Rozdział XI. INFLACJA

Rozdział XI. INFLACJA 11.1. Pojęcie i rodzaje inflacji W literaturze można spotkać różnorodne definicje inflacji. Różnorodność ta wynika w głownie z tego, że we cytowanych definicjach próbuje się równocześnie wskazywać na przyczyny tego zjawiska. Inflacja definiowana jest zazwyczaj, jako stan gospodarki wynikający z nadwyżki globalnego popytu nad globalną podażą. W takim stanie gospodarkę rynkową cechuje ogólny wzrost cen, a w gospodarce centralnie zarządzanej istnieje deficyt towarów na rynku 1. Słowo inflacja wiąże się z łacińskim wyrazem in-flatio, oznaczającym zjawisko zwiększania objętości, wzdymania, nadęcia. Pierwotnie stosowane w medycynie przeniesione zostało do sfery życia ekonomicznego w latach 60. XIX w., oznaczając wzrost cen towarów pod wpływem zwiększenia ilości pieniądza w obiegu. W takim znaczeniu też operowano pojęciem inflacji jeszcze w okresie międzywojennym, łącząc zjawisko wzrostu cen przede wszystkim z nadmiernym w stosunku do potrzeb wzrostem ilości pieniądza w obiegu 2. W języku potocznym inflacja oznacza wzrost ogólnego poziomu cen. Nie jest to twierdzenie w pełni prawdziwe, gdyż niektóre przypadki tego wzrostu nie są inflacją (np. jeżeli w danym państwie dominuje w wewnętrznych rozliczeniach waluta obca, to zmiana kursu walutowego powoduje proporcjonalne zmiany cen wszystkich dóbr). Poza tym w teorii ekonomii można mówić 1 K. Gardjan, M. Kurek, B. Sowa, S. Zabrowarny, Ekonomia, op. cit., s. 342. 2 T. Grabowski, Podstawy teorii ekonomii (mikro- i makroekonomii), Toruń 2002, s. 228. 275

Bożena Sowa, Waldemar Kalita o inflacji bez jakiegokolwiek ruchu cen, tzn. o inflacji zawieszonej. Występuje ona wtedy, gdy większość cen jest ustalana przez państwo i ceny te nie odzwierciedlają rzeczywistych relacji popytu i podaży na rynku 3. W ekonomii inflacja oznacza najczęściej zjawisko wzrostu cen przy tym samym wolumenie dóbr w wymiarze fizycznym (tj. realnie) i nie zmienionej ich jakości. Jeśli zaś wolumen realny i/lub jakość rośnie, to inflacja oznacza, że ceny dóbr rosną jeszcze szybciej. Jeśli istnieje możliwość zmierzenia ilości jakichś dóbr w jednostkach fizycznych (kilogramach, litrach itp.; występuje tu problem agregowania, czyli sumowania tych różnych wielkości) w dwóch momentach lub okresach i stwierdza się, że uległa ona zmianie np. o 10%, zaś wartościową ich wielkość (tj. ilości tych dóbr pomnożone przez ich ceny i zsumowane) wzrosła o 20%, to wskaźnik inflacji (czyli samego wartościowego rozdęcia ) wynosi ponad 9% 4. Najczęściej stosowanym wskaźnikiem inflacji jest wskaźnik cen konsumpcyjnych, będący rezultatem żmudnych i długotrwałych badań statystycznych i teoretycznych. Nie obejmuje on wszystkich cen i usług konsumpcyjnych, lecz powstaje przy uwzględnieniu określonego zasobu dóbr i usług, zwanego koszykiem.. Na treść owego koszyka składają się podstawowe grupy towarów i usług, a więc takie jak żywność, odzież, mieszkanie, opał, transport i opieka lekarska. Wskaźnik ogólnego poziomu cen nie jest więc ceną jakiegokolwiek konkretnego towaru czy usługi, lecz konstrukcją statystyczną służącą do mierzenia ogólnych tendencji cen 5. Tak więc, przez inflację rozumie się proces wzrostu ogólnego poziomu cen. Inflacja występuje wówczas, gdy rosną ceny różnorodnych dóbr: chleba, mięsa, benzyny, samochodów itd. Należy zwrócić uwagę na dwa elementy występujące w tej definicji. Po pierwsze, podkreśla się w niej, że inflacja jest procesem. 3 M. Księżyk, Podstawowe zagadnienia ekonomii, Kraków 2002, s. 350. 4 Ekonomia, pod red. J. Beksiaka, Warszawa 2000, s. 206. 5 T. Grabowski, Podstawy..., op. cit., s. 229. 276

Inflacja Oznacza to, iż występuje ona wówczas, gdy wzrost cen w jakimś okresie ma charakter względnie trwały. Natomiast, jeśli następuje skokowy wzrost cen pod wpływem działania jednorazowego wstrząsu (np. jednorazowego wzrostu cen dóbr importowanych, zniesienia dotacji czy też podniesienia stawek podatku VAT), po którym poziom cen stabilizuje się, to takiego wzrostu cen nie należy traktować jako inflacji 6. Jednakże należy stwierdzić, że rozróżnienie inflacyjnego i nieinflacyjnego wzrostu cen w praktyce nie jest łatwe. Po drugie, w naszej definicji stwierdza się, że inflacja oznacza wzrost ogólnego (tj. średniego) poziomu cen. Wynika z tego, że nie każdy wzrost cen jest inflacją. Jeśli podwyżkom niektórych cen towarzyszą odpowiednio wysokie obniżki innych cen, to ogólny poziom cen nie musi wzrosnąć; w tej sytuacji wzrost cen nie ma inflacyjnego charakteru. Aby można było mówić o wystąpieniu inflacji, musi nastąpić wzrost ogólnego poziomu cen. W praktyce ma to miejsce wówczas, gdy rosną ceny większości towarów lub też gdy podwyżki cen niektórych towarów są silniejsze od obniżek cen innych towarów 7. Inflacja wyraża się zmianami w poziomie relacji wielu ważnych kategorii ekonomicznych, co przejawia się we wzroście 8 : cen produktów, kosztów wytwarzania, stopy procentowej, płac nominalnych przy równoczesnym spadku płac realnych, kosztów utrzymania, ilości pieniądza w obiegu. 6 Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s. 409. 7 Ibidem. 8 M. Księżyk, Podstawowe, op. cit., s. 351. 277

