Informacje dla pacjentów Język polski 32 Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego Podkreślone słowa znajdują się w słowniczku. W większości przypadków rak prostaty przebiega bezobjawowo, co oznacza, że u chorego nie występują dolegliwości bezpośrednio wskazujące na jego obecność. Większość nowotworów prostaty wykrywa się na podstawie wyniku stężenia antygenu specyficznego dla prostaty (PSA) badanego we krwi. Jeśli poziom PSA we krwi jest wysoki, zaleca się dalsze badania, aby sprawdzić, co spowodowało jego wzrost. Samo badanie PSA nie wystarcza do rozpoznania raka gruczołu krokowego. Najczęstszymi badaniami sprawdzającymi stan prostaty są test PSA i badanie per rectum (badanie palpacyjne przez odbyt). Lekarz może je zalecić, jeśli pacjent ma objawy z dolnych dróg moczowych, np. konieczność częstszego niż zwykle oddawania moczu, nagła potrzeba oddawania moczu, która jest trudne do odroczenia, lub mimowolne, kropelkowe oddawanie moczu. Często też podobne objawy wskazują na inne zaburzenia, najczęściej na łagodne powiększenie gruczołu krokowego (BPE). Mogą to być również symptomy zaawansowanego raka prostaty. Dlatego zanim będzie można postawić właściwą diagnozę, niekiedy należy podjąć kilka prób badań. Na podstawie ich wyników lekarz może dodatkowo zlecić wykonanie biopsji prostaty. Należy pamiętać, że biopsja prostaty jest jedynym badaniem, które może potwierdzić diagnozę raka prostaty. Rak prostaty jest zazwyczaj bezobjawowy, dlatego lekarz może zalecić regularne badania PSA. W tej kwestii decyzję warunkuje wiele czynników, w tym zasady przyjęte przez lekarza lub szpital, a także prowadzona w kraju pacjenta polityka zdrowotna. Jednak najważniejszymi czynnikami są zawsze wiek i wywiad rodzinny. Jeśli rozpoznano raka prostaty, zadaniem urologa jest określenie stopienia zaawansowania klinicznego nowotworu. Na podstawie analizy tkanki nowotworowej, otrzymanej w trakcie operacji lub biopsji, patomorfolog ustala cechy guza, w tym jego agresywność. Stopień zaawansowania oraz agresywność nowotworu pozwalają na klasyfikację guza, która służy następnie do oszacowania indywidualnego rokowania. Na podstawie tej indywidualnej prognozy lekarz omówi najlepszą dla pacjenta ścieżkę leczenia. Ten dział zawiera informacje ogólne, które nie odnoszą się do konkretnych potrzeb pacjenta. Należy pamiętać, że sytuacje mogą różnić się w poszczególnych krajach. Strona 1 / 7
Objawy w momencie diagnozy Rak gruczołu krokowego jest najczęściej asymptomatyczny, tzn. przebiega bez żadnych ewidentnych objawów. W większości przypadków przyczyną symptomów jest łagodne powiększenie gruczołu krokowego (BPE) lub infekcja. Sam nowotwór daje objawy najczęściej w postaci zaawansowanej, dlatego zaleca się, aby pacjent zgłosił się do lekarza, aby wyjaśnić i zrozumieć przyczyny powstawania dolegliwości. Wystąpić mogą następujące objawy: objawy ze strony dróg moczowych, np. częstomocz lub osłabienia strumienia moczu, krwiomocz, zaburzenia wzwodu (erekcji), nietrzymanie moczu, zmian rytmu wypróżnień, ból okolicy lędźwiowej, pleców, klatki piersiowej lub nóg, osłabienie kończyn dolnych. Ból kostny może oznaczać, iż choroba rozprzestrzeniła się na cały organizm. Takie stadium zaawansowania nazywamy