s. 11.

180 Podsumowanie do funkcjonowania we współczesnym świecie świecie nieustającej zmiany i wciąż nowych wymagań. Ministerstwo Edukacji Narodowej w okresie od kwietnia do czerwca 2008 roku 3 ustaliło określone priorytety w zakresie edukacji małego dziecka. Priorytetem Ministerstwa Edukacji Narodowej było i jest organizowanie działań edukacyjnych pod hasłem Szkoła przyjaźnie wymagająca 4 lub w innej wersji Szkoła przyjazna dla dzieci. Uznano, że szkoła ma być przyjazna także dla dzieci w wieku przedszkolnym, a rok szkolny 2008/2009 ogłoszono Rokiem Przedszkolaka (z hasłem Przedszkole dobry start dla Twojego dziecka ). Dominująca zasada poddanej pod dyskusję reformy programowej to jakość i zaufanie. Reforma programowa stanowi pakiet działań zmierzających do osiągnięcia zarówno spójnego programowo oraz organizacyjnie procesu kształcenia, jak i wysokiej jakości polskiej oświaty. W takim ujmowaniu działań oświatowych mieści się również edukacja dziecka przedszkolnego. Szczególnie dużo uwagi poświęca się obniżeniu wieku szkolnego do szóstego roku życia oraz szerszemu objęciu edukacją przedszkolną dzieci w wieku 3 5 lat. Uwaga władz oświatowych i osób odpowiedzialnych za edukację małych dzieci skupiona jest więc szczególnie na sześciolatkach. Wiosną 2009 roku [...] zaczęła obowiązywać przeprowadzana przez psychologów przedszkolna procedura opiniowania dojrzałości szkolnej dziecka w skrócie nazywana diagnozą przedszkolną, poprzedzającą pójście do szkoły 5. W założeniu powinna ona ułatwić rodzicom podjęcie właściwych decyzji dotyczących edukacji ich dzieci 6. Zgodnie z założeniem projektu reformy programowej w jej pierwszych latach [...] data rozpoczęcia nauki będzie traktowana elastycznie i będzie zależeć bardziej od dokonanej przez rodziców oceny dojrzałości szkolnej dziecka niż od metryki urodzenia 7. To rodzice najlepiej znają indywidualny rytm i tempo rozwoju swoich dzieci. Bardzo ważną kwestią, której nie można pominąć przy określaniu poziomu dojrzałości szkolnej dziecka, jest jego uczestnictwo w edukacji. Jeżeli 3 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s. 6. 4 Szkoła przyjaźnie wymagająca..., dz. cyt., s. 5. 5 Tamże, s. 11. 6 Tamże. 7 Tamże.

Podsumowanie 181 dziecko od trzeciego roku życia jest aktywnym uczestnikiem procesu edukacyjnego, to poziom osiąganej przez nie dojrzałości szkolnej może zdecydowanie się różnić od poziomu dojrzałości dziecka niemającego wcześniej kontaktu z edukacją przedszkolną, z funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej. Jeżeli wziąć pod uwagę rozwój społeczno-moralny, rozwój emocjonalny, a także pozostałe sfery rozwoju, to różnice przykładowo w umiejętności nawiązywania kontaktu z innymi dziećmi, radzeniu sobie z napotykanymi problemami, a także w odporności na drobne niepowodzenia są zdecydowane. Rodzice powinni więc podjąć decyzję o rozpoczęciu przez dziecko nauki w szkole, pod warunkiem że będą przekonani o słuszności tego kroku. Zakłada się przy tym, że mają oni wiedzę wskazującą, iż wczesna edukacja bez wątpienia przynosi wymierne korzyści w zakresie psychofizycznego rozwoju dzieci. Oto najważniejsze z nich: znacząca część możliwości intelektualnych człowieka kształtuje się w pierwszych latach życia, wczesna edukacja najefektywniej pomaga wyrównywać szanse edukacyjne dzieci zagrożonych wykluczeniem społecznym, [...] uczestnictwo w grupie przedszkolnej stwarza [...] szczególną okazję do rozwijania dojrzałości emocjonalnej [...], grupa rówieśnicza i nawiązywane w niej pod kierunkiem nauczyciela relacje stanowią bardzo sprzyjające środowisko do rozwoju umiejętności językowych wzbogacanie zasobu słów i jasne formułowanie swych myśli, [...] w przedszkolu można skutecznie kształtować gotowość dziecka do nauki szkolnej, przygotować do uczenia się przez całe życie i przez to zapewnić mu lepsze szanse edukacyjne, inwestycja w edukację przedszkolną to inwestycja w przyszłość społeczeństwa lepiej wykształcone społeczeństwo to lepsza sytuacja gospodarcza i mniejsze obciążenia społeczne 8. Od kilku lat toczą się w naszym kraju dyskusje na różnych szczeblach oświaty na temat obniżenia wieku rozpoczynania nauki szkolnej. Od kwietnia 2008 roku, to znaczy od chwili rozpoczęcia debaty społecznej (między innymi na forum internetowym) na temat tego, czy sześciolatek pozostaje w przedszkolu i jest objęty obowiązkiem przedszkolnym, czy zostaje obniżony wiek rozpoczynania obowiązku szkolnego, są one szczególnie burzliwe. Wypowiadają się na ten temat zarówno specjaliści z dziedziny edukacji małego dziecka, jak i dziennikarze. A może najważniejsze głosy w tej społecznej dyskusji 8 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s. 6.