Bożena Sowa, Waldemar Kalita Ogólnie inflację można zdefiniować w następujący sposób: inflacja jest to wzrost przeciętnego poziomu szeroko pojętych cen (zarówno cen towarów i usług, płac, stopy procentowej itp.) w miarę upływu czasu. W procesie gospodarowania nie występuje zjawisko inflacja rodzi nową inflację. Aby inflacja została zapoczątkowana i nie wygasła, musi otrzymać niecenowy impuls zewnętrzny. Inflacja, jako proces wzrostu cen przez mechanizm sprzężeń kosztowocenowo-popytowych, po upływie pewnego okresu czasu zapewne wygasłaby, gdyby nie został powtórzony impuls zewnętrzny (jak np. gwałtowny spadek podaży źródeł energii, błędna polityka państwa w zakresie podatków, zamrożenia cen i płac) 9. Dla społeczeństwa możliwość wystąpienia wysokiej inflacji lub utraty pracy stanowi obecnie największe zagrożenie występujące nawet w najbogatszych i najsprawniej funkcjonujących gospodarkach rynkowych 10. Wzrost (lub spadek) cen pojedynczych dóbr jest dla gospodarki rynkowej zjawiskiem normalnym, występującym w zależności od zwiększenia się (zmniejszenia) zapotrzebowania na nie. Mechanizm ten pozwala na właściwą alokację zasobów, zgodnie z kształtowaniem się relacji między popytem a podażą na poszczególne dobra) 11. Inflacja może przejawiać się w dwóch podstawowych formach: inflacji Inflacja jawnej (cenowej) i inflacji ukrytej (stłumionej). Inflacja jawna określana jest jako wzrost ogólnego poziomu ceni i odpowiada sytuacji, w której w danym kraju nie ma administracyjnych ograniczeń wzrostu cen 12. Jest typową formą przejawiania się inflacji w krajach o gospodarce rynkowej. Druga forma inflacji ukryta pojawiała się sporadycznie w niektórych krajach w określonych okresach historycznych 13. 9 Ibidem. 10 M. Księżyk, Podstawowe, op. cit., s. 351. 11 Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, pod red. S. Marciniaka, Warszawa 2001, s. 404. 12 Ibidem. 13 M. Księżyk, Podstawowe, op. cit., s. 351. 278

Inflacja Zjawiska inflacyjne mogą się charakteryzować różnym nasileniem. Z punktu widzenia wielkości wzrostu cen (stopnia inflacji) można wyróżnić inflację: umiarkowaną, galopującą i hiperinflację. Pod pojęciem inflacji umiarkowanej rozumie się na ogół wzrost poziomu cen nie przekraczający rocznie 10%. Inflacja tego rzędu występuje w krajach zachodnioeuropejskich. Inflację dwu- i trzycyfrową określa się jako inflację galopującą. Taki rodzaj inflacji występował np. w wielu krajach Ameryki Łacińskiej oraz m.in. w Izraelu. Natomiast hiperinflacja charakteryzuje się szybkim i ciągle przybierającym na sile wzrostem cen, który uniemożliwia sterowanie procesami ekonomicznymi 14. Wielu ekonomistów nazywa tak szczególnie szybki wzrost cen (np. kilkudziesięcioprocentowy). Z tej racji, że granica między różnymi szybkościami wzrostu cen ustalana jest zupełnie arbitralnie, dlatego też termin hiperinflacja należy zarezerwować dla szczególnego a zarazem bardzo groźnego dla gospodarki przypadku, kiedy rośnie tempo wzrostu cen (w kolejnych okresach przyrost cen jest coraz wyższy). Następuje wówczas narastanie inflacji 15. Inflacja przekraczająca pewien niewielki poziom, np. 2 3% rocznie, uważana jest za zjawisko patologiczne, które negatywnie wpływa na działanie gospodarki oraz ma niekorzystne skutki społeczne i polityczne. Mając na uwadze oddziaływanie inflacji na aktywność gospodarczą, należy wymienić trzy rodzaje skutków 16. Po pierwsze, inflacja technicznie utrudnia prowadzenie rachunku ekonomicznego, a więc przeszkadza w racjonalnym gospodarowaniu przedsiębiorstwem i gospodarstwem domowym. Po drugie, inflacja zwiększa niepewność co do przyszłych przychodów i kosztów, osłabiając przedsiębiorczość (chęć do podejmowania, rozszerzania i racjonalizowania działalności gospodarczej). 14 Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, op. cit., s. 406. 15 Ekonomia, pod red. J. Bekasika, op. cit., s. 206. 16 Ibidem, s. 207. 279

