Miejscowo zaawansowanym rakiem gruczołu krokowego

Transkrypt

1 Informacje dla pacjentów Język polski 34 Miejscowo zaawansowany rak gruczołu krokowego Podkreślone słowa znajdują się w słowniczku. Jeżeli u pacjenta rozpoznano miejscowo zaawansowanego raka gruczołu krokowego, lekarz może zalecić różne terapie przeciwnowotworowe, m.in. baczną obserwację, radykalną prostatektomię lub też kombinacji leczenia hormonalnego i radioterapii. Każdy rodzaj leczenia ma swoje wady i zalety, a wybór odpowiedniej metody zależy od konkretnego przypadku. dycznej jako T3 lub T4, w zależności od tego, gdzie i jak daleko poza stercz sięga naciek choroby. Stadium T3 oznacza, że rak przekracza jedynie granicę stercza lub nacieka na pęcherzyki nasienne. Natomiast stadium T4 oznacza, że rak nacieka szyję pęcherza, zwieracze układu moczowego, odbytnicę lub ścianę miednicy mniejszej (ryc. 1 i 2). Pęcherz moczowy W tym dziale opisano różne metody terapeutyczne, o których warto porozmawiać ze swoim lekarzem. Informacje tu zawarte mają charakter ogólny i mogą nie odpowiadać w pełni indywidualnemu przypadkowi. Należy pamiętać, że poszczególne zalecenia mogą różnić się w zależności od kraju i systemu opieki zdrowotnej. Kość łonowa Pęcherzyki nasienne Co to jest miejscowo zaawansowany rak gruc zołu krokowego? Guz Gruczoł krokowy Odbytnica Miejscowo zaawansowanym rakiem gruczołu krokowego określa się nowotwory, które, rozrastając się, przekroczyły swoim obwodem granicę gruczołu krokowego. Guzy te opisuje się w nomenklaturze me patients.uroweb ALL RIGHTS RESERVED Ryc. 1. Rak stercza w stadium T3 naciekający na pęcherzyki nasienne. Strona 1 / 16

2 Szyja pęcherza moczowego Ryc. 2. Rak stercza w stadium T4 naciekający na szyję pęcherza, zwieracze układu moczowego oraz odbytnicę. Guz Zwieracz cewki moczowej 2017 patients.uroweb ALL RIGHTS RESERVED Metody leczenia Do najbardziej powszechnych metod leczenia lokalnie zaawansowanego raka gruczołu krokowego należą: baczna obserwacja, radykalna prostatektomia oraz połączenie leczenia hormonalnego i radioterapii. Przy wyborze optymalnej ścieżki leczenia bierze się pod uwagę: cechy nowotworu, wywiad chorobowy, wiek pacjenta, osobiste preferencje i wartości pacjenta. W bacznej obserwacji lekarz ustala terminarz regularnych wizyt w celu stałej kontroli stanu zdrowia pacjenta i proponuje dalsze leczenie dopiero, gdy pojawią się objawy postępu choroby. Metodę tę zazwyczaj proponuje się, gdy z różnych powodów pacjent nie może lub nie powinien być poddany leczeniu operacyjnemu (tj. radykalnej prostatektomii), radioterapii lub terapii hormonalnej. Do najczęstszych powodów zaliczyć można podeszły wiek lub różnego rodzaju obciążenia zdrowotne, które sprawiają, że inne metody leczenia mogą stanowić dla pacjenta zagrożenie. Radykalna prostatektomia jest rodzajem leczenia operacyjnego, w czasie którego cała prostata oraz pęcherzyki nasienne zostają usunięte z organizmu. Zabieg ten może być przeprowadzony metodą otwartą lub laparoskopową. Jeśli stwierdzono miejscowo zaawansowanego raka gruczołu krokowego, zazwyczaj po zabiegu operacyjnym pacjent będzie potrzebował dodatkowego leczenia. Może to być radioterapia, terapia hormonalna lub kombinacja jednego i drugiego. Jako alternatywę dla leczenia operacyjnego lekarz może zaproponować radioterapię. Ta metoda leczenia uszkadza i zabija komórki nowotworowe w organizmie. Jest często stosowana w leczeniu miejscowo zaawansowanych guzów. W miejscowo zaawansowanym raku gruczołu krokowego radioterapię zawsze łączy się z leczeniem hormonalnym. Terapia hormonalna upośledza produkcję testosteronu w organizmie w celu zahamowania wzrostu guza. Taką hor monoterapię nazywa się również terapią antyandrogenowa (ang. androgen deprivation therapy ADT). Strona 2 / 16

3 Baczna obserwacja Baczna obserwacja jest rodzajem leczenia opartym na obrazie klinicznym chorego. Jej celem jest regularna kontrola stanu zdrowia i wdrożenie dalszego leczenia dopiero w momencie, gdy pojawią się pierwsze objawy choroby. Stanowi ona element opieki paliatywnej. Lekarz może zaproponować czujną obserwację organizmu, jeśli nie występują żadne objawy choroby, a stężenie PSA (antygenu specyficznego dla prostaty) we krwi szybko się podnosi. Baczna obserwacja może być także opcją leczenia, jeśli inne terapie są przeciwwskazane lub jeśli pacjent sam zdecyduje się na takie postępowanie ze względu na swoje preferencje i oczekiwania. Swoją indywidualną sytuację należy jednak omówić z lekarzem prowadzącym. Radykalna prostatektomia Radykalna prostatektomia jest jedną z metod chirurgicznego leczenia miejscowo zaawansowanego raka gruczołu krokowego. Jej celem jest usunięcie z organizmu możliwie największej objętości guza, co osiąga się przez usunięcie całego gruczołu krokowego, jak również obu pęcherzyków nasiennych oraz otaczających stercz tkanek, zajętych przez naciek guza. W czasie zabiegu usuwa się również węzły chłonne z okolicy miednicy mniejszej. Zabieg ten przeprowadza się w znieczuleniu ogólnym. W trakcie radykalnej prostatektomii nie zawsze możliwe jest wycięcie całego guza, dlatego lekarz może zaproponować dodatkowe leczenie w postaci radioterapii lub terapii hormonalnej. Na czym polega zabieg radykalnej prostatektomii? Radykalną prostatektomię można przeprowadzać metodą otwartą lub laparoskopową. Podczas zabiegu otwartego chirurg przecina powłoki jamy brzusznej lub dociera do prostaty bezpośrednio z dostępu kroczowego. Prostata oraz pęcherzyki nasienne wycina się. Chirurg usuwa również inne tkanki zajęte przez naciek nowotworowy. Następnie pęcherz moczowy oraz cewkę ponownie zespala się (ryc. 3). W czasie Ryc. 3a. Radykalna prostatektomia (usuwanie całego gruczołu krokowego i pęcherzyków nasiennych). Gruczoł krokowy Pęcherz moczowy Pęcherzyki nasienne Guz Pęcherz moczowy Ryc. 3b. Położenie pęcherza moczowego po operacji. Cewka moczowa 2017 patients.uroweb ALL RIGHTS RESERVED Strona 3 / 16

