1 Definiowanie kosztów jakości oraz ich modele strukturalne Koszty jakości to termin umowny. Pojęcie to nie występuje w teorii kosztów 1 oraz nie jest precyzyjnie zdefiniowane ani przez teoretyków, ani przez praktyków z dziedziny zapewnienia jakości. W literaturze można spotkać się z różnymi interpretacjami tej nazwy. Inaczej spostrzegać może koszty jakości specjalista do spraw zapewnienia jakości, a co innego oznaczać one mogą dla ekonomisty. Różnice głównie dotyczą treści i zakresu tych kosztów. Pierwsza z wymienionych wyżej osób koszty jakości uważać może jako wyodrębnioną część kosztów własnych wytwarzania, która stanowić może ważne źródło obniżenia łącznych kosztów produkcji. Jeśli weźmie się pod uwagę sytuację taką, że jak nie podejmie się odpowiednich działań, przedsiębiorstwo może ponieść jeszcze większe straty, wtedy przeznaczenie na te działania nawet dużej kwoty może być traktowane jako przysłowiowa kopalnia złota. Ekonomista z kolei koszty jakości interpretować może jako sumę kosztów poniesionych na wytworzenie określonego produktu o danym stopniu jakości 2. Różni autorzy odmiennie próbują wyjaśnić pojęcie kosztów jakości. Dla przykładu J.M. Juran i F.M. Gryna definiują koszty jakości jako pewne wydatki związane z zapewnieniem produktowi przydatności do użytku 3. F. Nixon z kolei koszty jakości pojmuje jako koszty uzyskania pewności, że klient otrzymywać będzie tylko te produkty, które zostały wykonane zgodnie ze specyfikacją wymagań i wedle jego oczekiwań 4. Dzięki przytoczonym wyżej interpretacjom kosztów jakości, należy bardzo ostrożnie podchodzić do najczęściej spotykanego ich rozumienia jako kosztów tzw. złej jakości, rozpatrywanych w kategoriach strat spowodowanych odchyleniami od wymagań jakościowych, tj. błędami. Koszty jakości to nie tylko koszty błędów, ale również koszty działań, które mają zapobiegać powstawaniu tych błędów. Stąd koszty te dzielone są na kilka kategorii związane głównie z prewencją, oceną - badaniami i kontrolą (koszty te uznawane są jako koszty zgodności z wymaganiami jakościowymi) oraz błędami (koszty niezgodności) 5. W tabeli 1 zestawiono podstawowe elementy kosztów jakości zawarte w modelach strukturalnych, natomiast na rys. 1 zaprezentowano klasyfikację tych kosztów wg normy ISO 9004-3:1994 (norma wycofana). 1 Z. Zymonik, Koszty jakości ewidencjonowanie, analizowanie, [w:] Zarządzanie jakością, Część 2, Normy ISO serii 9000, WCTT, PWR, Wrocław 2005, s. 47. 2 K. Lisiecka Koszty jakości, [w:] Menedżer jakości: jakość, środowisko, bezpieczeństwo, praca zbiorowa pod redakcją J. Bagińskiego, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000, s. 313. 3 J. M. Juran, F. M. Gryna, Jakość: projektowanie, analiza, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1974, s. 69. 4 K. Lisiecka Koszty, s. 313; A. Kister, Zarządzanie kosztami jakości. Sposób na poprawę efektywności przedsiębiorstwa, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 69. 5 Z. Zymonik, Koszty jakości ewidencjonowanie, s. 48-49.
2 Tabela 1. Zbiór podstawowych modeli strukturalnych kosztów jakości A. V. Feigenbaum ASQC BS 6143 J. Bank 1. Koszty sterowania jakością. 1.1. Koszty prewencji. 2.1. Koszty oceny. 2. Koszty błędów. 2.1. Koszty błędów (wewnętrzne) 2.2. Koszty błędów (zewnętrzne). 1. Koszty działalności zapobiegawczej. 2. Koszty oceny jakości. 3. Koszty niskiej jakości (wewnętrzne). 4. Koszty niskiej jakości (zewnętrzne). 1. Koszty prewencji, oceny i błędów. 1.1. Koszty prewencji 1.2. Koszty oceny. 1.3. Koszty błędów (wewnętrzne). 1.4. Koszty błędów (zewnętrzne). 2. Koszty procesu. 2.1. Koszty spełnienia wymagań. 2.2. Koszty niespełnienia wymagań. 1. Koszty zgodności. 1.1. Koszty profilaktyki. 1.2. Koszty oceny. 2. Koszty niezgodności. 2.1. Koszty błędów (wewnętrzne). 2.2. Koszty błędów (zewnętrzne). 3. Koszty utraconych korzyści. ISO 9004-1:1994 I podejście II podejście III podejście ISO 9004-3:1994 1. Koszty zapobiegania (prewencji). 2. Koszty oceny (badań i kontroli). 3. Koszty błędów. 3.1. Koszty błędów (wewnętrzne). 3.2. Koszty błędów (zewnętrzne). 1. Koszty zgodności (odniesione do procesu). 2. Koszty niezgodności (odniesione do procesu). 1. Straty jakości (wewnętrzne). 1.1. Straty jakości wymierne. 1.2. Straty jakości niewymierne. 2. Straty jakości (zewnętrzne). 2.1. Straty jakości wymierne. 2.2. Straty jakości niewymierne. 1. Koszty wewnętrznego zapewnienia jakości (operacyjne). 1.1. Koszty zapobiegania. 1.2. Koszty oceny. 1.3. Koszty błędów. 1.3.1. Koszty błędów (wewnętrzne). 1.3.2. Koszty błędów (zewnętrzne). 2. Koszty zewnętrznego zapewnienia jakości. 2.1. Koszty prezentacji. 2.2. Koszty badań specjalnych. 2.3. Koszty projektowania i wdrażania systemów jakości. Źródło: Z. Zymonik, Koszty jakości w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Politechniki
