Szkoła Podstawowa nr 6 w Kwidzynie Sposoby poprawiające umiejętność czytania ze zrozumieniem. Opracowała: Grażyna Boniecka Kwidzyn 2001
Czytanie ze zrozumieniem ma we współczesnym świecie znaczenie szczególne. Ustawiczne kształcenie opiera się przede wszystkim na czytaniu ze zrozumieniem, a rozwój nauki i techniki niesie coraz to więcej instrukcji, opisów oraz informacji, niezbędnie potrzebnych każdemu człowiekowi współczesnej rzeczywistości. Poprawna realizacja zadań w zakresie kształcenia umiejętności czytania ze zrozumieniem u uczniów klas początkowych, przygotowuje ich do nauki w klasach wyższych. W każdej szkole, a nawet klasie szkolnej, łatwo zauważyć uczniów, którzy nie rozumieją czytanego tekstu. Uczniowie ci mają ogromne trudności w zapamiętywaniu określonych informacji. Najczęściej są to uczniowie słabi i być może główną przyczyną tej sytuacji jest brak umiejętności czytania ze zrozumieniem. Elżbieta Putkiewicz badając umiejętności dzieci kończących klasę III w Kwidzynie wyróżniła problemy, z którymi dzieci najczęściej spotykają się w czasie czytania ze zrozumieniem. Są one następujące: I Trudności w rozumieniu pisemnych poleceń. Żeby zapobiec tym trudnościom nauczyciele powinni położyć nacisk na wykonywanie prostych ćwiczeń w rozumieniu czytanego tekstu równolegle z opanowywaniem przez dzieci technicznej strony czytania. Należy również często organizować podczas lekcji takie sytuacje, w których uczniowie będą się zachowywali zgodnie z instrukcją podaną na piśmie, np. wykorzystywanie zeszytów ćwiczeń bez ingerencji nauczyciela. Nauczyciele powinni również inspirować uczniów do wykonywania ćwiczeń zmierzających do rozumienia szczegółów zawartych w tekście. Propozycje takich ćwiczeń podam w dalszej części pracy. II Uczniowie nie rozumieją tekstu z powodu braku rozumienia podstawowych struktur logicznych. Żeby zminimalizować ten problem, należy zachęcać uczniów do czytania tekstów lub ich fragmentów oraz różnego rodzaju czasopism. Należy zwiększyć kontakt z literaturą popularno - naukową. Będzie to dla ucznia okazja do doskonalenia techniki czytania, stanowić będzie źródło informacji o otaczającym nas świecie i jednocześnie będzie tworzywem do ćwiczeń słownikowo - frazeologicznych. Zwiększony kontakt z piśmiennictwem popularno - naukowym wyeliminuje zbyt prosty język, jaki spotykamy w literaturze dziecięcej i zmusi ucznia do wysiłku w rozumieniu tekstu. Należy także dość często organizować gry i zabawy, a także układać zadania matematyczne, których instrukcje podawane na piśmie będą zawierały określone struktury logiczne. III Występowanie trudności w rozpoznawaniu konstrukcji składniowych oraz ich mały zasób słownikowy. 2
W celu zmniejszenia tych trudności lub ich całkowitego zlikwidowania trzeba systematycznie czytać dzieciom literaturę o dobrej stylistyce, bogatym i nowym dla dzieci słownictwie oraz rozmawiać na jej temat. Należy również podczas lekcji wykorzystywać popularno - naukowe programy telewizyjne lub ich nagrania na taśmach video jako podstawę do rozmowy z dziećmi i wzbogacanie ich słownictwa. Bardzo dobry wpływ na wzbogacenie słownictwa uczniów oraz usprawnienie umiejętności posługiwania się językiem ma organizowanie w tym celu różnego rodzaju quizów i konkursów. IV Uczniowie mają często kłopoty podczas pracy z tekstem ciągłym. Nie rozumieją treści czytanego tekstu, nie potrafią wyodrębnić potrzebnych im informacji. W celu zapobiegnięcia występowaniu tego rodzaju trudności należy już w pierwszej fazie nauki czytania wiązać ćwiczenia doskonalące technikę czytania z