4 zabiegu lekarz zakłada cewnik, który wspomaga prawidłowe gojenie cewki i pęcherza moczowego. Cewnik na ogół usuwa się po 7 dniach. W trakcie operacji laparoskopowej chirurg instaluje w brzuchu małe plastikowe rurki (trokary). Poprzez nie może wprowadzić narzędzia do usunięcia prostaty. Jedna z rurek służy do wprowadzenia do jamy brzusznej kamery, która pozwala zobaczyć prostatę w obrazie o wysokiej jakości. Zabieg laparoskopowy może być również wykonany w asyście robota chirurgicznego. Skuteczność obu metod w leczeniu zaawansowanych miejscowo guzów jest podobna. Jak należy przygotować się do zabiegu? Lekarz szczegółowo poinstruuje pacjenta, jak powinien przygotować się do zabiegu. W celu przygotowania organizmu do znieczulenia przez sześć godzin przed operacją nie należy jeść, pić ani palić. Jeśli pacjent przyjmuje na stałe leki, powinien ten fakt zgłosić lekarzowi i omówić z nim dalsze postępowanie. Kilka dni przed zabiegiem może być konieczne odstawienie zażywanych leków. Lekarz poinformuje, kiedy będzie można zacząć przyjmować je ponownie. Jakie są skutki uboczne zabiegu? Zazwyczaj można opuścić szpital pomiędzy trzecią a siódmą dobą po zabiegu. Długość pobytu w szpitalu różni się jednak w poszczególnych krajach. Po radykalnej prostatektomii wykonanej metodą otwartą pacjent może przez kilka tygodni odczuwać niewielki ból w dole brzucha. Po zabiegu operacyjnym obserwuje się problemy z trzymaniem moczu lub zaburzenia erekcji. Może wystąpić konieczność ich leczenia. Pacjent powinien natychmiast zgłosić się do lekarza lub szpitala, jeśli wystąpią następujące objawy: gorączka, utrata dużej ilość krwi, silne dolegliwości bólowe, problemy z oddaniem moczu. Usunięcie węzłów chłonnych miednicy mniejszej może spowodować tzw. chłonkotok. Jest to wyciek płynu z naczyń limfatycznych na skórę, który powoduje podrażnienie skóry i może doprowadzić do infekcji. O leczenie chłonkotoku można zapytać lekarza. Prostatektomia radykalna może spowodować wysiłkowe nietrzymanie moczu (SUI). Dzieje się tak, gdyż w prawidłowych warunkach prostata otacza cewkę moczową, wspomagając ją w utrzymywaniu moczu w wypełnionym pęcherzu. Usunięcie prostaty może upośledzać zdolność cewki moczowej do oporu na nacisk. Dolegliwości związane z wysiłkowym nietrzymaniem moczu można złagodzić lub zupełnie wyleczyć za pomocą kilku metod terapeutycznych. Więcej informacji o tych metodach podano w dziale Nietrzymanie moczu po operacji prostaty Informacji dla pacjentów od EAU nt. nietrzymania moczu. Kolejnym typowym powikłaniem po zabiegu są zaburzenia erekcji. Ponieważ chirurg zazwyczaj usuwa tkanki wokół gruczołu krokowego, istnieje ryzyko, że w czasie zabiegu niektóre naczynia i nerwy mogą zostać uszkodzone lub usunięte. W czasie operacji chirurg stara się zachować nerwy zaopatrujące prącie, ale skuteczność tych starań zależy od agresywności raka oraz od umiejscowienia nowotworu. W razie konieczności lekarz może zaproponować leczenie zaburzeń erekcji. Należy pamiętać, że głównym celem radykalnej prostatektomii jest usunięcie guza i pełne wyleczenie choroby. Więcej informacji o powrocie do zdrowia po zabiegu można znaleźć w dziale Wsparcie po operacji na stronie 13. Jaka jest skuteczność zabiegu? Radykalna prostatektomia jest standardowo stosowaną procedurą w leczeniu miejscowo zaawansowanego raka stercza. W większości przypadków, aby w całości usunąć guza, niezbędne jest dodatkowe leczenie. Najczęstszymi metodami leczenia po zabiegu radykalnej prostatektomii są radioterapia oraz terapia hormonalna. Terapie te mogą mieć swoje efekty uboczne oraz wpłynąć na jakość życia. Strona 4 / 16

5 Leczenie dodatkowe po zabiegu operacyjnym Jeśli w okresie obserwacji stężenie PSA nie obniżyło się do odpowiedniego poziomu, który świadczy o całkowitym usunięciu choroby, może być konieczne zastosowanie leczenia uzupełniającego po to, aby usunąć pozostałe komórki nowotworowe. Zaleca się, aby pacjent porozmawiał ze swoim lekarzem na temat tego, która opcja leczenia jest najlepsza w jego konkretnym przypadku. Jak będą wyglądały wizyty kontrolne? Po zabiegu radykalnej prostatektomii lekarz układa plan regularnych wizyt kontrolnych. Standardowo wizyty kontrolne odbywają się przez co najmniej pięć lat. W czasie każdej z nich oznacza się stężenie PSA we krwi. W niektórych przypadkach niezbędne jest badanie palcem przez kiszkę stolcową (badanie per rectum). Kontrola pooperacyjna jest bardzo ważna, aby monitorować, w jaki sposób przebiega zdrowienie po zabiegu oraz aby sprawdzić ogólny stan zdrowia pacjenta. Dzięki niej może także wykryć ewentualny nawrót choroby. Strona 5 / 16