uogólnioną chorobą nowotworową lub chorobą przerzutową. Narzędzia diagnostyczne Jednym z najczęściej używanych narzędzi do rozpoznawania chorób gruczołu krokowego jest badanie krwi, w którym oznacza się stężenie swoistego antygenu sterczowego (PSA). Zbyt wysoki poziom PSA wskazuje na zaburzenia w obrębie narządu. Przyczyną może być nowotwór gruczołu krokowego, ale także jego infekcja bądź też łagodne powiększenie. Aby ocenić wielkości, kształt oraz konsystencję stercza, lekarz wykonuje badanie palcem przez kiszkę stolcową (ryc.1), fachowo nazywane badaniem per rectum. gruczoł krokowy odbytnica Ryc. 1. Badanie per rectum w celu oceny wielkości, kształtu i konsystencji gruczołu krokowego Strona 2 / 7
Terminy, których może użyć lekarz: guz łagodny nowotwór charakteryzujący się powolnym wzrostem i niedający przerzutów do innych narządów guz złośliwy nowotwór naciekający otaczające tkanki w sposób ciągły lub przerywany. Nowotwór złośliwy może (drogą naczyń krwionośnych i chłonnych) przerzutować, tzn. rozprzestrzeniać się do innych miejsc organizmu. uogólniona choroba nowotworowa stan, w którym występują przerzuty odległe wskutek rozsiewu z ogniska pierwotnego. Inaczej: rozsiana choroba nowotworowa, nowotwór rozsiany, nowotwór z przerzutami, choroba przerzutowa W niektórych przypadkach lekarz może dodatkowo zalecić wykonanie badań obrazowych dolnych dróg moczowych, np. ultrasonografię (USG), tomografię komputerową (TK), rezonans magnetyczny (MRI) lub scyntygrafię kości. Pacjent otrzymuje znieczulenie miejscowe. Następnie lekarz wprowadza do odbytnicy igłę, którą będzie trafiał w prostatę. Dzięki temu uzyska wycinki z różnych części gruczołu krokowego. Jeżeli pacjent miał wykonywane wcześniej badania obrazowe, ich wyniki mogą zostać wykorzystane w celu nakierowania biopsji na konkretne podejrzane obszary. Wycinki są następnie przesyłane do patomorfologa, który wykonuje analizę histopatologiczną determinującą przyszłe leczenie. Żadne z tych badań nie jest w stanie jednoznacznie potwierdzić raka gruczołu krokowego. Aby oszacować ryzyko wystąpienia nowotworu, lekarz zestawia wyniki badań pacjenta z jego wiekiem oraz wywiadem rodzinnym. W przypadku wysokiego ryzyka może się okazać konieczne wykonanie biopsji stercza, aby potwierdzić bądź wykluczyć obecności nowotworu. Podczas biopsji pobiera się od 8 do 12 próbek tkanki gruczołu krokowego. Przed badaniem pacjent powinien powiadomić lekarza o przyjmowanych lekach przeciwkrzepliwych, które w stosownych przypadkach zgodnie z zaleceniami lekarza należy odstawić. Przed biopsją lekarz zleca zażywanie antybiotyków oraz oczyszczenie przewodu pokarmowego, aby zapobiec infekcji. Po biopsji stercza może pojawić się krew w moczu i w nasieniu. Jeżeli u pacjenta wystąpi gorączka, powinien on natychmiast zgłosić się do lekarza. Biopsja stercza jest wiarygodną metodą diagnostyczną. Igła może jednak nie trafić w nowotwór istniejący w obrębie gruczołu krokowego. Strona 3 / 7