ćwiczeniami w rozumieniu tekstu. Nauczyciel powinien też organizować sytuacje, w których uczniowie będą samodzielnie wyszukiwali wiadomości w książkach popularno - naukowych, encyklopediach, słownikach. Podczas opracowywania literatury należy dbać o to, żeby na lekcjach występowała praca z tekstem (wyszukiwanie przez uczniów fragmentów na podany przez nauczyciela temat). Istotą cichego czytania jest zrozumienie ogarnianego wzrokiem tekstu, a technika czytania cichego polega na czytaniu tekstu wyrazami (cząstkami wyrazów) wyłącznie wzrokiem. Z uwagi na ważność i znaczenie czytania cichego ze zrozumieniem, należałoby odpowiedzieć na pytanie, kiedy rozpoczynać pracę nad wdrażaniem do tej umiejętności? Równolegle ze zdobywaniem umiejętności czytania rozpoczyna się wdrażanie do czytania ze zrozumieniem. Tym bardziej, że uwaga dziecka podczas czytania cichego jest prawie wyłącznie skupiona na treści. Ryszard Więckowski wyróżnia 3 poziomy zrozumienia tekstów: Poziom I - uczniowie wyodrębniają konkretne fakty i zdarzenia, zapamiętują je i odtwarzają na polecenie nauczyciela. Poziom II - w czytanym tekście uczniowie wyodrębniają związki przyczynowo - skutkowe między faktami i zdarzeniami. Poziom III - uczniowie potrafią wyodrębnić ideę utworu (czytanki, utworu literackiego), elementy podstawowe i drugorzędne oraz myśl przewodnią. Aby to osiągnąć należy w procesie dydaktycznym stosować różnego rodzaju ćwiczenia w tym zakresie. W okresie elementarzowym stopień trudności tych ćwiczeń jest niski i zróżnicowany. Ćwiczenia spełniają w tym czasie dwojaką funkcję. Wdrażają uczniów do umiejętności czytania, a jednocześnie informują nauczyciela o jego postępach w tym zakresie. Zachowując zasadę 3
stopniowania trudności można by ćwiczenia wdrażające do czytania ze zrozumieniem w kl. I - III uszeregować następująco: Klasa I Ćwiczenie 1 - Odszukiwanie wyrazu (wyrazów) z literą, którą dzieci nauczyły się pisać. Wspomniana litera może występować w nagłosie, śródgłosie i w wygłosie. - Odczytywanie wyrazów oznaczających imiona, nazwy zwierząt, nazwy sprzętu, nazwy roślin itp. Wyżej wymienione ćwiczenia obok doskonalenia techniki czytania, czytania ze zrozumieniem i wdrażania do samodzielnego uczenia się, przygotowują do realizacji treści programowych związanych z nauką o języku. Ćwiczenie 2 (rozsypanka wyrazowa) - Zadaniem uczniów jest przyporządkowanie wyrazom oznaczającym imiona, wyrazy oznaczające czynności np.: Ala - rysuje, maluje, pracuje, pomaga; As - biega, leży, stoi, śpi. - Wyrazom oznaczającym nazwy zwierząt, dzieci przyporządkowują wyrazy oznaczające nazwy środowiska życia tych zwierząt np.: kot - mieszkanie, gospodarstwo, dom, podwórze; pies - zagroda, gospodarstwo, podwórze, mieszkanie; sarna - las, zagajnik, bór, pole, ogród zoologiczny; wiewiórka - las, park, ogród zoologiczny; sikorka - ogród, sad, las, park. Ćwiczenie 3 Wykonanie polecenia, którego treść jest zapisana na tablicy (foliogramie). Polecenia można różnicować, a ich poprawna realizacja świadczy o zrozumieniu treści polecenia, które każdy uczeń musiał przeczytać po cichu. Ćwiczenie 4 Układanie zdań z rozsypanki wyrazowej, wyrazowo - zdaniowej, zdaniowej. Ćwiczenie 5 Dobór właściwego podpisu do określonego obrazka, względnie obrazka do treści zdania - podpisu. (Wykorzystanie rozsypanki wyrazowo - zdaniowej, układanki obrazkowej). Ćwiczenie 6 Indywidualne i zespołowe przygotowanie odpowiedzi na pytania odczytane po cichu. Odpowiedzi uczniowie formułują ustnie, wybierają odpowiednie wyrazy i zdania z rozsypanki wyrazowo - zdaniowej, odczytują z tekstu elementarza lub treści czytanki. 4