6 Radioterapia Radioterapia uszkadza i niszczy komórki nowotworowe. Leczenie promieniami można stosować na jeden z dwóch sposobów: zewnętrznie lub wewnętrznie (brachyterapia). Komórki raka stercza są na ogół wrażliwe na promieniowanie. Dzięki znaczącemu postępowi w rozwoju technik radioterapii stała się ona skuteczną metodą leczenia miejscowo zaawansowanego raka stercza. Lekarz może również zaproponować radioterapię jako dodatkowe leczenie po zabiegu radykalnej prostatektomii. Aby poprawić skuteczność leczenia, lekarz może także zalecić połączenie radioterapii z terapią hormonalną. Takie połączenie nazywa się fachowo leczeniem skojarzonym raka prostaty. Hormonoterapia na ogół trwa 2 3 lata. How is radiation therapy performed? Celem radioterapii jest zniszczenie komórek nowotworowych. Ponieważ promieniowanie może również niszczyć zdrowe komórki innych narządów, np. pęcherza moczowego, bardzo ważne jest, aby strumień promieni był skoncentrowany głównie na komórkach nowotworowych i jak najmniej uszkadzał okoliczne tkanki. Postępy w dziedzinie radioterapii zwiększyły precyzję koncentracji promieni i pozwoliły na używanie wyższych dawek promieniowania przy mniejszej ilości efektów ubocznych. Jeden standardowy cykl radioterapii z pól zewnętrznych (ryc. 4) trwa około osiem tygodni. Seanse odbywają się pięć dni w tygodniu. Dziennie otrzymuje się jedną dawkę promieniowania. Zabieg trwa każdorazowo około dwudziestu minut, a pacjent nie musi być przyjmowany do oddziału szpitalnego w celu jego wykonania. Możliwe pozycje aparatu Aparat Gruczoł krokowy Odbytnica Wiązka promieniowania Ryc. 4b. Wiązka promieniowania celowana na prostatę z różnych pozycji. Gruczoł krokowy 2017 patients.uroweb ALL RIGHTS RESERVED Ryc. 4a. Radioterapia z pól zewnętrznych uszkadzająca i niszcząca komórki rakowe Strona 6 / 16

7 Przed rozpoczęciem cyklu radioterapii przeprowadza się tomografię komputerową. Badanie to wykonuje się, aby określić obszary, które powinny zostać napromienione oraz oznaczyć okoliczne tkanki, których napromieniania należy uniknąć. W ostatnich latach radioterapia wspomagana badaniami obrazowymi stała się szerzej dostępna. W tego typu zabiegach wykwalifikowani radioterapeuci, za pomocą zdjęć rentgenowskich lub tomografii komputerowej, lokalizują konkretny odcinek dolnych dróg moczowych, który powinien zostać niezwykle precyzyjnie napromieniony. Inną formą radioterapii jest brachyterapia. W tym rodzaju leczenia źródło promieniowania jest wszczepiane bezpośrednio do prostaty (ryc. 5). Brachyterapia jako jedyna metoda terapeutyczna nie jest polecana w leczeniu miejscowo zaawansowanych guzów gruczołu krokowego. Na ogół stosuje się ją w kombinacji z radioterapią z pól zewnętrznych. Pęcherz moczowy Gruczoł krokowy Balon cewnika Źródła promieniowania ( igły ) Wzornica Głowica ultrasonograficzna Odbytnica Narzędzie do instalowania igieł 2017 patients.uroweb ALL RIGHTS RESERVED Ryc. 5. W brachyterapii źródła promieniowania ( igły ) umieszczone bezpośrednio w gruczole krokowym Jak należy przygotować się do zabiegu? Lekarz szczegółowo poinstruuje pacjenta, jak powinien przygotować się do zabiegu. Pacjent otrzymuje specjalny terminarz uwzględniający spożywanie pokarmów i płynów przed każdym zabiegiem, aby za każdym razem pęcherz moczowy był prawidłowo wypełniony, a bańka odbytnicy pusta. Jeśli pacjent przyjmuje na stałe leki, powinien ten fakt zgłosić lekarzowi i omówić z nim dalsze postępowanie. Zazwyczaj nie ma potrzeby odstawiania leków przed rozpoczęciem radioterapii. Strona 7 / 16

8 Jakie są skutki uboczne zabiegu? Do częstych działań niepożądanych należą: uczucie pieczenia podczas oddawania moczu, częstomocz i podrażnienie odbytu. Dzieje się tak, ponieważ narządy leżące w okolicy prostaty, głównie odbytnica i pęcherz moczowy, również otrzymują pewną dawkę promieniowania. Na ogół dolegliwości te pojawiają się w połowie cyklu leczenia i zanikają po kilku miesiącach od zakończenia terapii. nim lekarz może monitorować, w jaki sposób przebiega zdrowienie po terapii oraz sprawdzić ogólny stan zdrowia pacjenta. Umożliwiają one także wykrycie ewentualnego nawrotu choroby. Częstym skutkiem ubocznym jest także krwawienie z pęcherza moczowego i odbytnicy, nawet kilka lat po zabiegu. Mogą także wystąpić objawy ze strony dolnych dróg moczowych (LUTS) lub zaburzenia erekcji. Uciążliwość skutków ubocznych terapii hormonalnej oraz czas ich wystąpienia zależy od konkretnego pacjenta, jego ogólnego stanu zdrowia oraz typu radioterapii, któremu jest poddany. Więcej informacji o tym, jak radzić sobie ze skutkami ubocznymi po radioterapii podano w dziale Wsparcie po radioterapii na stronie 14. Leczenie dodatkowe po radioterapii Jeśli w okresie obserwacji stężenie PSA nie obniżyło się do odpowiedniego poziomu, który świadczy o całkowitym usunięciu choroby, może być konieczne zastosowanie leczenia uzupełniającego po to, aby usunąć pozostałe komórki nowotworowe. Do typowych opcji terapeutycznych należą: ratująca radykalna prostatektomia, ratująca brachyterapia, ratująca terapia hormonalna. Jak będą wyglądały wizyty kontrolne? Po zakończeniu pełnego cyklu radioterapii lekarz układa plan regularnych wizyt kontrolnych. Standardowo wizyty kontrolne odbywają się przez co najmniej pięć lat. Podczas każdej wizyty sprawdza się poziom antygenu swoistego dla stercza (PSA) we krwi. W niektórych przypadkach niezbędne jest badanie palcem przez kiszkę stolcową (badanie per rectum). Wizyty kontrolne są bardzo ważne, gdyż dzięki Strona 8 / 16