Bożena Sowa, Waldemar Kalita Po trzecie, zniechęca do oszczędzania i pożyczania pieniędzy 17. Reasumując, należy stwierdzić, że inflacja to trwały i samopodtrzymujący się wzrost przeciętnego poziomu cen i stanowi zjawisko makroekonomiczne. Wzrost ceny pojedynczego dobra nie oznacza jeszcze inflacji; odwrotnie inflacja może istnieć przy równoczesnym spadku cen niektórych produktów 18. Inflacja jest zjawiskiem niepożądanym, jednakże w krajach słabo rozwiniętych (o dysproporcjach w strukturze gospodarczej i niskim poziomie dochodów dyspozycyjnych) tłumienie inflacji metodami nadmiernie restrykcyjnej polityki pieniężnej prowadzi do głębokiej recesji gospodarczej i masowego bezrobocia, które stanowi znaczące obciążenie dla budżetu państwa i jest przyczyną wybuchów społecznych 19. 11.2. Mierniki inflacji Powstaje istotny problem konstruowania tego rodzaju mierników. Nie mogą one być sumą różnych cen towarów i usług konsumpcyjnych dzieloną przez liczbę tych towarów i usług. Nie każdy bowiem towar i usługa waży w jednakowym stopniu w strukturze konsumpcji. Są dobra oraz usługi, które w tej strukturze ważą więcej, inne mniej. Wskaźnik cen budowany jest więc w ten sposób, że określa się (waży) znaczenie ekonomiczne dobra w strukturze konsumpcji 20. Pomiar inflacji, podobnie jak i innych zjawisk ekonomicznych, nastręcza określone problemy metodyczne. Problemy te polegają przede wszystkim na wyborze miernika, na podstawie którego ma być określany poziom inflacji. Różna jest na ogół dynamika cen towarów konsumpcyjnych i inwestycyjnych, w tym zwłaszcza towarów importowanych, cen hurtowych i detalicznych 21. 17 J. Beksaik, Ekonomia, kurs podstawowy, Warszawa 2007, s. 225. 18 J. Brémond, J. F. Couet, M. M. Salort, Kompendium wiedzy o ekonomii, Warszawa 2005, s. 249. 19 M. Księżyk, Podstawowe, op. cit., s. 362. 20 T. Grabowski, Podstawy..., op. cit., s. 229 230. 21 Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, op. cit., s. 406. 280

Inflacja Należy zauważyć, że inflacją jest nie tylko wzrost cen towarów, jak się powszechnie sądzi, ale jest nią również wzrost płac, szczególnie gdy nie jest on związany ze wzrostem wydajności pracy i wzrostem efektywności gospodarowania 22. Ekonomiczne znaczenie danego dobra czy usługi określa się udziałem wydatku na nie poniesionym w całości wydatków konsumpcyjnych w danym okresie. Jeśli np. chce się określić udział (wagę) obuwia w całości wydatków konsumpcyjnych musimy podzielić sumę tych wydatków w przyjętym okresie przez wydatki poniesione na obuwie. Podobnie należy postępować z innymi dobrami. Jak już zauważono, nie są to wszystkie dobra i usługi lecz ich reprezentatywna grupa. Ogólny poziom cen (wskaźnik cen konsumpcyjnych) jest więc średnią ważoną cen przyjętego koszyka dóbr i usług 23. We wszystkich krajach przyjęto stosować wskaźniki, które pozwalają ocenić przeciętny poziom cen na terenie danego kraju. Na przykład we Francji INSEE liczy wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych, który jest najczęściej stosowanym wskaźnikiem przeciętnego poziomu cen 24. W Polsce podstawą do opracowania wskaźników cen towarów i usług stanowi stała obserwacja zmian cen 1700 2000 reprezentantów towarów i usług konsumpcyjnych i niekonsumpcyjnych. O sposobie gromadzenia niezbędnych dla tego danych informuje każdy rocznik statystyczny GUS w dziale ceny 25. W statystycznych analizach procesów inflacyjnych wykorzystywany jest powszechnie wskaźnik stopy inflacji, określający procentowy wzrost ogólnego poziomu cen w ciągu roku 26. 22 M. Noga, Makro-ekonomia, Wrocław 2009, s. 151. 23 T. Grabowski, Podstawy..., op. cit., s. 229 230. 24 J. Brémond, J. F. Couet, M. M. Salort, Kompendium, op. cit., s. 249. 25 T. Grabowski, Podstawy, op. cit., s. 229 230. 26 Na przykład ogólny poziom cen dóbr konsumpcyjnych wzrósł w Polsce w 1995 r. o 27,8%, jeśli porównywać 1995 r. z 1994 r., oraz o 21,6%, jeśli porównywać wskaźniki z grudnia 1995 r. i grudnia 1994 r. Por. Biuletyn Statystyczny" 1996, nr 3, GUS, Warszawa, s. 98. Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, E. Kwiatkowskiego, op. cit., s. 410. 281