Badanie PSA Rak gruczołu krokowego przeważnie przebiega bezobjawowo, ale znamy jego kilka czynników ryzyka. Są to: wiek, dodatni wywiad rodzinny w kierunku raka gruczołu krokowego oraz pochodzenie etniczne. W przypadku podniesionego ryzyka choroby lekarz może zalecić badanie krwi w celu oznaczenia antygenu swoistego dla stercza (PSA). Główną zaletą badania PSA jest to, że mężczyźni z podwyższonym ryzykiem nowotworu są regularnie badani. Oznacza to, że rak może zostać wykryty wcześniej i dzięki temu prawdopodobieństwo jego wyleczenia jest większe. Główną wadą PSA jest natomiast wykrywanie nowotworów, które zwykle nie powodują problemów zdrowotnych. Leczenie tych raków może prowadzić do nieprzyjemnych skutków ubocznych. Rozpoznanie nowotworu może także powodować niepokój i stres. Aby zapobiec nadmiernemu leczeniu, niektórzy urolodzy są przeciwni badaniom przesiewowym przy użyciu testu PSA. Zaleca się, aby pacjent porozmawiał ze swoim lekarzem o wadach i zaletach badania PSA i zapytał, czy jest to w jego przypadku właściwe badanie. Klasyfikacja oraz stratyfikacja ryzyka Nowotwory gruczołu krokowego klasyfikuje się według stopnia zaawansowania i agresywności komórek nowotworowych. Te dwa elementy stanowią podstawę do wyboru odpowiedniej dla pacjenta ścieżki terapeutycznej. Aby lepiej ocenić sytuację zdrowotną pacjenta, lekarz zleca serię badań. Do ustalenia stopnia zaawansowania choroby wykonuje się badanie fizykalne oraz badania obrazowe. Raka gruczołu krokowego klasyfikuje się według oceny rozwoju nowotworu oraz tego, czy rozprzestrzenił się do otaczających węzłów chłonnych bądź innych narządów. Stopień zaawansowania raka stercza wyznacza się na podstawie klasyfikacji TNM. Urolog bierze pod uwagę wielkość i inwazyjność nowotworu (T) oraz precyzuje, jak bardzo jest zaawansowany, przydzielając go do jednego z czterech stopni. W zależności od rozmiaru guza lekarz różnicuje stopień na podstopnie a, b lub c. Ocenia się również stan zajęcia węzłów chłonnych (N) oraz stan przerzutów (M). Rak gruczołu krokowego przeważnie daje przerzuty do kości, najczęściej do kręgosłupa, a w następnej kolejności do płuc, wątroby i mózgu. Na rycinach 2 6 przedstawiono różne stopnie zaawansowania choroby. Skala Gleasona Wynik w skali Gleasona zawiera się w przedziale od 6 do 10. Nowotwory z większym wynikiem są bardziej agresywne i trudniejsze w leczeniu. Wynik określa się na podstawie struktury komórek nowotworowych. Każdemu typowi komórek nowotworowych przypisuje się stopień od 1 do 5. Patomorfolog następnie dodaje wartości dwóch struktur, które w próbkach tkankowych występują najliczniej. Na przykład dominujący układ otrzymuje wynik 3, a drugi co do częstości 4. W tym przypadku wynik w skali Gleasona wynosi 3 + 4 = 7. Strona 4 / 7
Drugim elementem klasyfikacji jest skala Gleasona. Służy ona do określenia stopnia agresywności nowotworu. Patomorfolog bada tkankę z biopsji i nadaje jej odpowiedni stopień. Na podstawie struktury komórek rakowych patomorfolog może ocenić, jak szybko one rosną. W celu oceny stratyfikacji ryzyka choroby klasyfikację nowotworu zestawia się z wiekiem pacjenta, wywiadem chorobowym i rodzinnym oraz ogólnym stanem zdrowia. Należy pamiętać, że ostateczna ocena zaawansowania choroby nowotworowej jest możliwa jedynie po zabiegu operacyjnym usunięcia całego gruczołu krokowego. Zespół multidyscyplinarny urolog lekarz specjalizujący się w leczeniu chorób układu moczowego i męskich narządów płciowych onkolog lekarz specjalizujący się we wszystkich typach