Polityka pieniężna i fiskalna Spis treści: 1. Ekspansywna i restrykcyjna polityka gospodarcza...2 2. Bank centralny i jego polityka: operacje otwartego rynku, zmiany stopy dyskontowej, zmiany stopy rezerw obowiązkowych...2 3. Polityka podatkowa i polityka wydatków rządowych...3 4. Polityka pieniężna i fiskalna a globalny popyt...4 Słowa kluczowe: ekspansywna i restrykcyjna polityka makroekonomiczna, operacie otwartego rynku, zmiany stóp procentowych, zmiany stopy rezerw obowiązkowych, polityka podatkowa, polityka wydatków budżetowych 1
1. Ekspansywna i restrykcyjna polityka gospodarcza Polityka makroekonomiczna państwa może mieć charakter ekspansywny, bądź restrykcyjny. Ekspansywna polityka makroekonomiczna polega na dokonywaniu takich zmian w instrumentach polityki, które w rezultacie prowadzą do ekspansji globalnego popytu na towary i produkcji towarów. Wykorzystywana ona jest w celu stymulowania wzrostu produkcji i zatrudnienia. Restrykcyjna polityka makroekonomiczna natomiast polega na takich zmianach instrumentów, które powodują ograniczanie globalnego popytu na towary. Wykorzystywana ona jest w celu osłabiania procesów inflacyjnych w gospodarce. Wybór polityki ekspansywnej, bądź restrykcyjnej zależy od sytuacji gospodarczej w kraju oraz przyjętych celów polityki makroekonomicznej państwa. 2. Bank centralny i jego polityka: operacje otwartego rynku, zmiany stopy dyskontowej, zmiany stopy rezerw obowiązkowych Bank centralny opiera prowadzoną politykę pieniężną na kontrolowaniu podaży pieniądza. Dokonuje się to przy wykorzystaniu szeregu instrumentów. Do najważniejszych należą: zmiany stopy rezerw obowiązkowych, zmiany stóp procentowych banku centralnego, operacje otwartego rynku. Polityka stopy rezerw obowiązkowych polega na podnoszeniu, obniżaniu bądź utrzymywaniu na tym samym poziomie stopy rezerw obowiązkowych. Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych powoduje ograniczenie rozmiarów kreacji pieniądza bankowego, co wpływa ograniczająco na kształtowanie się globalnego popytu na towary w gospodarce. W rezultacie może nastąpić osłabienie aktywności gospodarczej. Zmniejszenie stopy rezerw obowiązkowych przez bank centralny powoduje natomiast zwiększenie możliwości ekspansji kredytowej banku, stymulowanie popytu na towary i wzrost produkcji towarów. Polityka stopy procentowej banku centralnego polega na obniżaniu, podnoszeniu bądź utrzymywaniu na dotychczasowym poziomie tych stóp. Chodzi tutaj o takie stopy procentowe banku centralnego, jak stopa redyskontowa, stopa lombardowa, czy też stopa kredytu refinansowego. Stopy te znajdują zastosowanie przy udzielaniu pożyczek bądź kredytów przez bank centralny bankom komercyjnym. Ze względu na to, iż wspomniane stopy procentowe są jednym z 2
determinantów kształtujących koszty w bankach komercyjnych, zmiany tych stóp prowadzą zazwyczaj do idących w tym samym kierunku zmian stóp procentowych w bankach komercyjnych. Obniżanie stóp procentowych banku centralnego prowadzi do obniżek stóp procentowych banków komercyjnych, co powoduje w konsekwencji zazwyczaj wzrost zaciąganych kredytów i pożyczek w bankach komercyjnych, zmniejszenie skłonności do lokowania oszczędności w bankach, wzrost popytu na towary oraz wzrost produkcji towarów. Natomiast podnoszenie stóp procentowych banku centralnego wywołuje skutki odwrotne: podnoszenie stóp procentowych w bankach komercyjnych, ograniczenie zaciąganych kredytów i pożyczek, zwiększenie skłonności do lokowania oszczędności w bankach, ograniczenie popytu na towary oraz ograniczenie produkcji towarów. Skuteczność polityki stopy procentowej jest ograniczona. Nie ma bowiem gwarancji, iż zmiany stóp procentowych spowodują zmiany globalnego popytu na towary w gospodarce. Operacje otwartego rynku polegają na dokonywaniu sprzedaży bądź zakupów papierów wartościowych, głównie państwowych (obligacji, bonów skarbowych). Sprzedaż papierów wartościowych przez bank centralny powoduje zmniejszenie podaży pieniądza w gospodarce, co w rezultacie wpływa hamująco na globalny popyt. Natomiast zakup papierów wartościowych przez bank centralny prowadzi w rezultacie do wzrostu podaży pieniądza w gospodarce. Ekspansywna polityka pieniężna banku centralnego polega na obniżaniu stopy rezerw obowiązkowych, obniżaniu stóp procentowych banku centralnego, skupie papierów wartościowych przez bank centralny. Natomiast restrykcyjna polityka pieniężna wymaga podnoszenia stopy rezerw obowiązkowych, podnoszenia stóp procentowych banku centralnego i sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny (Krajewska, 2005: 367). 