Bożena Sowa, Waldemar Kalita Stopę inflacji, czyli jej tempo, mierzy się powszechnie przy pomocy wskaźnika cen konsumpcyjnych (WSK, w ślad za literaturą anglosaską, CPI Consumer Price Index) 27. WSK=[ Pr(₁) Pr(₀)]:Pr(₀)[100] gdzie: Pr(₀) średni poziom dóbr materialnych i usług konsumpcyjnych w okresie (roku, kwartale, miesiącu) poprzednim. Pr(₁) średni poziom dóbr materialnych i usług konsumpcyjnych w okresie (roku, kwartale, miesiącu) obecnym. Należy zauważyć, że najczęściej stosowanym miernikiem służącym do pomiaru inflacji jest indeks wzrostu cen dóbr konsumpcyjnych, zwany także indeksem wzrostu dóbr konsumpcyjnych (Consumer Price lndex). Indeks ten odgrywa podstawową rolę w negocjowaniu podwyżek płac lub rewaloryzacji świadczeń emerytalnych, rentowych itp. W związku z trudnościami w śledzeniu zmian cen wszystkich dóbr konsumpcyjnych bierze się pod uwagę koszyk towarów konsumpcyjnych. Jest on konstruowany na podstawie danych dostarczanych urzędowi statystycznemu przez wybrane gospodarstwa domowe, przy czym struktura tych gospodarstw powinna odpowiadać strukturze typowej dla danego kraju, czyli powinna być reprezentatywna dla danego społeczeństwa. Indeks cen towarów konsumpcyjnych oblicza się dzieląc wydatki przeciętnego gospodarstwa domowego na zakup reprezentatywnego koszyka dóbr w badanym roku przez analogiczne wydatki w roku przyjętym za bazowy 28. Chociaż wskaźnik cen konsumpcyjnych jest najczęściej stosowanym dla określenia poziomu inflacji, należy zwrócić uwagę na dwa inne wskaźniki, istotne dla rozpatrywanego problemu. Są to 29 : 27 J. Kropiwnicki, Makroekonomia, Skierniewice 2000, s. 99. 28 Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, op. cit., s. 406. 29 T. Grabowski, Podstawy teorii ekonomii, op. cit., s. 229 230. 282

Inflacja po pierwsze wskaźnik cen hurtowych, określany też jako wskaźnik cen zbytu. Służy on do mierzenia poziomu cen w miejscu pierwszej sprzedaży dóbr; po drugie korektor Produktu Narodowego Brutto (PNB) ze względu na inflację, określany też jako deflator PNB, będący wskaźnikiem cen dla całości produktu narodowego brutto. Jest to stosunek PNB nominalnego do PNB realnego. Przydatność deflatora PNB w mierzeniu stopy inflacji w gospodarce narodowej wynika stąd, że obejmuje on ceny wszystkich dóbr i usług wchodzących do PNB, będąc w ten sposób pełniejszy od wskaźnika cen konsumpcyjnych, który mierzy jedynie ceny dóbr konsumpcyjnych. Innym miernikiem tempa inflacji jest wskaźnik cen produktów mierzący zmiany cen hurtowych wszystkich towarów oraz delator PKB będący stosunkiem nominalnego PKB do realnego PKB, uchodzący za najbardziej zbiorczy w tej rodzinie wskaźników gdyż dotyczy ruchu cen. Dla celów badawczych sporządzane są także sektorowe wskaźniki, obejmujące ceny grup towarów (np. ceny dóbr i usług eksportowych, dóbr i usług inwestycyjnych itp.) 30. Obliczaniem zmian ogólnego poziomu cen w praktyce zajmują się specjalne instytucje (w Polsce GUS). W tym celu konstruuje się wskaźnik cen, będący miarą procentowych zmian wydatków związanych z zakupem pewnego ustalonego zestawu dóbr (tzw. koszyka) w jakimś okresie. Ponieważ przy obliczaniu wskaźnika koszyk dóbr się nie zmienia, zmiany wydatków związanych z zakupem tego koszyka wynikają wyłącznie ze zmian cen dóbr i usług. Otrzymany wskaźnik informuje, więc o dynamice procesów inflacyjnych 31. Przy obliczaniu wskaźnika cen należy rozstrzygnąć dwie kwestie. Po pierwsze, trzeba dokładnie określić asortyment dóbr 30 J. Kropiwnicki, Makroekonomia, op. cit., s. 99. 31 Podstawy ekonomii: pod red. R. Milewskiego, E. Kwiatkowskiego op. cit., s. 410. 283

Bożena Sowa, Waldemar Kalita i usług wchodzących do badanego koszyka. Rozstrzygnięcie to zależy przede wszystkim od tego, z jakiego punktu widzenia chce się analizować inflację: czy z punktu widzenia konsumentów, producentów, sprzedawców czy też z punktu widzenia całej gospodarki. Gdy chce się analizować inflację z punktu widzenia konsumentów, to w koszyku trzeba uwzględnić podstawowe dobra i usługi konsumpcyjne, takie jak: żywność, odzież, mieszkanie, opał, transport, opiekę lekarską. Natomiast przy analizie inflacji z punktu widzenia całej gospodarki do koszyka włącza się wszystkie dobra i usługi wchodzące w skład PKB. Tabela 11.1. Wskaźniki cen towarów i usług Wyszczególnienie Rok poprzedni = 100 Ogółem 101,1 103,2 105,2 103,1 102,7 105,0 104,3 Towary i usługi konsumpcyjne 101,1 102.5 104.2 103,5 102,6 104.3 103,7 w tym: Żywność i napoje bezalkoholowe 100.6 104.9 106.1 104.1 102.7 105.4 104,3 Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 101.7 103.3 106.4 109,4 105,3 103,7 104,1 Towary i usługi niekonsumpcyjne 101,4 105,7 108,4 101,9 103,0 107,5 106,0 Towary 100.3 107,5 108.2 98,2 103,8 110.9 107.0 Usługi 102,3 104.1 108.6 105,2 102,2 104,5 105,1 Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polski 2013, GUS, Warszawa 2013, s. 455. W związku z powyższym w praktyce oblicza się różne wskaźniki cen, a w szczególności: wskaźnik cen dóbr i usług konsumpcyjnych, wskaźniki cen hurtowych i detalicznych oraz wskaźnik cen wszystkich dóbr i usług wchodzących w skład PKB (tzw. deflator PKB). Po drugie, przy obliczaniu wskaźników cen należy rozstrzygnąć kwestię, w jaki sposób ważyć ceny poszczególnych dóbr. Oczywiście bezsensowne byłoby zwykłe dodawanie cen dóbr wchodzących do koszyka i dzielenie ich przez liczbę dóbr lub też ich ciężar. Przy konstruowaniu wskaźnika cen każde dobro czy 284

