NAJWYśSZA IZBA KONTROLI Departament Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji ul. Filtrowa 57, 02-056 Warszawa tel./fax. 022 4445692 adres korespondencyjny Skrzynka pocztowa Nr P-14 00-950 Warszawa Warszawa, 30 października 2008 r. P/08/049 KGP/41016-3/08 Zarząd Południowego Koncernu Energetycznego SA 40 389 Katowice ul. Lwowska 23 WYSTĄPIENIE POKONTROLNE Na podstawie art. 2 ust. 3 pkt 4 ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. o NajwyŜszej Izbie Kontroli 1 (dalej ustawa o NIK), NajwyŜsza Izba Kontroli 2 przeprowadziła w Południowym Koncernie Energetycznym SA Oddział Elektrownia Jaworzno III 3. kontrolę wdraŝania projektów racjonalizatorskich w latach 2006-2008 (I połowa). W związku z ustaleniami przedstawionymi w protokole kontroli, podpisanym w dniu 2 października 2008 r., NajwyŜsza Izba Kontroli - Departament Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji, stosownie do art. 60 ustawy o NIK, przekazuje Zarządowi PKE SA niniejsze Wystąpienie. NajwyŜsza Izba Kontroli pozytywnie ocenia prowadzoną przez Elektrownię Jaworzno III działalność racjonalizatorską, pomimo stwierdzonych nieprawidłowości i uchybień. 1 2 3 Dz. U. 2007 r. Nr 231, poz. 1701. Departament Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji. Dalej: Elektrownia Jaworzno III lub Elektrownia.
W okresie objętym kontrolą zgłoszono w Elektrowni 41 projektów racjonalizatorskich, a wdroŝono 38 (łącznie ze zgłoszonymi przed 2006 r.). NIK pozytywnie ocenia unormowanie zasad prowadzenia działalności racjonalizatorskiej w Południowym Koncernie Energetycznym SA 4. We wszystkich jednostkach organizacyjnych Koncernu, w tym w Elektrowni Jaworzno III, obowiązuje, wprowadzony w 2002 r., Regulamin postępowania z projektami wynalazczymi w Południowym Koncernie Energetycznym Spółka Akcyjna 5 (zwany dalej Regulaminem). Regulamin zawierał postanowienia wynikające z art. 7 ust. 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej 6, tj. określał, jakie rozwiązania i przez kogo dokonane uznaje się w przedsiębiorstwie za projekty racjonalizatorskie, sposób załatwiania zgłoszonych projektów i zasady wynagradzania twórców tych projektów. Wyznaczono takŝe komórki organizacyjne (stanowiska) odpowiedzialne za postępowanie z projektami racjonalizatorskimi w oddziałach Koncernu i na poziomie PKE SA (Centrum Zarządzania). JednakŜe dopiero podczas trwania kontroli NIK ustalone zostały zasady obliczania efektów ekonomicznych uzyskiwanych z zastosowania projektów racjonalizatorskich. Zostały one wprowadzone w Ŝycie uchwałą Zarządu PKE SA z dnia 26 sierpnia 2008 r., jako załącznik do Regulaminu wynalazczości, NajwyŜsza Izba Kontroli pozytywnie ocenia takŝe fakt, zamieszczania we wnioskach o przyznanie nagród za wynalazczość ich uzasadnienia, polegającego na określeniu zakresu prac wykonanych przez pracowników wytypowanych do otrzymania tych gratyfikacji. NIK negatywnie ocenia natomiast przypadki nieprzestrzegania przez Elektrownię niektórych postanowień Regulaminu wynalazczości. Decyzje dotyczące 17 z 19 skontrolowanych projektów racjonalizatorskich w zakresie uznania lub nieuznania zgłoszonych rozwiązań za projekty racjonalizatorskie, zatwierdzenia wysokości wynagrodzenia dla twórców oraz przyznania nagród za projekty racjonalizatorskie (dotyczyło to dwóch projektów) zostały podjęte przez Zastępcę Dyrektora ds. Technicznych Elektrowni. Zgodnie z przepisami 29, 30, 42 i 49 Regulaminu wynalazczości, uprawnienie do podejmowania takich decyzji miał wyłącznie Dyrektor Elektrowni, który formalnie nie przekazał ich Zastępcy ds. Technicznych. 4 Dalej: PKE SA lub Koncern 5 Stanowił on załącznik do Zarządzenia Nr 16/2002 Prezesa Zarządu - Dyrektora Generalnego PKE SA z dnia 12 czerwca 2002 r. 6 Dz. U. z 2003 r. Nr 119 poz. 1117 ze zm. 2