9 Terapia hormonalna Leczenie hormonalne stanowi opcję terapeutyczną w miejscowo zaawansowanym raku stercza. Jego głównym celem jest powstrzymanie wzrostu guza. Wzrost komórek raka stercza jest bezpośrednio zależny od męskich hormonów płciowych, zwanych androgenami. Najważniejszym spośród androgenów jest testosteron. Androgeny w przeważającej większości są produkowane w jądrach. Leczenie hormonalne działa na dwa sposoby: hamuje produkcję lub blokuje działanie androgenów. Stan taki zwany jest kastracją. Taką hormonoterapię nazywa się również terapią antyandrogenowa (ang. androgen deprivation therapy ADT). Leczenie hormonalne może być przeprowadzone poprzez procedury chirurgiczne lub farmakologiczne. Procedury chirurgiczne polegają na usunięciu obu jąder. Zabieg ten nosi nazwę obustronnej orchidektomii i wykonywany jest zwykle w znieczuleniu ogólnym. Natomiast w farmakoterapii do zahamowania produkcji androgenów stosuje się agonistów LHRH i antagonistów LHRH. Leki te są dostępne w postaci iniekcyjnej typu depot. Wstrzykuje się je podskórnie lub domięśniowo. Antyandrogeny są lekami, które blokują działanie androgenów. Przyjmowane są w formie kapsułek. Wszystkie te rodzaje terapii powodują kastrację. Kastracja niesie ze sobą określone konsekwencje fizyczne i emocjonalne. Do najczęstszych należą: uderzenia gorąca, obniżony popęd seksualny oraz zaburzenia erekcji. Kastracja chirurgiczna jest nieodwracalna. Natomiast w przypadku kastracji farmakologicznej niektóre z objawów mogą ustąpić po zakończeniu leczenia. Pacjentów zachęca się do przedstawienia wszystkich wątpliwości swojemu lekarzowi. W leczeniu miejscowo zaawansowanego raka stercza standardem jest łączenie terapii hormonalnej i radioterapii. Obustronna orchidektomia Obustronna orchidektomia, czyli kastracja chirurgiczna, polega na chirurgicznym usunięciu obu jąder. Metoda ta jest jedną z dostępnych opcji terapeutycznych w leczeniu miejscowo zaawansowanego raka stercza, a jej celem jest zahamowanie produkcji androgenów. Zabieg można przeprowadzać w znieczuleniu miejscowym. W przypadku wywiadu obciążonego chorobą układu krążenia przed rozpoczęciem farmakologicznej terapii hormonalnej lekarz może zalecić konsultację u kardiologa. Na czym polega obustronna orchidektomia? W trakcie operacji pacjent leży na plecach. Zabieg na ogół przeprowadza się w znieczuleniu miejscowym lub podpajęczynówkowym (przez wkłucie lędźwiowe). W niektórych przypadkach lekarz może zalecić zastosowanie znieczulenia ogólnego. Chirurg wykonuje nacięcie na mosznie, przez które usuwa oba jądra. Tkanki otaczającej jądro nie usuwa się, więc moszna po zabiegu nie wygląda na całkowicie pustą. Jak należy przygotować się do zabiegu? Lekarz szczegółowo poinstruuje pacjenta, jak powinien przygotować się do zabiegu. Jeśli zabieg przeprowadzany jest w znieczuleniu ogólnym, pacjent musi powstrzymać się od jedzenia, picia i palenia przez przynajmniej sześć godzin przed operacją. Jeśli pacjent przyjmuje na stałe leki, powinien ten fakt zgłosić lekarzowi i omówić z nim dalsze postępowanie. Kilka dni przed zabiegiem może być konieczne odstawienie zażywanych leków. Lekarz poinformuje, kiedy będzie można zacząć przyjmować je ponownie. Jakie są skutki uboczne zabiegu? Powikłania po zabiegu obustronnej orchidektomii są rzadkie i obejmują przede wszystkim ból w okolicy moszny, krwawienie, infekcję oraz przedłużone gojenie się rany pooperacyjnej. Zazwyczaj zabieg operacyjny w żaden sposób nie wpływa na późniejszy wygląd moszny. Strona 9 / 16

10 Zalecenia na pierwsze dwa, trzy tygodnie po zabiegu: unikać większego wysiłku fizycznego, unikać kąpieli w gorącej wodzie, nie korzystać z sauny. Pacjent powinien natychmiast zgłosić się do lekarza lub udać się do szpitala, jeśli wystąpią następujące objawy: gorączka, silne dolegliwości bólowe, krwawienie lub wyciek przejrzystego płynu z rany pooperacyjnej. LHRH Sygnał pobudzający jądra do produkcji testosteronu rodzi się w mózgu. Tam wydzielane są specjalne hormony, które regulują czynności innych hormonów. Hormony te noszą nazwę hormonów uwalniających. Hormonem odpowiedzialnym za regulację wydzielania androgenów jest hormon uwalniający gonadotropinę (ang. luteinizing-hormone releasing hormone LHRH). W terapii raka stercza leki działające na LHRH stosuje się do zahamowania produkcji androgenów. Obustronna orchidektomia skutkuje nieodwracalną kastracją. Niesie to za sobą konsekwencje fizyczne i emocjonalne. Pacjentów zachęca się do przedstawienia wszystkich wątpliwości swojemu lekarzowi. Wspólnie można zastanowić się, czy inna forma leczenia nie będzie bardziej odpowiednia. Kastracja farmakologiczna Jeśli pacjent nie chce być poddany chirurgicznej terapii hormonalnej, może wybrać terapię lekami, które hamują produkcję androgenów. Najpopularniejszymi lekami są agoniści LHRH i antagoniści LHRH. Ich celem jest zahamowanie wzrostu nowotworu przez kastrację farmakologiczną. Leki te różnią się mechanizmem działania oraz sposobem przyjmowania. W przypadku wywiadu obciążonego chorobą układu krążenia przed rozpoczęciem farmakologicznej terapii hormonalnej lekarz zaleci konsultację u kardiologa. Agoniści LHRH Agoniści LHRH hamują produkcję testosteronu w jądrach. Leki te podaje się w formie podskórnego lub domięśniowego wstrzyknięcia typu depot. Czas działania pojedynczego wstrzyknięcia może trwać przez jeden, trzy, sześć lub dwanaście miesięcy. Zaleca się, aby pacjent porozmawiał z lekarzem na temat tego, która opcja leczenia jest najlepsza w jego konkretnym przypadku. W pierwszych dniach po podaniu zastrzyku agoniści LHRH podnoszą stężenie testosteronu, a następnie obniżają je. Taki przejściowy wzrost stężenia testosteronu nazywa się efektem flary. Może on spowodować obrzęk nowotworu, a w nielicznych przypadkach być przyczyną niebezpiecznych powikłań oraz utrudniać oddawanie moczu. Aby zapobiec tym powikłaniom, lekarz może przepisać niewielką dawkę antyandrogenów. Antagoniści LHRH Antagoniści LHRH są nowym rodzajem hormonalnej terapii farmakologicznej. Leki nie powodują efektu flary, więc nie trzeba ich przyjmować z antyandrogenami przez pierwsze tygodnie kuracji. Najczęściej stosowanym antagonistą LHRH jest degareliks. Podaje się go raz w miesiącu w postaci wstrzyknięć podskórnych. Antyandrogeny Antyandrogeny to leki, które blokują działanie testosteronu. Dzięki temu nowotwór rośnie wolniej lub zupełnie przestaje rosnąć. Najczęściej stosowanymi antyandrogenami są: octan cyproteronu, flutamid oraz bikalutamid. Wszystkie dostępne są w formie kapsułek. Octan cyproteronu zażywa się zazwyczaj w dwóch lub trzech dawkach dziennie, a flutamid trzy razy dziennie. Bikalutamid, najpopularniejszy antyandrogen, przyjmuje się raz dziennie. Strona 10 / 16