Ćwiczenie 7 Dobieranie kartek parami (rozsypanka zdaniowa), których treści mają charakter pytań i odpowiedzi. Ćwiczenie polega na tym, że uczeń otrzymuje kilka zdań na pasku papieru, z których jedne są pytaniami, a inne odpowiedziami na te pytania. Dla utrudnienia można włączyć 1-2 zdania, które nie mają nic wspólnego z treścią pytań i odpowiedzi. Zadaniem ucznia jest ciche przeczytanie zdań i dopasowanie do pytań odpowiednio przygotowanych odpowiedzi. Poprawne uporządkowanie treści pytań i odpowiedzi świadczy o zrozumieniu tekstu czytanego po cichu. Ćwiczenie 8 Odczytywanie fragmentów treści czytanki lub lektury jako uzasadnienie odpowiedzi ustnych na podstawie wspomnianych tekstów. Ćwiczenie 9 Ciche czytanie jako przygotowanie do ćwiczeń w mówieniu (rozmowa, swobodne wypowiedzi, dialog itp.) Ćwiczenie 10 Ciche czytanie celem wybrania określonego fragmentu, zdania, sytuacji, informacji. Czytanie to, może również służyć wybraniu zdań dotyczących obrazka lub postaci. Ćwiczenie 11 Porządkowanie zdań (rozsypanka, tekst) jako ćwiczenia wdrażające do pisania opowiadania. Celem tego ćwiczenia jest ukazanie przyczynowo - skutkowego układu zdań w opowiadanie (przygotowanie pojęcia - akcja). Ćwiczenie 12 Porządkowanie kartek z napisami według porządku podanego przez nauczyciela. Np.: Kartki z wyrazami oznaczającymi rzeczowniki; Kartki z wyrazami oznaczającymi czasowniki; Kartki z wyrazami, które zawierają określone litery, sylaby itp. Klasa II Organizacja ćwiczeń w czytaniu w kl. II ma na celu doskonalenie zarówno techniki jak i czytania ze zrozumieniem. W kl. II mogą być wykorzystane niektóre ćwiczenia z klasy I o odpowiednio zwiększonym stopniu trudności. Ćwiczenie 1 5
Uczniowie na polecenie nauczyciela szukają odpowiedzi na pytania w tekście podręcznika, lektury w artykule czasopisma. Pytania również mogą dotyczyć postaci, jej zewnętrznego wyglądu, czasu i miejsca akcji oraz wyraźnie zauważalnych w tekście cech charakteru bohatera. Ćwiczenie 2 Oglądanie i omawianie ilustracji (ćwiczenie w mówieniu) posłuży jako przygotowanie do czytania ze zrozumieniem. Będzie to wyszukiwanie fragmentów tekstów, który może być wykorzystany do podpisania obrazka, a nawet cyklu obrazków - historyjki. Tego typu ćwiczenia organizuje się będąc w posiadaniu różnego rodzaju obrazków, historyjek obrazkowych i przeźroczy, które ilustruje co ciekawsze scenki lektury lub czytanek. Ćwiczenie 3 Jest to ciche czytanie, którego celem jest wybór fragmentów tekstu, które mogą być zilustrowane przez uczniów. Im bardziej bogata, szczegółowa i wierna jest ilustracja, tym lepiej uczeń zrozumiał czytany tekst. Ćwiczenie 4 Odczytywanie podpisów pod obrazkami (przeźroczami), a następnie porządkowanie i ustawianie obrazków w porządku chronologicznym. Tempo czytania może regulować nauczyciel. Ćwiczenie 5 Jest to ćwiczenie bardzo zbliżone charakterem i funkcją do ćwiczenia 4. Polega ono na wyszukiwaniu urywków odtwarzających wydarzenia zgodnie z kolejnością ich przebiegu. Obok doskonalenia techniki czytania i czytania ze zrozumieniem, ćwiczenie to wdraża uczniów do umiejętności selekcji treści, wybierania informacji najistotniejszych, co w klasach wyższych zostanie sprawdzone do określania głównej myśli utworu. Ćwiczenie 6 Polega ono na czytaniu ze zrozumieniem, a następnie ilustrowaniu treści czytanek, lektury za pomocą kilku obrazków jako przygotowanie do planu w klasach programowo wyższych. Klasa III Klasa III w świetle nowego programu języka polskiego kończy I etap kształcenia. W klasie tej w zasadzie kończy się proces wdrażania do cichego czytania ze zrozumieniem. Należy, więc stosować różne ćwiczenia, które przyczynią się do pełnego opanowania techniki czytania i czytania ze zrozumieniem. Jeżeli zaistnieje potrzeba (niski poziom intelektualny klasy oraz zaniedbania środowiska i różnego rodzaju mikrodefekty), należy wówczas wykorzystać niektóre ćwiczenia klas I - II. Ćwiczenie 1 6