Zastępca Dyrektora ds. Technicznych, podejmując wyŝej wymienione decyzje, uwzględniał jedynie opinie o wnioskach racjonalizatorskich, wydane przez pracowników sporządzających je na jego polecenie. Nie zasięgał w ogóle opinii Komisji Wynalazczości, do czego zobowiązywały postanowienia 30 Regulaminu wynalazczości oraz punktu 5 załącznika nr 1 do Zarządzenia Nr 44 Dyrektora PKE SA - Elektrowni Jaworzno III z dnia 4 lipca 2002 r. w sprawie powołania Komisji Wynalazczości. W złoŝonych wyjaśnieniach Dyrektor Elektrowni wyraził opinię, Ŝe takie postępowanie było zasadne. Stwierdził, iŝ ustnie zobowiązał swojego zastępcę do podejmowania decyzji w jego imieniu w odniesieniu do projektów racjonalizatorskich o niewielkim znaczeniu i niskich efektach ekonomicznych oraz, Ŝe omawiał z zastępcą wszystkie projekty zgłaszane w Elektrowni. Z wyjaśnień tych wynikało takŝe, iŝ pełna procedura dotyczyłaby duŝych projektów, gdyby zostały zgłoszone. NajwyŜsza Izba Kontroli, nie negując celowości powyŝszej praktyki, jako upraszczającej procedury postępowania, zwraca jednak uwagę, Ŝe powinna ona mieć podstawy prawne w obowiązujących przepisach Regulaminu. Z tych samych względów NIK nie uznaje za trafny poglądu zawartego w wyjaśnieniach złoŝonych przez Zastępcę Dyrektora ds. Technicznych, Ŝe nie było potrzeby opiniowania rozpatrywanych projektów racjonalizatorskich przez Komisję jako całość, ze względu na ich niewielką wagę. W tym zakresie przepisy Regulaminu są jednoznaczne i ukształtowana praktyka, nawet uzasadniona celowościowo, nie powinna od nich odbiegać. Stwierdzono, Ŝe dwa wnioski o przyznanie nagród za wdroŝenie dwóch projektów racjonalizatorskich (jedyne złoŝone w okresie objętym kontrolą) złoŝyła osoba nieuprawniona do dokonania tej czynności (w obu przypadkach ten sam racjonalizator). NIK negatywnie ocenia takie postępowanie zarówno ze względu na naruszenie Regulaminu, jak i na działanie we własnej sprawie. Zgodnie z 50 pkt 4 Regulaminu, wniosek o przyznanie takich nagród moŝe bowiem składać kierownik komórki organizacyjnej realizującej projekt, lub osoba odpowiedzialna za wdroŝenie projektu, w porozumieniu z twórcami projektu, chyba Ŝe Dyrektor Elektrowni postanowi inaczej. Pomimo tego uchybienia, wnioski zostały zatwierdzone przez Zastępcę Dyrektora ds. Technicznych. Zastępca Dyrektora ds. Technicznych wyjaśnił, Ŝe zatwierdzając powyŝsze wnioski o przyznanie nagród nie zwrócił uwagi na fakt, Ŝe osobą wnioskującą był twórca projektu. 3
NIK zwraca uwagę na powszechność zjawiska nieprzestrzegania ustalonej w Regulaminie sekwencji procedur dotyczących przyjmowania, rozpatrywania i wdraŝania projektów racjonalizatorskich. Świadczy o tym fakt, Ŝe 12 spośród 16 7 zbadanych, zastosowanych projektów racjonalizatorskich zostało wdroŝonych przed podjęciem decyzji o ich przyjęciu do zastosowania, w tym aŝ 11 przed ich formalnym zgłoszeniem. Zastępca Dyrektora ds. Technicznych wyjaśnił, Ŝe praktycznie bezpieczniej jest dokonać sprawdzenia pomysłów racjonalizatorskich w instalacji, co zawsze ma miejsce za zgodą kierownika pracownika zgłaszającego projekt lub dyrektora, jeŝeli pomysł jest grubszej wagi. Stwierdził, Ŝe jest to praktyką stosowaną w Elektrowni. Nie negując wyraŝonej w wyjaśnieniach potrzeby sprawdzenia projektów racjonalizatorskich przed ich zastosowaniem, zdaniem NIK, co do zasady nie jest trafny pogląd o zasadności wdraŝania rozwiązań przed ich uznaniem za projekty racjonalizatorskie lub nawet przed ich zgłoszeniem, gdyŝ podwaŝa on sens wprowadzania wewnętrznych przepisów proceduralnych, ustalających kolejność czynności podejmowanych w stosunku do zgłaszanych wniosków racjonalizatorskich. Natomiast nic nie stoi na przeszkodzie, aby ww. rozwiązania poddać próbom i badaniom przed podjęciem ostatecznej decyzji w ich sprawie, tym bardziej, Ŝe 29 Regulaminu wynalazczości upowaŝnia Dyrektora Elektrowni w oparciu o