182 Podsumowanie to głosy rodziców? Jak się wydaje, to oni przeszli do opozycji, jeżeli chodzi o obniżenie wieku szkolnego. Zgodnie z założeniami reformy programowej Sześciolatki zaczynające naukę w szkole powinny mieć możliwość skorzystania uprzednio z edukacji przedszkolnej. W roku szkolnym 2009/2010 do klasy pierwszej pójdą razem siedmiolatki i część sześciolatków 9. Decyzja o rozpoczęciu nauki przez sześciolatki będzie uzależniona od poziomu ich gotowości szkolnej i ostatecznie podejmą ją rodzice. W tej sytuacji ogromne znaczenie należy przypisać procesowi diagnozowania dziecka przedszkolnego oraz sposobom informowania na bieżąco o jego wynikach rodziców bądź opiekunów. Do tego obliguje podstawa programowa, w której jasno określone są funkcje pełnione przez placówki przedszkolne zarówno wobec dziecka, jak i wobec rodziców (bądź opiekunów). Należałoby też wskazywać rodzicom, jaki cel ma obniżenie wieku obowiązku szkolnego i jak się do tego przygotowujemy, zarówno merytorycznie, jak i organizacyjnie. Właśnie brak bazy w szkołach jest jedną z przyczyn, na którą wskazują rodzice, mając wątpliwości, czy szkoła jest przygotowana na przyjęcie ich sześcioletnich dzieci. Prawidłowa informacja na ten temat mogłaby pomóc wielu rodzicom w podejmowaniu trudnej decyzji posłać sześciolatka do szkoły czy też może pozostawić jeszcze rok w przedszkolu. W czerwcu 2008 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej informowało, że w Polsce realizowanych jest 19 projektów pod wspólnym tytułem Alternatywne formy edukacji przedszkolnej w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich 2004 2006 10. Wówczas to funkcjonowało ponad 800 jednostek typu punkty przedszkolne czy zespoły wychowania przedszkolnego, a w każdym z nich dzieci spotykały się z wykwalifikowanym nauczycielem potrafiącym przygotować je do pełnienia różnych ról społecznych, w tym tej szczególnej roli roli ucznia. O ile obawy mogą budzić sprawy organizacyjne, o tyle nie powinno być najmniejszych wątpliwości co do kwalifikacji nauczycieli małego dziecka. Mogą dziwić głosy przedstawicieli oświaty wskazujące na braki kadrowe w tym zakresie. Od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku wiele uczelni w Polsce otworzyło swoje podwoje dla nauczycieli z kwalifikacjami na poziomie studiów pomaturalnych (studia nauczycielskie i wyższe szkoły nauczycielskie), dając im szanse uzupełnienia wykształcenia do poziomu licencjackiego bądź magisterskiego. Wielu też nauczycieli podjęło wówczas naukę na studiach podyplomowych. Sytuacja ta trwa do dziś. Kształcenie akademickie w zakresie edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, zarówno w wyższych 9 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s. 7. 10 Tamże, s. 13.