Inflacja też usługa jest ważone zgodnie z jego ekonomicznym znaczeniem. Jako wagi najczęściej stosuje się udziały wydatków na poszczególne dobra i usługi w wydatkach ogółem w okresie wyjściowym 32. Należy podkreślić, że w gospodarce centralnie planowanej inflacja przejawiała się głównie nie w jawnym wzroście cen, lecz w ukrytych podwyżkach cen oraz istnieniu niedoborów towarów na rynku 33. Wskaźniki cen są szeroko wykorzystywane w analizach procesów inflacyjnych. Niewątpliwie jest to związane z ich istotnymi walorami. Wypada jednak zaznaczyć, że wskaźniki te mają również pewne słabości, np. wskaźniki cen nie wychwytują zmian jakości dóbr (usług) wchodzących w skład koszyka. Przy obliczaniu wskaźników robi się milczące założenie, że dobra i usługi wchodzące do koszyka są tej samej jakości w całym badanym okresie. W miarę upływu czasu następują zmiany jakości wielu dóbr i usług. W przypadku ich poprawy część wzrostu cen należałoby, więc przypisać owej poprawie. Wskaźniki cen nie są jednak korygowane z tego powodu. Dlatego też trzeba stwierdzić, że wskaźniki cen zawyżają nieco dynamikę procesów inflacyjnych, jeśli nie uwzględniają roli poprawy jakości dóbr i usług w kształtowaniu ich cen 34. Przeciwieństwem inflacji jest deflacja oznaczająca spadek ogólnego poziomu cen. Siłę deflacji mierzymy przy pomocy podanych powyżej miar inflacji. Dezinflacją nazywamy natomiast zmniejszenie stopy inflacji. 32 Takie wskaźniki, wykorzystujące w charakterze wag udziały wydatków na poszczególne dobra z okresu wyjściowego (bazowego), nazywa się wskaźnikami (indeksami) Laspeyresa. Natomiast wskaźniki wykorzystujące wagi z okresu końcowego nazywa się wskaźnikami Paaschego. 33 Ukryte podwyżki cen polegały na zmianie struktury asortymentowej sprzedaży, charakteryzującej się wzrostem udziału towarów droższych, oraz na podnoszeniu cen tzw. nowości. 34 Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, E. Kwiatkowskiego, op. cit., s. 412. 285

Bożena Sowa, Waldemar Kalita 11.3. Źródła i przyczyny inflacji Wyjaśnienie zjawiska inflacji należy do najtrudniejszych problemów teoretycznych ekonomii, ze względu na wielość przyczyn, a zatem i możliwości różnorodnych interpretacji. Istnieje powszechna zgoda, że inflację należy mierzyć przeciętną stopą wzrostu cen (jako stały wzrost przeciętnego poziomu cen rynkowych w czasie). Powyższa definicja nie odzwierciedla jednak treści ekonomicznej tego pojęcia, a jedynie ujmuje inflację od strony jej objawów zewnętrznych. Nie wyraża ona przyczyn wywołujących inflację ani też jej pełnych skutków. Od czasu wprowadzenia do obiegu pieniądza papierowego obserwuje się powszechny wzrost cen, chociaż tempo tego wzrostu w różnych krajach i różnych okresach jest zróżnicowane. Odpowiedź na pytanie, dlaczego występuje inflacja, jest sprowadzona do odpowiedzi, dlaczego rosną ceny towarów i usług 35. Najbardziej popularną interpretacją przyczyn inflacji jest tzw. interpretacja monotarystyczna, która stanowi, że przyczyny inflacji da się sprowadzić do nadmiernej podaży pieniądza. Twórcą ilościowej teorii pieniądza był amerykański ekonomista Irving Fisher 36, a jej obecnym najbardziej znanym kontynuatorem jest amerykański ekonomista, laureat Nagrody Nobla Milton Friedman 37. Istotę ilościowej teorii pieniądza stanowi tzw. formuła Fishera 38 : M*V=Pr*Y gdzie: M ilość pieniądza w gospodarce 35 M. Księżyk, Podstawowe..., op. cit., s. 361. 36 Amerykański ekonomista Irving Fisher żył w latach 1867 1947 i zajmował się głównie rolą pieniądza. 37 Twórcą monetaryzmu był M. Friedman (ur. 1912 r,). W 1956 r. opublikował Studies in the Quantity Theory of Money (w 1976 r. otrzymał Nagrodę Nobla za wkład w teorię konsumpcji, stabilizacji makroekonomicznej i historię pieniądza). 38 J. Kropiwnicki, Makroekonomia..., op. cit., s. 103. 286