11 Jakie są skutki uboczne terapii hormonalnej? Terapia hormonalna hamuje produkcję lub blokuje działanie męskich hormonów płciowych, a co za tym idzie, powoduje kastrację. Organizm może reagować na kastrację na wiele różnych sposobów. Najczęstszymi skutkami ubocznymi są: uderzenia gorąca, obniżony popęd seksualny, zaburzenia erekcji, osteoporoza, zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, cukrzyca. Pacjent może również odczuwać dolegliwości bólowe, np. stawów, pleców, kości lub mięśni. Zmiana stężenia hormonów może również spowodować nadciśnienie tętnicze, zawroty głowy oraz łatwiejsze powstawanie sińców na skórze. Istnieje również większe ryzyko infekcji, przede wszystkim górnych dróg oddechowych oraz układu moczowego. Spadek apetytu i utrata wagi także mogą być wynikiem kastracji. Mogą one być następstwem biegunek, obstrukcji lub wymiotów, spowodowanych zmianami stężenia hormonów płciowych. Pozostałe skutki uboczne to: kaszel, duszność, bóle głowy oraz obrzęki obwodowe. Terapie inne niż hormonalna również mogą powodować działania uboczne. Antyandrogeny mogą nasilić uderzenia gorąca. Objawy te można leczyć za pomocą niskich dawek estrogenów. Estrogeny mogą jednak zwiększać ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego. Flutamid może z kolei powodować biegunkę. Uciążliwość skutków ubocznych terapii hormonalnej zależy od cech indywidualnych każdego pacjenta, od jego ogólnego stanu zdrowia oraz typu terapii, któremu jest poddany. Więcej informacji na temat postępowania ze skutkami ubocznymi terapii hormonalnej podano w dziale Wsparcie po terapii hormonalnej na stronie 14. Z czasem komórki raka gruczołu krokowego uodporniają się na działanie terapii hormonalnej i choroba znowu zaczyna postępować. To stadium choroby nosi nazwę raka gruczołu krokowego opornego na kastrację. To, jaki okres upłynie do pojawienia się takiego stanu, zależy od konkretnego pacjenta. Więcej informacji na temat tego stadium choroby podano w dziale Rak gruczołu krokowego oporny na kastrację. Leczenie dodatkowe Jeśli w trakcie wizyt kontrolnych stężenie PSA nie obniżyło się do odpowiedniego poziomu, który świadczyłby o całkowitym ustąpieniu choroby, może być konieczne zastosowanie leczenia uzupełniającego po to, aby usunąć pozostałe komórki nowotworowe. Do typowych opcji terapeutycznych należą: nowe leki hormonalne, chemioterapia, immunoterapia. Antagoniści LHRH mogą być przyczyną reakcji alergicznych, a antyandrogeny mogą wywoływać obrzęk i powiększenie się piersi. Objaw ten jest znany jako ginekomastia i niekiedy mogą towarzyszyć mu dolegliwości bólowe. Aby zapobiec jego wystąpieniu, lekarz przed rozpoczęciem terapii hormonalnej może zalecić cykl radioterapii celowanej na klatkę piersiową. W rzadkich przypadkach może być konieczne chirurgiczne usunięcie gruczołów sutkowych. Strona 11 / 16