3. Polityka podatkowa i polityka wydatków rządowych Polityka fiskalna polega na wykorzystaniu podatków i wydatków budżetowych do stabilizacji gospodarki oraz realizacji innych celów ekonomicznych i społecznych. Można mówić o aktywnej i pasywnej polityce fiskalnej. Rodzaje polityki fiskalnej aktywna polityka fiskalna pasywna polityka fiskalna 3
Aktywna polityka fiskalna polega na dokonywaniu zmian podatków i wydatków budżetowych w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów. Wykorzystanie podatków i wydatków budżetowych w tym celu omówione jest dokładniej w module IV. Natomiast pasywna polityka fiskalna polega na wykorzystaniu reguł i zasad polityki fiskalnej dla automatycznego stabilizowania koniunktury w gospodarce (Krajewska, 2005: 329). Aktywna polityka fiskalna ma ograniczoną skuteczność działania głównie ze względu na występowanie opóźnień dotyczących okresów czasu potrzebnych dla zdiagnozowania sytuacji, podjęcia decyzji, wdrożenia ich w życie oraz reakcji podmiotów gospodarczych. Pasywna polityka fiskalna wykorzystuje instrumenty polityki fiskalnej dla automatycznego stabilizowania koniunktury. Chodzi tu w szczególności o progresywny system podatków dochodowych, podatki pośrednie, zasiłki dla bezrobotnych, a także inne formy świadczeń społecznych. W okresach poprawy koniunktury powodują one hamowanie globalnego popytu, zaś w okresach pogarszania koniunktury powodują one osłabianie spadku globalnego popytu. Na przykład, progresywny system podatków dochodowych sprawia, iż w warunkach wzrostu dochodów występujących w okresie poprawy koniunktury podatki wzrastają szybciej od dochodu, w rezultacie czego dochody do dyspozycji tworzące popyt rosną słabiej niż dochody przed opodatkowaniem. Natomiast w okresie pogarszania się koniunktury, gdy dochody spadają, podatki spadają szybciej niż dochody, co w rezultacie prowadzi do słabszego spadku dochodów do dyspozycji i globalnego popytu na towary. 4. Polityka pieniężna i fiskalna a globalny popyt Kształtowanie się globalnego popytu w gospodarce odgrywa istotną rolę z punktu widzenia produkcji i zatrudnienia oraz dynamiki cen (inflacji). Stymulowanie globalnego popytu powoduje wzrost stymulowanie produkcji i zatrudnienia. Wymaga to stosowania ekspansywnej polityki fiskalnej i pieniężnej. W tym celu wymagana jest ekspansywna polityka fiskalna i pieniężna. Dla hamowania procesów inflacyjnych istotne znaczenie ma ograniczanie globalnego popytu na towary. Wymaga to stosowania restrykcyjnej polityki pieniężnej i fiskalnej. W tym module poznaliśmy instrumenty polityki pieniężnej i fiskalnej oraz możliwości ich wykorzystania dla oddziaływania na przebieg procesów gospodarczych (szerzej na ten temat zob. Kokoszczyński, 2004). Jak wynika z naszych rozważań, polityki te mogą mieć charakter ekspansywny, bądź restrykcyjny, co zależy od koniunktury gospodarczej oraz przyjętych celów polityki gospodarczej. Byłoby wskazane bliższe określenie sytuacji gospodarczej badanej gospodarki (można posiłkować się tutaj danymi statystycznymi zob. strony internetowe urzędów statystycznych) oraz rozpoznanie przyjętych celów polityki gospodarczej, aby ocenić, czy zastosowane instrumenty są do ich osiągania adekwatne. 4
Bibliografia Krajewska A. (2005): Budżet państwa. Polityka fiskalna, [w:] Podstawy ekonomii, (red.) R. Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 325-333. Krajewska A. (2005): Pieniądz. Polityka monetarna, [w:] Podstawy ekonomii, (red.) R. Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 361-367. 5