Inflacja V dochodowa szybkość obiegu pieniądza Pr przeciętny poziom cen Y realny dochód narodowy Fisher zakładał, iż szybkość obiegu pieniądza (V) w krótkim okresie czasu jest stabilna, ponieważ zależy od stylu życia właściwego danemu społeczeństwu oraz od stopnia rozwoju instytucji finansowych a te czynniki zmieniają się bardzo powoli. Także realny dochód narodowy (Y) nie może się zmieniać w krótkim okresie czasu 39. Fisher wychodził z nierealistycznego założenia, że gospodarka zawsze działa w warunkach pełnego wykorzystania możliwości wytwórczych. W takich warunkach mogą się zmieniać tylko dwie wielkości: poziom cen (Pr) oraz ilość pieniądza w obiegu (M). Nad ilością pieniądza kontrolę sprawuje bank centralny, dlatego też to jego błędy w decyzjach powodują inflację: wzrost (M przy stałych wielkościach (Y) i (V) musi prowadzić do wzrostu (Pr), czyli inflacji 40. Przyczyny inflacji są różnorodne i stąd trudność w nadaniu temu pojęciu jednoznacznych treści. W krajach o gospodarce centralnie planowanej występowała powszechnie inflacja ukryta (wyraża się ona w trwałej nadwyżce popytu nad ograniczoną podażą dóbr i usług przy względnie stałym i administracyjnie regulowanym poziomie cen rynkowych). Skutkiem inflacji ukrytej było utrwalenie głębokiej nierównowagi na rynku i gospodarki niedoborów (wprowadził to pojęcie J. Kornai ekonomista węgierski) 41. Ekonomiści mówią najczęściej o inflacji 42 : popytowej, inaczej ciągnionej przez popyt, podażowej (kosztowej), inaczej pchanej przez koszty. 39 Ibidem, s. 104. 40 J. Kropiwnicki, Makroekonomia, op. cit., s. 103. 41 M. Księżyk, Podstawowe, op. cit., s. 353 354. 42 J. Mierzejewska-Majcherek, Podstawy ekonomii, Warszawa 2003, s. 268. 287

Bożena Sowa, Waldemar Kalita Inflacja popytowa zdarza się wówczas, gdy wysokość dochodów i wynikający z nich popyt konsumpcyjny i inwestycyjny rośnie szybciej niż możliwości wytwórcze gospodarki. Wówczas nie jest możliwe zaspokojenie potrzeb konsumentów przy istniejącym poziomie cen. Nabywcy konkurują między sobą o ograniczone ilości produktów, a efektem takich zachowań jest wzrost cen. Natomiast przyczyną inflacji kosztowej jest wzrost szeroko rozumianych kosztów produkcji (cen czynników wytwórczych, płac). Motorem wzrostu cen są najczęściej żądania płacowe silnych związków zawodowych, prowadzące do wzrostu kosztów wytwarzania, co prowokuje producentów do podwyższania cen. Z tej teorii wynika postulat osłabiania siły związków zawodowych oraz postulaty cywilizowania żądań płacowych poprzez zbiorowe negocjacje płacowe pracodawców z pracobiorcami, często przy współudziale państwa 43. Inną przyczyną jest potęga wielkich firm monopolistycznych. Firmy te podnoszą ceny, gdyż leży to w ich interesie. Pracownicy reagują na to żądaniami podwyżek płac. Oczywiście impuls inflacyjny może także wiązać się ze wzrostem kosztów, wynikających z wyczerpywania się i drożenia zasobów naturalnych np. cen ropy naftowej na rynkach światowych, co spowoduje wzrost kosztów produkcji (kosztów energii, transportu) 44. Pytanie o przyczyny inflacji można w zasadzie sprowadzić do pytania o przyczyny inflacji kroczącej, galopującej i hiperinflacji. Inflacja pełzająca, mieszcząca się w granicach jednocyfrowego wzrostu cen rocznie uznawana jest za pewien stan normalny z punktu widzenia funkcjonowania mechanizmu gospodarki rynkowej i nie wymaga podejmowania specjalnych przedsięwzięć w polityce makroekonomicznej państwa. Trzeba jednak zauważyć, że nawet taka inflacja uznawana jest w Europie Zachodniej za niebezpieczną i docelowo winna być wytłumiona. Za odpowiadające 43 J. Kropiwnicki, Makroekonomia, op. cit., s. 105. 44 J. Mierzejewska-Majcherek, Podstawy, op. cit., s. 268. 288

Inflacja pełni wymogom wzrostu gospodarczego uznaje się wzrosty cen, które mieszczą się w granicach 2% 3% rocznie 45. Tak jak różne są postacie i typy inflacji tak różne również są przyczyny tego zjawiska. Jednakże nie ma wśród ekonomistów w pełni jednolitego wyjaśnienia tych przyczyn 46. Należy zauważyć, że gospodarka rynkowa stwarza niewątpliwie duże zagrożenia inflacyjne, ale tworzy też instytucje i mechanizmy regulacyjne hamujące inflację. Inflacja jest, więc rynkowym odbiciem globalnego niezrównoważenia między strumieniami dochodów i strumieniami produkcji dóbr i usług, a podażą pieniądza ze strony banku centralnego i banków komercyjnych, co znajduje wyraz w określonym wzroście cen rynkowych 47. Z dotychczasowych ustaleń wynika, że inflacja występuje wtedy, kiedy podaż pieniądza rośnie szybciej od wzrostu produktu narodowego lub kiedy rosną koszty na jednostkę produkcji. Może to być spowodowane miękką polityką pieniężną banku centralnego, łatwo dostępnym kredytem w bankach komercyjnych, szczodrą polityką budżetową państwa od strony tworzenia dodatkowego popytu, wzrostem cen podstawowych surowców bądź wzrostem płac na jednostkę produkcji, wyrażonej w cenach rynkowych 48. Istnieje cały zespół przyczyn powodujący, że w gospodarce narodowej pojawia w dłuższym lub krótszym przedziale czasu istotna nadwyżka popytu w stosunku zdolności produkcyjnych gospodarki, czyli szeroko rozumianej podaży. We współczesnej teorii ekonomii dominuje pogląd (teoria ilościowa), że inflację należy traktować jako zjawisko zawsze i wszędzie monetarne (M. Friedman). Oznacza to uznanie tezy, że osta- 45 T. Grabowski, Podstawy, op. cit., s. 233 237. 46 Ibidem. 47 M. Księżyk, Podstawowe, op. cit., s. 353 354. 48 Ekonomia dla prawników i nie tylko, pod red. M. Bednarskiego i J. Wiklina, wyd. 4, Warszawa 2008, s. 333. 289