zebrane dokumenty i opinie - do określenia trybu przeprowadzenia potrzebnych prób. Odstępstwem od postanowień 33 Regulaminu było nieokreślanie zasad i źródeł finansowania prac, mających na celu wdroŝenie projektów racjonalizatorskich, przed ich rozpoczęciem. Przepis ten stanowi, Ŝe osobie odpowiedzialnej za wdroŝenie projektu racjonalizatorskiego doręcza się kopię decyzji o jego przyjęciu do stosowania wraz z określeniem sposobu i źródła finansowania jego realizacji. W ocenie NajwyŜszej Izby Kontroli, w okresie objętym kontrolą Elektrownia prawidłowo naliczała od wynagrodzeń za projekty racjonalizatorskie składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, a takŝe na Pracowniczy Program Emerytalny. W ocenie NIK Elektrownia niewłaściwie zakwalifikowała natomiast nagrody za wdroŝenie projektów racjonalizatorskich jako nagrody za prace wdroŝeniowe. W oparciu o wyjaśnienia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, które dotyczyły nagród za prace wdroŝeniowe, a nie za wynalazczość, przyjęto błędną w ocenie NIK - interpretację 2 pkt 1 7 Spośród 19 zbadanych wniosków racjonalizatorskich, 16 zostało uznanych za projekty racjonalizatorskie i wdroŝonych, w stosunku do dwóch dalszych nie podjęto ostatecznej decyzji, a jednego nie uznano za projekt racjonalizatorski. 4
ust. 1a rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe 8. Nagrody za wdroŝenie projektów racjonalizatorskich są nagrodami za wynalazczość i zgodnie z 2 pkt 1 ust. 1a ww. rozporządzenia nie stanowią podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz pozostałych składek na ubezpieczenia społeczne, jak równieŝ zdrowotnych i na Pracowniczy Program Emerytalny (PPP). Skutkiem tego było nieprawidłowe uznanie dwóch nagród za wynalazczość, w łącznej wysokości 5 tys. zł, za podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne oraz PPP. Od nagród Elektrownia naliczyła kwotę składek w łącznej wysokości 1 423,8 zł., w tym 350 zł na PPP. Zdaniem NajwyŜszej Izby Kontroli nieuzasadnione było uznanie przez Elektrownię za projekt racjonalizatorski rozwiązania zaprezentowanego we wniosku nr 5/2007. Przedmiotem tego wniosku był bowiem jedynie sam pomysł dokonywania zakupu czerpaków spawanych, zamiast nabywanych dotychczas czerpaków tłoczonych, i instalowania ich w dwóch ładowarkach węgla posiadanych przez Elektrownię. Uzyskanie oszczędności poprzez zamianę jednego rodzaju czerpaków na inne mogło być niewątpliwie, po dokonaniu stosownej oceny, potraktowane jako propozycja podjęcia trafnej decyzji ekonomicznej (zaopatrzeniowej), zasługująca na określoną gratyfikację. Mieści się ona w zakresie bieŝącego zarządzania podmiotem gospodarczym, lecz nie powinna być kwalifikowana jak projekt racjonalizatorski. W tym kontekście NIK zwraca uwagę na przyjęty w Regulaminie wymóg, Ŝe rozwiązanie zawarte we wniosku musi być nowe odpowiednio w skali poszczególnych Elektrowni - w przypadku ich zgłaszania w oddziałach PKE SA - lub Koncernu, gdy są rozpatrywane na jego poziomie. Taka definicja projektu racjonalizatorskiego pozwala na uznanie, przez Elektrownię lub Koncern, za projekt racjonalizatorski praktycznie kaŝdego rozwiązania, które jest nowe (tzn. dotychczas niestosowane) odpowiednio w skali Elektrowni lub Koncernu. Bez znaczenia jest przy tym fakt, Ŝe rozwiązanie to moŝe być juŝ, nawet długotrwale, stosowane w innych oddziałach Koncernu lub poza nim. W przypadku projektu nr 5/2007 zarówno jego twórcy, jaki i podejmujący decyzję o jego zastosowaniu Zastępca Dyrektora ds. Technicznych wiedzieli, Ŝe czerpaki spawane do ładowarek węgla są rozwiązaniem znanym i stosowanym poza Koncernem. Za opracowanie powyŝszego projektu jego 4 autorom wypłacono wynagrodzenie w łącznej wysokości 6 453 zł brutto. 8 Dz. U. z 1998 r. Nr 161, poz. 1106 ze zm. 5