nowotworów i ich leczeniu farmakologicznym uroonkolog onkolog specjalizujący się w leczeniu onkologicznym nowotworów układu moczowopłciowego (pęcherza moczowego, nerki, gruczołu krokowego, jąder) radioterapeuta lekarz specjalista w dziedzinie radioterapii wykorzystywanej w celu leczenia nowotworów patomorfolog (patolog) lekarz badający narządy, tkanki i płyny ustrojowe w poszukiwaniu zmian chorobowych. Pełni podstawową funkcję w diagnozowaniu i ocenie stopnia zaawansowania choroby nowotworowej. radiolog lekarz specjalizujący się w technikach obrazowania medycznego. Analiza wyników badania rentgenowskiego, ultrasonografii, tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego i badań innymi metodami umożliwia mu rozpoznanie i monitorowanie przebiegu choroby. Strona 5 / 7
Różne stopnie zaawansowania raka gruczołu krokowego pęcherz moczowy kość łonowa pęcherzyki nasienne guz gruczoł krokowy odbytnica guz nowotworowy w obu płatach narządupęcherzyki nasienne Ryc. 2. Stopień T1 raka prostaty, gdy nowotwór jest zbyt mały, aby był wyczuwalny w czasie badania przez odbytnicę lub widoczny w badaniach obrazowych Ryc. 3. Stopień T2 raka prostaty ograniczonego do narządu szyja pęcherza moczowego guz guz gruczoł krokowy zwieracz cewki moczowej Ryc. 4. Rak stercza w stadium T3 naciekający na pęcherzyki nasienne Ryc. 5. Rak stercza w stadium T4 naciekający na szyję pęcherza, zwieracze układu moczowego oraz odbytnicę Strona 6 / 7
przerzut do mózgu przerzut do płuc przerzut do wątroby przerzut do kręgosłupa węzły chłonne miednicze rak gruczołu krokowego przerzut do kości Ryc. 6. Rak gruczołu krokowego mogący przerzutować do kości, kręgosłupa, płuc lub mózgu Informacje tu zawarte zostały po raz ostatni uaktualnione w styczniu 2015 roku. Ta strona zawiera tylko ogólne informacje i nie dotyczy Twojej indywidualnej sytuacji zdrowotnej. Jeśli masz jakiekolwiek pytania lub wątpliwości dotyczące Twojego zdrowia, powinieneś skontaktować się ze swoim lekarzem. Znalezione tu informacje zostały w polskiej wersji językowej opracowane przez dr. Romana Sosnowskiego oraz studentów CMUJ. Niniejsze informacje zostały opracowane przez EAU we współpracy z działającą w ramach EAU Sekcją Uroonkologii EAU (EAU Section of Uro-Oncology ESOU), Sekcją Młodych Urologów Akademickich (EAU Young Academic Urologists YAU), Europejskim Towarzystwem Pielęgniarek Urologicznych (European Association of Urology Nurses EAUN) oraz stowarzyszeniem pacjentów Europa Uomo. Treść tej ulotki jest zgodna z wytycznymi EAU. Twórcy serii: dr Roderick van den Bergh prof. dr Zoran Culig prof. dr Louis Denis prof. Bob Djavan Enzo Federico Günter Feick dr Pirus Ghadjar dr Alexander Kretschmer prof. dr Feliksas Jankevičius prof. dr Nicolas Mottet dr Bernardo Rocco Maria Russo Utrecht, Holandia Innsbruck, Austria Antwerpia, Belgia Wiedeń, Austria Triest, Włochy Pohlheim, Niemcy Berlin, Niemcy Monachium, Niemcy Wilno, Litwa Saint-Étienne, France Mediolan, Włochy Orbassano, Włochy Polska wersja opracowana przez Roman Sosnowski oraz studentów CMUJ. we współpracy z PTU: Więcej informacji na temat raka gruczołu krokowego oraz innych chorób urologicznych można znaleźć na naszej stronie internetowej: http://patients.uroweb.org/pl Strona 7 / 7