12 Leczenie nawrotu choroby Komórki raka prostaty mogą nadal rozrastać się mimo zastosowanego leczenia. Ten etap choroby nazywany jest nawrotem (wznową). Rak może pojawić się w obrębie gruczołu krokowego, w tkankach go otaczających, w węzłach chłonnych miednicy mniejszej albo w innych częściach ciała. Jeśli pacjent został poddany radykalnej prostatektomii, a stężenie PSA we krwi rośnie, może być to objawem nawrotu choroby. W takiej sytuacji lekarz może zaproponować radioterapię ratującą. W trakcie tego zabiegu obszar, w którym znajduje się prostata napromieniowuje się, aby zniszczyć komórki nowotworowe. Jeśli radioterapia nie jest najlepszym rozwiązaniem, lekarz może zaproponować terapię hormonalną. Gdy rak leczony był uprzednio za pomocą radioterapii, zaleca się wówczas leczenie wznowy przez wykonanie radykalnej prostatektomii. Jeśli stężenie PSA rośnie szybko lub występują kliniczne objawy choroby, wskazane jest wdrożenie terapii hormonalnej. W niektórych krajach jako alternatywę dla terapii hormonalnej w leczeniu nawrotów choroby stosuje się brachyterapię. Wsparcie Diagnoza choroby nowotworowej w istotny sposób wpływa na życie zarówno osoby chorej, jak i jej najbliższych. Rak może wywołać poczucie bezsilności, jak również lęk, gniew, strach, a nawet depresję. Poddanie się terapii przeciwnowotworowej jest bardzo obciążające: oddziałuje na życie zawodowe, społeczne i seksualne. Pacjentów zachęca się, aby po wsparcie zwrócili się do lekarza lub pielęgniarki w szpitalu albo lekarza rodzinnego. Będą oni w stanie przekazać informacje o organizacjach zrzeszających pacjentów z podobnymi chorobami lub innych stowarzyszeniach mogących zapewnić wsparcie psychologiczne bądź pomóc w kwestiach praktycznych, takich jak pomoc finansowa. Przygotowanie się do konsultacji Przygotowanie się do wizyty u lekarza może być bardzo przydatne. Pomoże zarówno pacjentowi, jak i lekarzowi lepiej odpowiedzieć na wszelkie pytania i wyjaśnić ewentualne wątpliwości. Ponadto pozwoli ono pacjentowi przygotować się do leczenia i możliwych działań ubocznych. Oto kilka porad, z których warto skorzystać: Zapisz na kartce pytania, jakie chcesz zadać lekarzowi. Dzięki temu nie zapomnisz, o co planujesz zapytać. Spisanie pytań umożliwi również usystematyzowanie całej rozmowy. Jeżeli to możliwe, zabierz ze sobą bliską osobę. Jest to również dobry sposób na zapamiętanie większej ilości informacji, jakie lekarz ma do przekazania, gdyż osoba towarzysząca zapewne zwróci uwagę na inne kwestie. Spytaj o dokładny typ raka prostaty. Jeśli lekarz używa słownictwa, którego nie rozumiesz, poproś o wyjaśnienie. Powiedz lekarzowi, jakie leki zażywasz i czy stosujesz metody medycyny niekonwencjonalnej. Niektóre leki i terapie mogą wpływać na skuteczność leczenia przeciwnowotworowego. Strona 12 / 16

13 Po konsultacji można: poszukać dokładniejszych informacji o swoim nowotworze w Internecie lub bibliotece. Należy pamiętać, że nie wszystkie informacje znalezione w Internecie są wiarygodne. Lekarz lub zespół medyczny mogą wskazać odpowiednie strony internetowe. nawiązać kontakt z odpowiednią organizacją pacjencką w celu uzyskania dodatkowych informacji oraz wsparcia, omówić z zespołem medycznym ewentualne kwestie finansowe związane z leczeniem. Osoby te mogą pomóc dotrzeć do podmiotów udzielających w tym względzie porad, a nawet pomocy finansowej. poprosić o opinię drugiego specjalistę (jeśli odczuwasz taką potrzebę). Jak znaleźć miejscową organizację pacjencką Stowarzyszenia pacjentów mogą okazać się bardzo pomocne. O dane miejscowej organizacji można poprosić lekarza rodzinnego, pielęgniarkę lub lekarza w szpitalu. Informacje takie można również znaleźć w Internecie. Wsparcie po operacji W pierwszych dniach po zabiegu operacyjnym pacjent może potrzebować pomocy w codziennych czynnościach. Jeśli ma się taką możliwość, można poprosić rodzinę, przyjaciół lub sąsiadów o pomoc w robieniu zakupów, gotowaniu, sprzątaniu, praniu, czy pracach w ogródku. Można również zapytać zespół medyczny o profesjonalną pomoc domową. Normalnym stanem po operacji jest osłabienie. Oznacza to, że pacjent może odczuwać większe niż zwykle zmęczenie, być pozbawiony energii i mieć problemy z koncentracją. Objawy te nie ustępują nawet po okresie snu. Większość pacjentów odczuwa osłabienie przez około jeden do dwóch miesięcy po zabiegu. Aby poradzić sobie ze zmęczeniem, można: spisać na kartce wszystkie czynności, które dodają energii i wykonywać je w pierwszej kolejności, w ciągu dnia lub tygodnia, skorzystać z pomocy przy codziennych obowiązkach domowych (pranie, sprzątanie, pielęgnacja ogródka), pozwolić sobie na kilka krótkich drzemek w czasie dnia, starać się być możliwie aktywnym. Należy pamiętać, że codzienne krótkie spacery przyniosą lepsze efekty niż jeden długi marsz raz w tygodniu. przy planowaniu wizyt, spotkań czy wyjazdów, mieć na uwadze, że może wystąpić potrzeba dodatkowego czasu w ciągu dnia na odpoczynek. Dobrze jest poruszyć tę kwestię z rodziną, przyjaciółmi lub opiekunem, aby można było odpowiednio zaplanować chwilę przerwy. Pacjent powinien również bez skrępowania zgłaszać takim osobom, że czuje się zmęczony. Prostatektomia radykalna może spowodować wysiłkowe nietrzymanie moczu (SUI).Objawia się ono niekontrolowanym wypływem moczu z cewki moczowej w czasie różnych aktywności fizycznych, np. przy kaszlu, śmiechu, bieganiu czy podnoszeniu ciężarów. Oto kilka porad, które pomogą opanować dolegliwości: Sprawdź, gdzie jest najbliższa toaleta. Nie wstydzić się ani nie bój się zapytać, gdzie można skorzystać z toalety, jeśli jest się daleko od domu. Jeśli masz problemy z wyciekaniem moczu przez cewkę, skorzystaj ze specjalnej bielizny pochłaniającej krople moczu lub przeznaczonych do tego celu gąbek oraz poduszeczek. Zakłada się je wokół prącia i nosi pod bielizną. Można również kupić pochłaniacze nieprzyjemnych zapachów. Należy zapytać o nie swojego lekarza lub farmaceutę. Noś ciemne ubrania. Na ubraniach jaśniejszego koloru plamy moczu są bardziej widoczne. Noś luźne ubrania dla własnego komfortu. Miej w zapasie dodatkowy komplet bielizny. Więcej informacji o tym zagadnieniu podano w dziale Życie z nietrzymaniem moczu Informacji dla pacjentów od EAU nt. nietrzymania moczu. Strona 13 / 16