Podsumowanie 183 szkołach państwowych, jak i prywatnych, nadal pozostaje w kręgu zainteresowań już pracujących nauczycieli małego dziecka. Od kilku też lat nie ustaje zainteresowanie tymi kierunkami studiów na obu typach uczelni. Należy również dodać, że w obu przypadkach kandydaci na nauczycieli na studiach niestacjonarnych płacą za kształcenie. Wprawdzie od kilku lat system stypendialny obejmuje również studia zaoczne, nie pokrywa to jednak w pełni kosztów nauki. W Polsce mamy dobrze przygotowaną kadrę pedagogiczną, gotową w każdej chwili podjąć pracę zarówno z dzieckiem przedszkolnym, jak i wczesnoszkolnym, ponieważ niemal wszystkie uczelnie na kierunkach pedagogicznych kształcą na poziomie wyższym nauczycieli w zakresie dwóch specjalizacji (na przykład kształcenie zintegrowane z edukacją przedszkolną czy edukacja wczesnoszkolna i wychowanie przedszkolne). Jeżeli chcemy, aby nasze dzieci w przyszłości rzeczywiście miały wyrównane szanse funkcjonowania jako obywatele Europy i świata, to może warto przeanalizować systemy szkolne różnych państw i wyciągnąć odpowiednie wnioski dla edukacji małego dziecka. Dane z czerwca 2008 roku wskazują, że [...] wychowaniem przedszkolnym objętych jest w skali kraju średnio ok. 44% dzieci w wieku od 3 6 lat. Są to najniższe wskaźniki upowszechniania wychowania przedszkolnego wśród krajów Unii Europejskiej 11. Jeżeli dodatkowo weźmiemy pod uwagę to, że sześciolatki objęte są (jak wyżej już wskazywano) obowiązkową edukacją przedszkolną mającą za zadanie przygotować je do podjęcia nauki w szkole, to wskaźnik edukacji dzieci przedszkolnych od 3. do 4. roku życia prezentuje się jeszcze mniej korzystnie. Do dzisiaj sytuacja obejmowania dzieci działalnością wychowawczo-dydaktyczną i opiekuńczą nie uległa poprawie. Wręcz przeciwnie, z roku na rok brakuje coraz więcej miejsc w przedszkolach dla dzieci trzy-, czteroletnich. Nadal toczą się dyskusje, a niemal każde ugrupowanie polityczne, zwłaszcza partia rządząca, zapewnia społeczeństwo, że edukacja od najmłodszych lat to priorytet polityki oświatowej. Halina Dmochowska 11 Tamże, s. 10 11.

Bibliografia Andrzejewska J., Aktywność dziecka w przedszkolu a organizacja przestrzeni edukacyjnej [w:] Popławska A. (red.), Podmiotowość w praktyce edukacyjnej. Konteksty działania zagrożenia, Wydawnictwo NWSP, Białystok 2009. Armstrong T., 7 rodzajów inteligencji. Odkryj je w sobie i rozwijaj, Wydawnictwo MT Biznes, Warszawa 2009. Babiuch M., Jak współpracować z rodzicami trudnych dzieci, WSiP, Warszawa 2002. Bajcar E.A., Bąbel P., Dojrzałość dzieci sześcioletnich w zakresie rozwoju poznawczego [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2009. Baley S., Zarys psychologji w związku z rozwojem psychiki dziecka, Książnica-Atlas, Wrocław 1948. Bednarczyk H., Królica M., Maciąg M.A., Program edukacji przedszkolnej dla dzieci od 3 do 6 lat Świat przedszkolaka, Wydawnictwo Juka, Warszawa 2001. Błaszczak A., Współzależność schematu Ja. Różnice płciowe. Konsekwencje, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010. Bogdanowicz M., Adryjanek A., Rożyńska M., Uczeń z dysleksją w domu. Poradnik nie tylko dla rodziców, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2007. Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2003. Brągiel J., Więzi społeczne w rodzinie [w:] S. Kawula, J. Brągiel, A. Janke (red.), Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002. Bruner J.S., Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznawania, PWN, Warszawa 1978. Brzezińska A., Czym może być aktywne uczestnictwo ucznia i nauczyciela [w:] G. Lutomski (red.), Uczyć inaczej, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1994. Brzezińska A., Gotowość do czytania i pisania i jej rozwój w wieku przedszkolnym [w:] A. Brzezińska (red.), Czytanie i pisanie nowy język dziecka, WSiP, Warszawa 1987. Brzezińska A., Gotowość dziecka w wieku przedszkolnym do czytania i pisania [w:] A. Brzezińska, M. Burtowy, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1985. Brzezińska A., Prawidłowości rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym [w:] A. Brzezińska, M. Burtowy, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1985.