Elektrownia wywiązała się z obowiązku uzyskania od Urzędu Dozoru Technicznego zezwoleń na eksploatację kotłów parowych9, w których wprowadzono zmiany w związku z wdroŝeniem dwóch projektów racjonalizatorskich (3/2006 i 12/2007) 10. Stwierdzono natomiast, Ŝe w okresie objętym kontrolą ładowarki czerpakowe węgla, przenośniki taśmowe, zwałowarki i wywrotnice wagonowe nie były w ogóle zgłoszone do Transportowego Dozoru Technicznego (TDT) celem dopuszczenia ich do eksploatacji, aczkolwiek taki wymóg wynikał z przepisów prawa 11. Z tego powodu modernizacja ww. urządzeń, związana z wdroŝeniem trzech projektów racjonalizatorskich (5/2007, 6/2007, 9/2007), nie została zgłoszona do TDT w celu uzyskania zgody na eksploatację urządzeń po ich zmodernizowaniu. Po otrzymaniu w marcu 2007 r. informacji z TDT, Ŝe wywrotnice wagonowe podlegają dozorowi technicznemu, Elektrownia podjęła stosowne działania, które doprowadziły do otrzymania stosownej zgody w dniu 4 sierpnia 2008 r. Objęcie dozorem TDT pozostałych ww. urządzeń Elektrownia planuje sukcesywnie do końca 2012 r., ze względu na znaczne koszty związanych z tym prac. Biorąc pod uwagę powyŝsze oceny i uwagi, na podstawie art. 60 ust. 2 ustawy o NIK, NajwyŜsza Izba Kontroli przedstawia następujące wnioski: 1) RozwaŜenie celowości dokonania nowelizacji Regulaminu, modyfikującej definicję projektu racjonalizatorskiego w celu uniemoŝliwienia uznania za projekty racjonalizatorskie propozycji polegających wyłącznie na zastosowaniu rozwiązań znanych i stosowanych w innych oddziałach Koncernu lub poza nim. 2) Zapewnienie zgodności praktyki postępowania z projektami wynalazczymi z wymogami przyjętego Regulaminu. 3) Zintensyfikowanie działań w celu objęcia dozorem technicznym przez Transportowy Dozór Techniczny ładowarek, przenośników taśmowych i zwałowarek. 9 Wymóg uzyskania tych zezwoleń został określony w art. 14 ust. 1 i art. 17 ust. 2 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o dozorze technicznym (Dz. U. z 2000 r. Nr 122, poz. 1321 ze zm.). 10 Ww. urządzenia ciśnieniowe wymienione zostały w 1 pkt. 1 ppkt a rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 lipca 2002 r. w sprawie rodzajów urządzeń technicznych podlegających dozorowi technicznemu (Dz. U. z 2002 r. Nr 120, poz. 1021 ze zm.). 11 Obowiązek taki był określony w 1 pkt 11 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 lipca 2002 r. oraz w 1 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Transportu z dnia 20 września 2006 r. w sprawie warunków technicznych dozoru technicznego w zakresie projektowania, wytwarzania, eksploatacji, napraw i modernizacji specjalistycznych urządzeń transportu ciągłego i bliskiego (Dz. U. z 2006 r. Nr 178, poz. 1320). 6
4) Kwalifikowanie przyznawanych nagród za wdroŝenie projektów racjonalizatorskich jako nagród za wynalazczość oraz podjęcie działań w celu właściwego rozliczenia nadpłaconych składek w kwocie 1 423,8 zł. NajwyŜsza Izba Kontroli Departament Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji, na podstawie art. 62 ust. 1 ustawy o NIK, zwraca się do Zarządu PKE SA o nadesłanie, w terminie 30 dni od daty otrzymania niniejszego wystąpienia, informacji o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków oraz o podjętych działaniach lub o przyczynach niepodjęcia tych działań. Stosownie do art. 61 ust. 1 ustawy o NIK, w terminie 7 dni od daty otrzymania niniejszego wystąpienia pokontrolnego,. przysługuje Zarządowi prawo zgłoszenia do dyrektora Departamentu Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji NIK umotywowanych zastrzeŝeń w sprawie ocen, uwag i wniosków, zawartych w tym wystąpieniu. W razie zgłoszenia zastrzeŝeń, termin nadesłania informacji, o której wyŝej mowa, liczy się stosownie do art. 62 ust. 2 ustawy o NIK od dnia otrzymania ostatecznej uchwały w sprawie powyŝszych zastrzeŝeń. Dyrektor (-) Andrzej Otrębski 7