Jest to ćwiczenie, którego celem jest wdrażanie uczniów do umiejętności zdawania sprawy z treści czytanki, rozdziału książki lub artykułu po cichym czytaniu. Uczeń czytając tekst po cichu powinien go zrozumieć, a zdanie sprawy a treści czytanego tekstu, świadczy o stopniu zrozumienia. Ćwiczenie 2 Wyodrębnianie w czytanym po cichu tekście, fragmentów dotyczących postaci, zdarzeń, obrazków. To ćwiczenie można również wykorzystać do omawiania kolejności wydarzeń. Ćwiczenie 3 Po cichym przeczytaniu tekstu może nastąpić ćwiczenie w mówieniu, które przygotowuje uczniów do wydzielania obrazów, kolejności występujących zdarzeń oraz nadawania tytułów obrazkom jako przygotowanie do układania planu. Ćwiczenie 4 Czytanie ze zrozumieniem w tym ćwiczeniu, służy wyszukiwaniu najciekawszych i najładniejszych fragmentów tekstu. Czytanie głośne może tu być jedną z form uzasadniania i prezentowania wybranego fragmentu. Ćwiczenie 5 Czytanie ciche jako przygotowanie do dłuższych wypowiedzi zarówno na podstawie lektury jak i artykułu czasopisma dziecięcego. Ćwiczenie 6 Wyszukiwanie w tekście postaci o podobnym wyglądzie i zachowaniu, postępowaniu oraz o wskazanych cechach charakteru. Ćwiczenie 7 Wyodrębnienie fragmentów opisujących wydarzenie, osoby i miejsca akcji. Ćwiczenie 8 Wyróżnianie opowiadań i opisów w odpowiednio dobranych tekstach czytanek lub artykułach czasopism dziecięcych. Są to niektóre ćwiczenia wdrażające uczniów do umiejętności czytania ze zrozumieniem. Ich konsekwentne wdrażanie oraz systematyczne wzbogacanie form realizacji, zapewni pozytywne efekty w zakresie czytania ze zrozumieniem, wzbogaci organizację ćwiczeń w mówieniu i pisaniu oraz ćwiczeń gramatyczno - ortograficznych. Każdy nauczyciel może dokonać sprawdzenia wyników czytania ze zrozumieniem stosując różnego rodzaju sprawdziany. Systematyczna ocena poziomu sprawności czytelniczych uczniów 7
wykaże istniejące braki w realizacji procesu czytania. Przytaczam tu przykładowy test badający ciche czytanie ze zrozumieniem dla klasy II według Witolda Gawdzika i Antoniny Jasińskiej. Do przedstawionego tu sprawdzianu został wykorzystany fragment opowiadania W. Kozłowskiego Na leśnej polanie. Imię i nazwisko ucznia... Test z języka polskiego dla klasy II. Czytanie ze zrozumieniem. Przeczytaj uważnie tekst i odpowiedz na pytania 1, 2, 3, 4, 5. Odpowiadając możesz powracać do tekstu. Do każdego pytania dobierz jedną poprawną odpowiedź. Otocz kółkiem literę przed wybraną odpowiedzią. Siedzi na wysokiej sośnie ruda wiewiórka. Nakryła się puszystą kitą i spogląda z góry przerażonymi ślipkami. Cóż to się dzieje? Przez las idą dzieci i śpiewają głośno, tak głośno, że aż suche igiełki sypią się z sosny na ziemię. - Znam ja was, znam, krzykacze - rozmyśla smutno wiewiórka. - Nie dacie nam dzisiaj spokoju aż do wieczora. A dzieci zatrzymały się, zdjęły plecaki i raz, dwa, trzy! Stanął na polanie zielony namiot. - Co za śliczny domek - zachwyca się wiewiórka. - A to zuchy. Tylko dlaczego tak krzyczą, skóra mi cierpnie ze strachu. W tej chwili jakiś chłopiec zawołał: - Koledzy, naszego śpiewu słuchały leśne ptaki. Teraz my posłuchajmy, jak śpiewa las. Dzieci usiadły przed namiotem i od razu zrobiło się cicho. 1. Gdzie siedziała wiewiórka? A. Na parkanie B. U Krzysia na ramieniu C. Na wysokiej sośnie 2. Jak śpiewały dzieci? 8