186 Bibliografia Brzezińska A. (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, GWP, Gdańsk 2005. Brzezińska A., Burtowy M., Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1985. Brzezińska A., Czub T., Lutomski G., Smykowski B. (red.), Dziecko w zabawie i świecie języka, Zysk i S-ka, Poznań 1995. Clauss G., Psychologia różnic indywidualnych w uczeniu się, WSiP, Warszawa 1987. Cytowska B., Winczura B. (red.), Dziecko z zaburzeniami w rozwoju, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006. Czabaj R., Diagnoza pedagogiczna niepowodzeń szkolnych przegląd metod diagnostycznych, Dysleksja. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji 2008, nr 1. Czelakowska D., Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010. Debesse M., Etapy wychowania, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996. Denek K., Kształcenie i doskonalenie nauczycieli w okresie przemian, Kultura i Edukacja 1996, nr 3. Denek K., Podstawy klasyfikacji wartości [w:] K. Denek, U. Morszczyńska, W. Morszczyński, S.C. Michałowski, Dziecko w świecie wartości, cz. 1: Aksjologiczne barwy dziecięcego świata, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003. Denek K., Morszczyńska U., Morszczyński W., Michałowski S.C., Dziecko w świecie wartości, cz. 1: Aksjologiczne barwy dziecięcego świata, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003. Derewlana H., Wosińska B., Badanie gotowości szkolnej, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 2010. Dmochowska H., Identyfikacja zawodowa nauczycieli kształcących się [w:] M. Jabłoński (red.), Nauczyciel w zmieniającej się rzeczywistości społecznej, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2000. Dmochowska M., Zanim dziecko zacznie pisać, WSiP, Warszawa 1991. Dryden G, Vos J., Rewolucja w uczeniu, Zysk i S-ka, Poznań 2003. Dymara B. (red.), Dziecko w świecie współdziałania, cz. 1: Poszukiwanie podstaw samorządności, współdziałania, demokracji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001. Dymara B., Łopatkowa M., Pulinowa Z.P., Murzyn A., Dziecko w świecie wartości, cz. 2: Poszukiwanie ładu umysłu i serca, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003. Dyner W.J., Zabawy tematyczne dzieci w domu i w przedszkolu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983. Ferenz K., Konteksty edukacji kulturalnej. Społeczne interesy i indywidualne wybory, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2003. Ferenz K., Przedmiotowość i podmiotowość dziecka we wczesnej edukacji kulturalnej [w:] D. Jankowski (red.), Edukacja kulturalna w życiu człowieka, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Pedagogiczno-Artystyczny, Kalisz 1999. Ferenz K., Współczesne funkcje przedszkola, Wychowanie w Przedszkolu 1999, nr 4. Frydrychowicz A., Koźniewska E., Matuszewski A., Zwierzyńska E., Skala Gotowości Szkolnej. Podręcznik, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne

Bibliografia 187 dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno- -Pedagogicznej, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2006. Gardner H., Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce, Wydawnictwo Laurum, Warszawa 2009. Garstka T., Kontakty z rodzicami. Wybrane zagadnienia [w:] Poradnik wychowawcy. Sierpień 2011, K. 3.2, Wydawnictwo Raabe, Warszawa 2001. Gloton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1985. Gnitecki J., W poszukiwaniu aksjologicznych podstaw edukacji [w:] U. Ostrowska (red.), Edukacja przełomu wieków wobec kwestii aksjologicznych, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2001. Godlewska A., Sześciolatki na start, Życie Szkoły 2011, nr 8. Goleman D., Emocje destrukcyjne. Jak możemy je przezwyciężyć?, Media Rodzina, Poznań 2004. Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, Poznań 1997. Goleman D., Inteligencja emocjonalna w praktyce, Media Rodzina, Poznań 1999. Góralczyk E., Moje dziecko w szkole. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2008. Gruszczyk-Kolczyńska E., Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki. Przyczyny, diagnoza, zajęcia korekcyjno-wyrównawcze, WSiP, Warszawa 1992. Gulin W., Empatia dzieci i młodzieży, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994. Hajduk E., Hajduk B., Pomoc i opieka różne postacie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001. Hannaford C., Zmyślne ruchy, które doskonalą umysł. Podstawy kinezjologii edukacyjnej, Polskie Stowarzyszenie Kinezjologów Medyk, Warszawa 1998. Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2: Charakterystyka rozwoju człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 3: Rozwój funkcji psychicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika ogólna, WAiP, Warszawa 2008. Homplewicz J., Etyka pedagogiczna, Wydawnictwo WSP, Rzeszów 1996. Hurlock I., Rozwój dziecka, t. 2, PWN, Warszawa 1985. Iłendo-Milewska A., Jakość relacji między podmiotami edukacji a poziom dysfunkcjonalności uczniów [w:] A. Popławska (red.), Podmiotowość w praktyce edukacyjnej. Konteksty działania zagrożenia, Wydawnictwo NWSP, Białystok 2009. Jacewicz A., Podmiotowość dziecka w przedszkolu na przykładzie Przedszkola Samorządowego nr 48 w Białymstoku [w:] A. Popławska (red.), Podmiotowość w praktyce edukacyjnej. Konteksty działania zagrożenia, Wydawnictwo NWSP, Białystok 2009. Jak organizować edukację przedszkolną w nowych formach. Informator. 2008/2009 Rok Przedszkolaka, MEN, Warszawa, czerwiec 2008, http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf/rok_przedszkolaka.pdf, dostęp: 2.07.2013. Jałowiecka A., Zaburzenia rozwojowe dzieci [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2009.

188 Bibliografia Jarosz E., Wysocka E., Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2006. Jopkiewicz A., Dojrzałość dzieci sześcioletnich w zakresie rozwoju fizycznego [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2009. Karbowniczek J., Kwaśniewska M., Surma B., Podstawy pedagogiki przedszkolnej z metodyką, Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM, Kraków 2011. Karczewska J., Kwaśniewska M. (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2009. Kataryńczuk-Mania L., Nauczyciel edukacji muzycznej we współczesnej rzeczywistości kulturalnej, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2010. Kataryńczuk-Mania L., Wychowawcze aspekty zajęć umuzykalniających w przedszkolu, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2009. Kelm A., Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2000. Kephart N.C., Dziecko opóźnione w nauce szkolnej, PWN, Warszawa 1970. Kielar-Turska M., Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata, WSiP, Warszawa 1992. Klim-Klimaszewska A., Pedagogika przedszkolna. Nowa podstawa programowa, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2012. Klim-Klimaszewska A., Witamy w przedszkolu. Wspomaganie procesu adaptacji dziecka do środowiska przedszkolnego, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2010. Klus-Stańska D., Wspieranie ciągłości rozwoju w klasach początkowych fakt czy mit? [w:] D. Waloszek (red.), Wybrane zagadnienia edukacji człowieka w dzieciństwie, Centrum Edukacji Bliżej Przedszkola, Kraków 2009. Klus-Stańska D., Wstęp [w:] D. Klus-Stańska (red.), Światy dziecięcych znaczeń, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004. Kołodziejczyk W., Polak M., Jak będzie zmieniać się edukacja? Wyzwania dla polskiej szkoły i ucznia, Instytut Obywatelski, Warszawa 2011. Kopik A., Rozwój społeczny dzieci rozpoczynających naukę szkolną w kontekście typów zachowań [w:] J. Kruk-Lasocka, M. Sekułowicz (red.), Wczesna diagnoza i terapia dzieci z utrudnieniami w rozwoju. Interdyscyplinarne problemy, DSWE TWP, Wrocław 2004. Korzeniowski K., Zieliński R., Daniecki W., Podmiotowość jednostki w koncepcjach psychologicznych i organizacyjnych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983. Kowalski M., Olczak A. (red.), Edukacja w przebiegu życia. Od dzieciństwa do starości, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010. Kozielecki J., Zagadnienia psychologii myślenia, PWN, Warszawa 1966. Koźniewska E., Diagnoza dojrzałości szkolnej, Problemy Poradnictwa Psychologiczno- -Pedagogicznego 1996, nr 2. Krasowicz G., Podręcznik do Zetotestu, Agencja Wydawniczo-Handlowa A. Dudek, Lublin 1995. Krasowicz-Kupis G., Dojrzałość do nauki czytania i pisania [w:] W. Brejnak (red.), O pomyślny start ucznia w szkole, Biuletyn Informacyjny PTD, nr 23, Warszawa 2002.