Bożena Sowa, Waldemar Kalita tecznie inflacja wynika z nadmiernej podaży pieniądza. Sytuacja taka występuje wówczas, gdy 49 : a) wzrostowi podaży pieniądza wynikającemu ze wzrostu emisji nie towarzyszy proporcjonalny wzrost podaży towarów i usług na rynku; b) następuje zmniejszenie podaży towarów i usług na rynku w rezultacie zmniejszenia produkcji, importu itp. przy utrzymaniu podaży pieniądza na niezmiennym poziomie; c) zwiększeniu ulega szybkość obiegu pieniądza, czyli gdy następuje zmniejszenie rezerw pieniężnych w gospodarstwach domowych, przedsiębiorstwach itp. Słabością teorii monetarnej jest brak wyjaśnienia, dlaczego w jednych krajach wzrost podaży pieniądza jest większy niż w innych. Dlaczego władze dopuszczają do takiej sytuacji, ryzykując wzmożonym wzrostem cen. Badania zmierzające do wyjaśnienia tego zjawiska prowadzą do wniosku, że inflacja jest nie tylko zjawiskiem monetarnym, lecz także fiskalnym 50. Przyczyną inflacji może być także ekspansywna polityka budżetowa. Czy deficyt budżetowy rzeczywiście spowoduje inflację zależy m. in. od sposobu jego sfinansowania, od polityki banku centralnego i od stopnia wykorzystania możliwości produkcyjnych gospodarki 51. Skutkiem inflacji jest nieefektywność i niesprawiedliwość. Po pierwsze rosną koszty transakcyjne (ich przyczyną jest ucieczka od pieniądza); po drugie inflacja i związana z nią niepewność utrudnia prowadzenie rachunku ekonomicznego; po trzecie inflacja powoduje żywiołową redystrybucję dochodów np. wpływy budżetu z podatków zwiększają się, gdyż inflacja podnosi nominalne dochody obywateli, przesuwając ich do wyższych przedzia- 49 Ibidem, s. 333 334. 50 B. Czarny, Podstawy ekonomii, wyd. III zmienione, Warszawa 2011, s. 513. 51 Ibidem. 290

Inflacja łów opodatkowania (zjawisko to nosi miano drenażu fiskalnego ) 52. Inflacja jest niewątpliwie zjawiskiem niepożądanym, trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że w krajach słabo rozwiniętych (o dysproporcjach w strukturze gospodarczej i niskim poziomie dochodów dyspozycyjnych) tłumienie inflacji metodami nadmiernie restrykcyjnej polityki pieniężnej prowadzi do głębokiej recesji gospodarczej i masowego bezrobocia (które stanowi istotne obciążenie dla budżetu państwa) i wybuchów społecznych 53. 11.4. Społeczno-gospodarcze skutki inflacji Poglądy na temat społeczno-ekonomicznych skutków inflacji nie są w pełni jednolite. Obok opinii podkreślających negatywne skutki inflacji, spotykamy w literaturze poglądy, w których akcentuje się skutki pozytywne. Formułowane oceny i opinie w istotnej mierze zależą od stopnia nasilenia procesów inflacyjnych 54. Inflacja wykazuje różnorodne konsekwencje i w różny sposób wpływa na zachowania poszczególnych grup społecznych 55 : zniechęca do oszczędzania, natomiast zachęca do szybkiej zamiany pieniądza na towary; sprzyja dłużnikom a krzywdzi wierzycieli; jest niekorzystna dla ludzi o stałych dochodach a korzystna dla tych, którzy mogą skutecznie wywierać wpływ na wysokość swoich dochodów; sprzyja bardziej wydatkom konsumpcyjnym niż inwestycyjnym; wysoka i niekontrolowana inflacja rozbija rachunek ekonomiczny, uniemożliwia transakcje pieniężne i w efekcie wpływa negatywnie na rozwój gospodarczy kraju; 52 J. Beksiak, Ekonomia, kurs podstawowy, Warszawa 2007, s. 232. 53 Ibidem. 54 Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, E. Kwiatkowskiego, op. cit., s. 413. 55 J. Mierzejewska-Majcherek, Podstawy, op. cit., s. 273. 291