14 Kolejnym typowym powikłaniem po zabiegu są zaburzenia erekcji. Istnieją liczne metody leczenia tego zaburzenia. Do najpopularniejszych należą tabletki, specjalne zastrzyki i protezy. Zaleca się, aby pacjent porozmawiał z lekarzem na temat tego, która opcja leczenia jest najlepsza w jego konkretnym przypadku. Z zaburzeniami erekcji i nietrzymaniem moczu niekiedy trudno jest sobie poradzić. Dolegliwości te wywierają na chorego bardzo poważny, psychologiczny wpływ. Pacjentów zachęca się, aby porozmawiali na ten temat ze swoim chirurgiem, pielęgniarką lub lekarzem rodzinnym. Osoby te mogą pomóc znaleźć odpowiednie wsparcie. Wsparcie podczas terapii hormonalnej Wszystkie rodzaje terapii hormonalnej powodują kastrację, na którą organizm może reagować na różne sposoby. Najczęstszą dolegliwością związaną z kastracją są uderzenia gorąca. Aby złagodzić ten objaw, lekarz zaleci stałą kontrolę masy ciała i unikanie alkoholu. Jeśli doświadcza się uderzeń gorąca, można: ubierać się warstwowo, nosić ubrania z naturalnych tkanin, np. len czy bawełna, które pozwalają skórze oddychać, spać pod kilkoma cienkimi przykryciami, aby w razie potrzeby móc odpowiednio dostosować ilość warstw, unikać sauny, gorących kąpieli oraz kąpieli z hydromasażem, unikać gorącego i pikantnego jedzenia, pić dużo płynów i mieć przy sobie butelkę wody zawsze, gdy wychodzi się z domu. Wsparcie podczas radioterapii Radioterapii na ogół nie wpływa na zdolność wykonywania codziennych czynności. Leczenie może jednak spowodować osłabienie i oddziaływać na pracę pęcherza i jelit. Zazwyczaj dolegliwości związane z radioterapią ustępują do kilku miesięcy po leczeniu. Napromienianie może podrażniać skórę. Należy zatem: unikać drapania i pocierania napromienianych okolic, zapytać lekarza lub pielęgniarkę, jaki rodzaj balsamu do skóry stosować, aby unikać podrażnienia, unikać ekspozycji obszarów napromienianych na słońce, używać kremów do opalania z wysokim filtrem, nosić luźne ubrania z naturalnych tkanin, np. len czy bawełna, codziennie przemywać skórę delikatnym mydłem i letnią wodą, po każdym myciu delikatnie osuszać skórę miękkim ręcznikiem, nie korzystać z sauny. Pacjentów zachęca się, aby zapytali swojego lekarza o możliwość leczenia uderzeń gorąca, jak również o inne konsekwencje kastracji i efekty uboczne terapii hormonalnej. Wizyty kontrolne Po zakończeniu leczenia pacjent będzie regularnie spotykać się ze swoim lekarzem. Pierwsza wizyta kontrolna ma na celu omówienie wyników leczenia i ustalenie harmonogramu kolejnych wizyt. Pacjent powinien zapytać o plan opieki, aby dowiedzieć się, jak często konieczne są spotkania z lekarzem oraz jakie badania należy wykonywać przed kolejnymi wizytami. Plan taki zależny jest od rodzaju i zaawansowania choroby. Przed każdą wizytą dobrze jest spisać pytania, które chce się zadać, np.: Czy jestem już wyleczony? Czy potrzebne jest dodatkowe leczenie? Jeśli tak, jakie opcje leczenia są dostępne w moim przypadku? Jakie badania muszę wykonać przed kolejną wizytą kontrolną? W jaki sposób rak prostaty i jego leczenie wpłyną na jakość mojego życia? Należy pamiętać, że przestrzeganie terminów kolejnych wizyt kontrolnych jest bardzo ważne. Dzięki nim Strona 14 / 16

15 lekarz może na bieżąco ocenić stan zdrowia pacjenta i jest w stanie odpowiednio wcześnie wykryć wznowę nowotworu. Wszelkie nowe objawy, które mogą być związane z rakiem prostaty, należy bezwzględnie zgłaszać swojemu lekarzowi. Jeśli zauważy się je przed wizytą kontrolną, należy wówczas bez wahania skontaktować się ze swoim zespołem medycznym. Wskazówki dotyczące stylu życia Prowadzenie zdrowego trybu życia zarówno podczas leczenia, jak i po jego zakończeniu jest bardzo ważne. W miarę możliwości należy regularnie ćwiczyć. Dobrze jest znaleźć czynność, którą wykonuje się z przyjemnością. W razie wątpliwości można poprosić lekarza o skierowanie do fizjoterapeuty. Pacjent powinien starać się utrzymywać zrównoważoną dietę bogatą w warzywa, owoce, nabiał. Należy również pamiętać o spożywaniu pokarmów zawierających skrobię (chleb, ziemniaki, ryż, makaron) oraz bogatych w białko (mięso, ryby, jajka, rośliny strączkowe). Należy ograniczyć spożycie cukru, soli i tłustych potraw. W razie wątpliwości można poprosić lekarza o skierowanie do dietetyka. Warto rzucić palenie. Pomoże to wrócić szybciej do formy po leczeniu. Wsparcie psychologiczne Po zabiegu pacjenci często martwią się o rokowanie, wpływ raka na życie towarzyskie, sytuację finansową i inne aspekty życia. Powszechną obawą jest też strach przed nawrotem nowotworu. Te niepokojące myśli pojawiają się u większości chorych i ich bliskich. Pacjentów zaniepokojonych nawrotem choroby zachęca się do rozmowy z lekarzem prowadzącym na temat ryzyka wznowy nowotworu. Można także zapytać o fachowe wsparcie psychologiczne, jeśli potrzebuje się kogoś, z kim można porozmawiać. Organizacje pacjentów również mogą zaoferować wsparcie. Leczenie może ograniczać aktywność zawodową pacjenta. W takiej sytuacji warto porozmawiać ze swoim przełożonym o kwestiach dotyczących powrotu do pracy (być może w niepełnym wymiarze godzin lub na innym stanowisku). Dobrze jest też zapytać członków zespołu medycznego o możliwe finansowe konsekwencje leczenia. Osoby te mogą pomóc dotrzeć do podmiotów udzielających w tym względzie porad, a nawet pomocy finansowej. Efekty uboczne leczenia mogą znacząco utrudniać pełny udział w życiu towarzyskim i zawodowym, a zmiany w życiu codziennym związane z chorobą lub leczeniem mogą prowadzić do izolacji. Pacjent może w tej kwestii zwrócić się do lekarza lub pielęgniarki. Pomogą oni w znalezieniu odpowiedniego wsparcia. Rozpoznanie nowotworu może zmienić priorytety i cele życiowe oraz sposób, w jaki patrzy się na życie. Może to mieć wpływ na pracę i relacje z innymi, co z kolei może wywołać uczucie dezorientacji i niepewności. Warto porozmawiać o tym z rodziną i przyjaciółmi, poświęcając na to tyle czasu, ile będzie potrzebne. Jeśli rozmowa o takich problemach z osobami bliskimi jest krępująca, można zwrócić się do zespołu opieki zdrowotnej o skierowanie do psychologa. Pomoże on w radzeniu sobie z nowymi odczuciami i pozwoli zrozumieć, jakich zmian oczekuje się i potrzebuje. Leczenie onkologiczne może wpływać na seksualność. Na życie seksualne dodatkowy negatywny wpływ może mieć uczucie przygnębienia czy osłabienia. Ważne jest, aby porozmawiać z partnerką o swoich uczuciach. Istnieje wiele sposobów na utrzymanie intymnej więzi. Jeśli aktywność seksualna sprawia trudność, można po prostu przebywać blisko kochanej osoby, dotykać się, przytulać, siedzieć lub leżeć koło siebie. Wsparcie dla rodziny i przyjaciół Diagnoza raka dotyka nie tylko pacjenta, ale także ludzi wokół niego. Bliskiej osobie można zaoferować wsparcie na wiele sposobów. Można pomagać w codziennych czynnościach, takich jak pranie, praca w ogródku czy zakupy w sklepie spożywczym. Strona 15 / 16