3 Koszty jakości Koszty wewnętrznego zapewnienia jakości (operacyjne) Koszty zewnętrznego zapewnienia jakości Koszty zgodności Koszty zapobiegania Koszty niezgodności Koszty błędów wewnętrznych Koszty prezentacji wyrobu Koszty oceny zgodności przez niezależne ośrodki opiniodawcze Koszty oceny Koszty błędów zewnętrznych Rys.1. Klasyfikacja kosztów jakości według normy ISO 9004 Źródło: Z. Zymonik, Koszty jakości ewidencjonowanie, analizowanie, [w:] Zarządzanie jakością, Część 2, Normy ISO serii 9000, Wrocławskie Centrum Transferu Technologii, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2005, s. 49. W normie ISO 9004 koszty jakości zostały potraktowane jako instrument do oceny efektywności systemu jakości. Według postanowień tej normy koszty te dzieli się na dwie grupy, tj. koszty wewnętrznego i zewnętrznego zapewnienia jakości 6. Pierwszy rodzaj kosztów, zwanych również operacyjnymi, obejmuje elementy tradycyjne, podobnie jak norma ISO 9004-1:1994 w I podejściu dotyczącym kosztów jakości 7. Składnikami operacyjnych kosztów jakości są 8 : 1. Zapobieganie (prewencja) tj. działania mające na celu niedopuszczenie do powstania błędów i eliminujące ich przyczyny. 2. Ocena, czyli koszty badań i kontroli interpretowane jako nakłady przeznaczone na sprawdzenie spełnienia wymagań jakościowych. 3. Błędy wewnętrzne tj. koszty wynikające z niespełnienia przez wyrób wymagań jakościowych przed wprowadzeniem go do obrotu. 4. Błędy zewnętrzne tj. koszty wynikające z niespełnienia przez wyrób wymagań jakościowych po wprowadzeniu go do obrotu. Koszty zewnętrznego zapewnienia jakości to z kolei koszty tych działań, które wiążą się z obiektywnymi dowodami wymaganej przez odbiorców jakości. Są to koszty ponoszone przez producenta m.in. na projektowanie i wdrażanie certyfikowanych systemów jakości, zaprezentowanie swoich wyrobów na rynku oraz przeprowadzenie oceny ich jakości przez niezależne jednostki badawcze 9. 6 Z. Zymonik, Koszty jakości w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2003, s. 84. 7 Ibidem. 8 PN-EN ISO 9004-1:1996 Zarządzanie jakością i elementy systemu jakości. Wytyczne, Wyd. PKN, Warszawa 1996. 9 Z. Zymonik, Koszty jakości w zarządzaniu, s. 84; Z. Zymonik, Koszty jakości ewidencjonowanie, s. 53; A. Kister, op. cit., s. 73-74.
4 Modelowanie kosztów jakości opartych na działaniach Tradycyjne modelowanie kosztów jakości wg J.M. Jurana koszty k Rys.2. Model kosztów jakości Jurana Źródło: Z. Zymonik, Koszty jakości w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Politechniki Procesowe modelowanie kosztów jakości wg A.M. Schneidermana koszty k Rys.3. Model kosztów jakości Schneidermana Źródło: Z. Zymonik, Koszty jakości w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Politechniki
5 Przyszłościowe modelowanie kosztów jakości (superprewencja) koszty niezgodności (1) całkowite koszty jakości (3) koszty k koszty zgodności (2) minimalny koszt jakości 0 jakość q 100% Rys.4. Futurystyczny model kosztów jakości Źródło: Z. Zymonik, Koszty jakości w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Politechniki Redukcja kosztów jakości mln GBP Stracone korzyści Przekroczenie wymagań Całkowity koszt jakości Błąd Ocena Profilaktyka Czas Rys.5. Całkowite koszty jakości w organizacjach doskonalących się Źródło: J. Bank, Zarządzanie przez jakość, Wydawnictwo Gebethner&Ska, Warszawa 1996.
6 LITERATURA [1] Bank J., Zarządzanie przez jakość, Wydawnictwo Gebethner&Ska, Warszawa1996. [2] Ciechan-Kujawa M., Rachunek kosztów jakości: wykorzystanie w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005. [3] Juran J. M., Gryna F. M., Jakość: projektowanie, analiza, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1974. [4] Kister A., Zarządzanie kosztami jakości: sposób na poprawę efektywności przedsiębiorstwa, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005. [5] Miller J.A., Pniewski K., Polakowski M., Zarządzanie kosztami działań, Warszawa: WIG-Press, Warszawa 2000. [6] Lisiecka K., Koszty jakości, [w:] Menedżer jakości: jakość, środowisko, bezpieczeństwo, pr. zbior. pod red. J. Bagińskiego, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000. [7] Zymonik Z., Koszty jakości ewidencjonowanie, analizowanie, [w:] Zarządzanie jakością, Część 2, Normy ISO serii 9000, WCTT, PWR, Wrocław 2005. [8] Zymonik Z., Koszty jakości w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Politechniki