Bożena Sowa, Waldemar Kalita inflacja zwykle pogarsza konkurencyjność towarów danego kraju zarówno na rynku wewnętrznym jak i na rynkach zagranicznych. Skutkiem inflacji może być również tendencja do wzrostu importu a zmniejszenia eksportu, a w związku z tym do pogorszenia bilansu handlowego kraju. Inflacja, szczególnie występująca niespodziewanie lub o zmiennej stopie wzrostu cen, powoduje redystrybucję dochodów i majątku. Jest ona z różnym nasileniem odczuwana przez poszczególne podmioty gospodarcze, w zależności od ich zdolności do przewidywania inflacji i możliwości dopasowania tych oczekiwań do przyszłych dochodów. W związku z tym, że umowy zawierane są w kwotach nominalnych, wraz ze wzrostem cen maleje w ujęciu realnym wielkość zadłużenia, stąd wierzyciele tracą, natomiast na inflacji zyskują dłużnicy. Następuje wobec tego transfer dochodów od pożyczkodawców do pożyczkobiorców 56. Należy zauważyć, że niekontrolowana inflacja może prowadzić do redystrybucji dochodów; gwałtowny wzrost cen czyni bogatymi nielicznych, miliony natomiast ponoszą straty. Zyski te i straty zwykle nie odpowiadają akceptowanym przez społeczeństwa kryteriom sprawiedliwości społecznej i mają przeważnie charakter przypadkowy. Ponadto zmiany dochodów mogą powodować ubytek produkcji. Przyczyną mogą być bankructwa przedsiębiorstw, które za sprawą inflacji zostały nadmiernie obciążone podatkami, oraz zmniejszenie się oszczędności społeczeństwa, inwestycji i tempa wzrostu produkcji wywołane niskim realnym oprocentowaniem oszczędności i drenażem inflacyjnym 57. Przed spadkiem w okresie inflacji realnych płac roboczych ochronić może system indeksacji płac, czyli zwiększania ich wysokości nominalnej wraz ze wzrostem cen. System ten nie zawsze występuje, a poza tym stopa indeksacji płac jest często niższa niż skala wzrostu cen. Z reguły wzrost płac nominalnych następuje 56 Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, op. cit., s. 416. 57 B. Czarny, Podstawy, op. cit., s. 513. 292

Inflacja też z pewnym opóźnieniem w stosunku do wzrostu cen. Wszystko to powoduje spadek płac w kosztach produkcji, a więc jest czynnikiem zwiększającym zysk i poziom rentowności przedsiębiorstw 58. W wyniku inflacji następuje również transfer dochodów między państwem a sektorem prywatnym: gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Wraz ze wzrostem dochodów nominalnych, przy progresywnej stopie podatkowej szybciej zostają osiągane wyższe progi podatkowe, mimo że dochody realne nie wzrosły, a więc rośnie wielkość płaconych podatków na rzecz państwa. Z drugiej strony jednak, jeśli istnieje stosunkowo długi odstęp czasu między wypłatą dochodu a zapłatą podatku, wówczas spada wielkość podatków w ujęciu realnym. W czasie inflacji zyskują na ogół właściciele dóbr rzeczowych, zwłaszcza ziemi i budynków, a tracą posiadacze majątku wyrażonego w postaci pieniężnej 59. Silne procesy inflacyjne zwiększają niepewność w zakresie przewidywań zmian cen, co zazwyczaj osłabia aktywność gospodarczą. Gdy tempo wzrostu cen jest stosunkowo wysokie, rachunek ekonomiczny poprzedzający decyzje gospodarcze komplikuje się. Przedsiębiorstwa nie wiedzą, jakie ceny przyjąć w tym rachunku. Istnieją bowiem obawy, że ceny przyjęte w rachunku ekonomicznym będą znacznie odbiegać od cen rzeczywistych. W okresie silnej inflacji rośnie, więc niepewność w zakresie przewidywań zmian cen, która następnie wpływa niekorzystnie na rezultaty rachunku ekonomicznego, gdyż podmioty przeprowadzające rachunek w warunkach silnej inflacji mają skłonność do zaniżania cen określających efekty przedsięwzięcia oraz zawyżania cen określających jego koszty. W konsekwencji rachunek ekonomiczny wykazuje obniżoną efektywność, co osłabia aktywność gospodarczą. Niekorzystne konsekwencje wzrostu niepewności przewidywań istotne są zwłaszcza przy podejmowaniu decyzji długoterminowych, w szczególności dotyczy to przedsięwzięć inwestycyjnych. Decyzje te wymagają, bowiem przeprowadzenia 58 T. Grabowski, Podstawy, op. cit., s. 297. 59 Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, op. cit., s. 416 417. 293

Bożena Sowa, Waldemar Kalita rachunku ekonomicznego dla dłuższego horyzontu czasu, charakteryzującego się jeszcze większą niepewnością przewidywań zmian cen. Należy podkreślić, że silne procesy inflacyjne osłabiają działalność inwestycyjną i tym samym hamują tempo wzrostu gospodarczego 60. Inflacja o ile zostaje wywołana zwiększoną emisją przez ban centralny masy pieniądza w obiegu powoduje przepływ do dyspozycji państwa części dochodu narodowego, które finansuje w ten sposób rózne dziedziny swojej działalności (np. Koszty zbrojeń). Jest to więc pewnego rodzaju metoda zwiększania opodatkowania społczeństwa 61. Ekonomiści są zgodni, że wysoka inflacja wywołuje poważne trudności, w szczególności może ona prowadzić do ucieczki od pieniądza. W Niemczech w latach dwudziestych XX w. Agenci gospodarczy woleli posiadać realne towary niż pieniądze, których wartość malała wraz ze wzrostem poziomu cen. Według monetarystów należy zawsze walczyć z inflacją, natomiast według keynesistów umiarkowana inflacja jest mniejszym złem, jeżeli jest ona sposobem na redukcję bezrobocia, gdyż istnieje dylemat między inflacją a bezrobociem. Krytycy wierzą, że wysokie bezrobocie, często występujące w Ameryce Północnej i Europie, stanowi największą bolączkę współczesnego kapitalizmu. Bezrobocie musi jednak czasami utrzymywać się ponad optymalnym dla społeczeństwa poziomem, by zapewnić stabilność cen, a napięcie pomiędzy stabilnością cen a niskim bezrobociem należy do jednych z najokrutniejszych dylematów współczesnego społeczeństwa 62. 60 Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, E. Kwiatkowskiego, op. cit., s. 413. 61 T. Grabowski, Podstawy..., op. cit., s. 297. 62 P. A. Samuelson, W. D. Nardhaus, Ekonomia, op. cit., 2013, s. 637. 294