Bibliografia 189 Krasowicz-Kupis G., Rozwój i ocena umiejętności czytania dzieci sześcioletnich, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, z. 5, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2006. Kruk-Lasocka J., Sekułowicz M. (red.), Wczesna diagnoza i terapia dzieci z utrudnieniami w rozwoju. Interdyscyplinarne problemy, DSWE TWP, Wrocław 2004. Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2007. Kurtek P., Dojrzałość dzieci sześcioletnich w zakresie rozwoju społeczno-emocjonalnego [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2009. Kwaśniewska M., Zabawa jako podstawowa forma aktywności dziecięcej [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2009. Ledzińska M., Czerniawska E., Psychologia nauczania. Ujęcie poznawcze. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011. Lewis D., Jak wychować zdolne dziecko, PZWL, Warszawa 1988. Lewowicki T., Indywidualizacja kształcenia dydaktyka różnicowa, PWN, Warszawa 1977. Leżańska, Kształcenie nauczycieli wychowania przedszkolnego w Polsce, Wydawnictwo UŁ, Łódź 1998. Łukaszewicz R.M., W poszukiwaniu innej drogi edukacji: między wyobraźnią a narracją [w:] D. Waloszek (red.), Wybrane zagadnienia edukacji człowieka w dzieciństwie, Centrum Edukacji Bliżej Przedszkola, Kraków 2009. Malinowska J., Kompetencje komunikacyjne nauczycieli jako wyznacznik poczucia podmiotowości uczniów w szkole. Diagnoza biograficzny wymiar ich u/formowania, Oficyna Wydawnicza Atut Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2008. Malmquist E., Nauka czytania w szkole podstawowej, WSiP, Warszawa 1987. Marynowicz-Hetka E., Diagnostyka pedagogiczna w pracy socjalno-wychowawczej [w:] I. Lepalczyk, J. Badura (red.), Elementy diagnostyki pedagogicznej, PWN, Warszawa 1987. Matczak A., Różnice indywidualne w rozwoju psychicznym [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 3: Rozwój funkcji psychicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. Matczak A., Piotrowska A., Ciarkowska W., Skala Inteligencji D. Wechslera dla dzieci wersja zmodyfikowana (WISC-R). Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 1991. Mendel M., Cieślak A., (P)rogi szkoły [w:] D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska (red.), Pedagogika wczesnoszkolna dyskursy, problemy, rozwiązania, WAiP, Warszawa 2009. Michalak R., Misiorna E., Edukacja małego dziecka z perspektywy konstruktywizmu [w:] S. Włoch (red.), Edukacja przedszkolna w teorii i praktyce, Wydawnictwo UO, Opole 2006.