16 Pomocna może również być wspólna wizyta u lekarza. Można zaproponować podwiezienie do szpitala bądź pomoc przy formułowaniu pytań do lekarza w czasie konsultacji. Obecność drugiej osoby podczas samej wizyty także będzie przydatna: osoba towarzysząca zapewne skupi się na innych zagadnieniach i lepiej je zapamięta, co ułatwi późniejsze wspólne ich omówienie. Wspólna wizyta jest też dobrą okazją, aby zapytać lekarza, jak leczenie wpłynie na życie pacjenta i osób mu bliskich pod względem konieczności opieki nad pacjentem i skutków psychicznych. Diagnoza i leczenie mogą wywołać u pacjenta i jego najbliższego otoczenia wiele emocji. Leczenie raka jest intensywne i może diametralnie zmienić życie. Mogą pojawić się pytania o rokowania, następstwa terapii, a nawet o ryzyko śmierci. Najlepszą formą pomocy, jaką osoba bliska może zaoferować pacjentowi to bycie przy nim i uważne wysłuchanie go nie musi mieć się gotowych odpowiedzi na jego pytania. Po dodatkowe wsparcie można zgłosić się do lekarza rodzinnego lub zespołu leczącego chorego. Pomoc członkom rodziny i przyjaciołom osoby z nowotworem oferują także organizacje pacjenckie. Wsparcie dla partnerek Rozpoznanie nowotworu może położyć się cieniem na związku dwojga osób. Częste rozmowy stają się coraz trudniejsze ze względu na czas i energię włożone w leczenie. O swoich problemach można porozmawiać z terapeutą. Partnerki pacjentów mogą doświadczać podobnego stresu, gniewu i depresji co sami pacjenci. Można poczuć się wyczerpaną zarówno fi zycznie, jak i emocjonalnie. Wynika to z obowiązku dbania o partnera i przejęcia w domu dodatkowych zadań. Należy pamiętać o zorganizowaniu sobie czasu dla siebie, nie zapominając o własnych potrzebach i pragnieniach. Leczenie onkologiczne, któremu partner się poddaje, może mieć wpływ na aktywność seksualną. Warto jest porozmawiać z partnerem o własnych odczuciach i obawach. Istnieje wiele sposobów na utrzymanie intymnej więzi. Można być blisko siebie, dotykać się, przytulać, siedzieć lub leżeć koło siebie. Zupełnie naturalne są obawy o pozostanie samej. Po dodatkowe wsparcie można zgłosić się do lekarza rodzinnego lub osoby duchownej. Pomoc dla partnerek oferują także organizacje pacjentów. Informacje tu zawarte zostały po raz ostatni uaktualnione w styczniu 2015 roku. Ta strona zawiera tylko ogólne informacje i nie dotyczy Twojej indywidualnej sytuacji zdrowotnej. Jeśli masz jakiekolwiek pytania lub wątpliwości dotyczące Twojego zdrowia, powinieneś skontaktować się ze swoim lekarzem. Znalezione tu informacje zostały w polskiej wersji językowej opracowane przez dr. Romana Sosnowskiego oraz studentów CMUJ. Niniejsze informacje zostały opracowane przez EAU we współpracy z działającą w ramach EAU Sekcją Uroonkologii EAU (EAU Section of Uro-Oncology ESOU), Sekcją Młodych Urologów Akademickich (EAU Young Academic Urologists YAU), Europejskim Towarzystwem Pielęgniarek Urologicznych (European Association of Urology Nurses EAUN) oraz stowarzyszeniem pacjentów Europa Uomo. Treść tej ulotki jest zgodna z wytycznymi EAU. Twórcy serii: dr Roderick van den Bergh prof. dr Zoran Culig prof. dr Louis Denis prof. Bob Djavan Enzo Federico Günter Feick dr Pirus Ghadjar dr Alexander Kretschmer prof. dr Feliksas Jankevičius prof. dr Nicolas Mottet dr Bernardo Rocco Maria Russo Utrecht, Holandia Innsbruck, Austria Antwerpia, Belgia Wiedeń, Austria Triest, Włochy Pohlheim, Niemcy Berlin, Niemcy Monachium, Niemcy Wilno, Litwa Saint-Étienne, France Mediolan, Włochy Orbassano, Włochy Polska wersja opracowana przez Roman Sosnowski oraz studentów CMUJ. we współpracy z PTU: Więcej informacji na temat raka gruczołu krokowego oraz innych chorób urologicznych można znaleźć na naszej stronie internetowej: Strona 16 / 16