A. Cichutko B. Głośno C. Szeptem 3. Co przeraziło wiewiórkę? A. Głośny śpiew dzieci B. Jadący samochód C. Kłótnie wśród dzieci 4. Czym zachwyciła się wiewiórka? A. Krzykiem dzieci B. Dojrzałym orzeszkiem C. Zielonym namiotem 5. Dlaczego dzieci uspokoiły się? A. Były bardzo zmęczone B. Chciały posłuchać, jak śpiewa las C. Bały się leśniczego Przygotowane wcześniej testy rozdaje się uczniom, którzy postępują zgodnie z poleceniem zawartym w teście. Nie należy udzielać żadnych instrukcji, bowiem umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem świadczy nie tylko zrozumienie treści zawartej we fragmencie opowiadania, ale również zrozumienie polecenia. Podczas pracy trzeba obserwować uczniów. Jeżeli zapewni im się samodzielność podczas pracy, to test pozwala wyłonić z zespołu tych uczniów, którzy jeszcze nie radzą sobie z cichym czytaniem ze zrozumieniem oraz tych, którzy umiejętność tą opanowali w stopniu bardzo dobrym, dobrym, dostatecznym i niedostatecznym. Można przyjąć następującą punktację: - za poprawną odpowiedź - 1 punkt, - za błędną odpowiedź - 0 punktów. Maksymalna liczba punktów wynosi 5 (wszystkie odpowiedzi poprawne). Przeliczenie punktów na stopnie: 5 punktów - ocena bardzo dobra 4 punkty - ocena dobra 3-2 punkty - ocena dostateczna 1-0 punkty - ocena niedostateczna 9
Rozumienie czytanego tekstu jest ważne w kl. I - III, przede wszystkim ze względów praktycznych. Tylko te informacje, które uczeń dobrze rozumie, korzystnie wpływają na postępowanie i przystosowanie się do różnych sytuacji. Informacje, których uczeń nie rozumie są bezużyteczne. Rozumienie jest szczególnie ważne w procesie zdobywania wiedzy. Jeżeli uczeń nie rozumie czytanego tekstu, rezygnuje z dalszej lektury, względnie uczy się na pamięć. Ta metoda nie gwarantuje jednak prawidłowego odbioru informacji. Wyrabianie nawyku poprawnego cichego czytania ze zrozumieniem otwiera przed uczniem perspektywę systematycznego i skutecznego uczenia się, pokonywania trudności w procesie uczenia się, opanowywania i pogłębiania wiedzy. 10
Literatura. 1. J. Malendowicz O poprawności pisemnych wypowiedzi uczniów klas I - IV Warszawa 1974 WSiP 2. A. Jedut Kształcenie języka komunikatywnego uczniów Zbiorcza Szkoła Gminna 1976 nr 6 3. T Jóźwicki Opowiadanie jako forma wypowiedzi w klasach początkowych WSiP Warszawa 1984 4. M. Kaleta - Sawicka, I. Skalska Vademecum nauczania ortografii w klasach początkowych P.W. M. A. C. S. A. Oficyna wydawnicza i Tomograficzna Kielce 1992 5. M. Węglińska Opowiadanie jako forma wypowiedzi w klasach początkowych Życie Szkoły 86/9 6. H. Dobrowolska - Bogusławska Ewolucja w metodach nauki czytania Życie Szkoły 86/9 7. E. Putkiewicz Diagnoza poziomu osiągnięć szkolnych absolwentów edukacji początkowej w Kwidzynie w roku szkolnym 1995/96 8. A Jedut, A. Pleskot Nauczanie ortografii w klasach I - III Poradnik dla nauczyciela. 9. H. Baczyńska Metodyka wypracowań w klasach I - IV szkoły podstawowej Warszawa 1974 WSiP 10. W. Gawdzik, A. Jasińska Przewodnik metodyczny do nauczania języka polskiego w klasie II WSiP 1988 11. S. Sokołowski Kształcenie techniki czytania i czytania ze zrozumieniem Nauczanie początkowe - materiały metodyczne dla nauczycieli 1981/82 nr 3 12. J. Kulpa, R. Więckowski Metodyka nauczania języka polskiego w klasach początkowych 13. Maria Plenkiewicz Krytyczno - twórcza rola ucznia w procesie czytania Życie Szkoły 96/8 11