190 Bibliografia Michalak R., Misiorna E., Gotowość szkolna jako wyznacznik jakości funkcjonowania dziecka w roli ucznia [w:] R. Michalak, E. Misiorna, Konteksty gotowości szkolnej, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, z. 1, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2006. Michalak R., Misiorna E., Konteksty gotowości szkolnej, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, z. 1, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2006. Muchacka B., Stymulowanie aktywności poznawczej dzieci w przedszkolu, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2000. Niemierko B., Diagnostyka edukacyjna. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. Nosal C., Psychologiczne modele umysłu, PWN, Warszawa 1990. Nowak-Starz G., Rozwój fizyczny a przystosowanie szkolne uczniów z przejawami zaburzeń emocjonalnych [w:] J. Kruk-Lasocka, M. Sekułowicz (red.), Wczesna diagnoza i terapia dzieci z utrudnieniami w rozwoju. Interdyscyplinarne problemy, DSWE TWP, Wrocław 2004. Nyczaj-Drąg M., Jakość samopoczucia dziecka w sytuacji startu szkolnego i jego uwarunkowania [w:] S. Włoch (red), Edukacja przedszkolna w teorii i praktyce, Wydawnictwo UO, Opole 2006. Ogrodzka-Mazur E., Szuścik U., Zalewska-Bujak M. (red.), Wychowanie i kształcenie w praktyce, Edukacja Małego Dziecka t. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Cieszyn Kraków 2010. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001. Okoń w., Zabawa a rzeczywistość, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995. Osiński W., Rozwój motoryczny człowieka w procesie ontogenezy [w:] W. Osiński (red.), Motoryczność człowieka jej struktura, zmienność i uwarunkowania, Wydawnictwo AWF, Poznań 1996. Oszwa U., Rozwój i ocena umiejętności matematycznych dzieci sześcioletnich, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, z. 6, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2006. Pachociński R., Progi szkolne w ujęciu porównawczym [w:] J. Radziewicz (red.), Progi szkolne, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2000. Pańtak A., Ukryty program szkoły bariera czy szansa edukacyjna? [w:] J. Radziewicz (red.), Progi szkolne, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2000. Parafiniuk-Soińska J., Współczesne przemiany w edukacji wczesnoszkolnej [w:] S. Palka (red.), Teoretyczne odniesienia i praktyczne rozwiązania w pedagogice wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1994. Piechaczek-Ogierman G., Zdrowotne aspekty w ocenie gotowości do nauki szkolnej dzieci siedmioletnich [w:] E. Ogrodzka-Mazur, U. Szuścik, M. Zalewska-Bujak

Bibliografia 191 (red.), Wychowanie i kształcenie w praktyce, Edukacja Małego Dziecka, t. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Cieszyn Kraków 2010. Pietsch-Szurek E., Szmigielska B., Siuta J., Test rozwoju percepcji wzrokowej Marianny Frostig. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 1992. Pindera P., Wpływ rodziny na przystosowanie dzieci 7-letnich do nauki w szkole [w:] H. Marzec, C. Wiśniewski (red.), Rodzina na początku III tysiąclecia obraz przeszłości i teraźniejszości, t. 2, Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2009. Piszczek M., Terapia zabawą. Terapia przez sztukę, MEN, Warszawa 2002. Popławska A.(red.), Podmiotowość w praktyce edukacyjnej. Konteksty działania zagrożenia, Wydawnictwo NWSP, Białystok 2009. Program wychowania w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1981. Prokosz M., Diagnoza dziecka z zaburzeniami w rozwoju [w:] B. Cytowska, B. Winczura (red.), Dziecko z zaburzeniami w rozwoju, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006. Przetacznik-Gierowska M., Zasady i prawidłowości psychicznego rozwoju człowieka [w:] M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia rozwoju człowieka, t. 1: Zagadnienia ogólne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992. Przetacznikowa M., Wiek przedszkolny [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1975. Przetacznikowa M., Wiek przedszkolny [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, t. 2, PWN, Warszawa 1986. Raczek J., Motoryczność człowieka, poglądy, kontrowersje i koncepcje [w:] J. Raczek (red.), Motoryczność dzieci i młodzieży aspekty teoretyczne oraz implikacje motoryczne, t. 1, Wydawnictwo AWF, Katowice 1986. Radziewicz J., Dwa wymiary progów edukacyjnych [w:] J. Radziewicz (red.), Progi szkolne, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2000. Reid G., Wearmouth J. (red.), Dysleksja. Teoria i praktyka, GWP, Gdańsk 2008. Rembowski J., Empatia. Studium psychologiczne, PWN, Warszawa 1989. Rokicińska I., Kwestionariusz diagnozy dziecka rozpoczynającego naukę w klasie pierwszej, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2007. Sajdak A., Indywidualizacja w nauczaniu [w:] E. Różycka (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 2: M O, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003. Schaffer H.R., Psychologia dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. Skałbania B., Diagnostyka pedagogiczna. Wybrane obszary badawcze i rozwiązania praktyczne, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011. Sławińska M., Konstruowanie wiedzy na zajęciach w przedszkolu, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010. Smykowski B., Wiek przedszkolny. Jak rozpoznać potencjał dziecka? [w:] A.I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, GWP, Gdańsk 2005. Soroka-Fedorczuk A., Wyspa skarbów czy rafa koralowa? Przedszkole w narracjach osób dorosłych [w:] M. Kowalski, Kolczak A. (red.), Edukacja w przebiegu życia. Od dzieciństwa do starości, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010.