LITWA Przewodnik dla przedsibiorców Wydanie drugie Warszawa, padziernik 2004 z suplementem (maj 2005) Przewodnik wydany pod patronatem Ministerstwa Gospodarki i Pracy przez Biuro Promocji Inwestycji i Technologii Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego
Wszelkie przedstawione w niniejszej publikacji okrelenia i sdy w aden sposób nie odzwierciedlaj opinii Sekretariatu UNIDO na temat statusu prawnego jakiego kraju, terytorium, miasta, obszaru, rzdu lub granic danego kraju. Wymienianie nazw firm i produktów nie oznacza, e s one popierane przez UNIDO. Copyrights by: UNIDO ITPO Warszawa 2004 Wydawca: UNIDO ITPO Warszawa Al. Niepodległoci 186; 00-608 Warszawa tel.: (+48-22) 8259186, 8259467; fax: 8258970 e-mail: ips-waw@unido.pl http://www.unido.pl Opracowanie i redakcja: dr Alina Naruniec Zdjcia na okładce pochodz z portalu Komisji Europejskiej: http://www.europa.eu.int/comm/enlargement/lithuania/pictures/lithuania_pictures.htm Autorzy zdj: Petras Malukas (EPA PHOTO) Gatis Diezins, Aigars Jansons, Normunds Mezins (EPA PHOTO / AFI)
LITWA - Przewodnik dla przedsibiorców 3 PRZEDMOWA LITWA Przewodnik dla przedsibiorców jest kolejn pozycj nowego cyklu wydawniczego warszawskiego Biura UNIDO, realizowanego z myl o przedsibiorcach, zainteresowanych rozwijaniem handlu i współpracy przemysłowej z wybranymi krajami Europy rodkowo-wschodniej i Wspólnoty Niepodległych Pastw. Niniejsza seria obejmuje w 2004 roku ju 10 przewodników, w tym siedem wznawianych po raz trzeci lub czwarty oraz trzy ukazujce si po raz drugi, dotyczce Rosji, Litwy i Łotwy. Konsekwencja z jak realizowana jest ta inicjatywa wynika m.in. z rozszerzenia zakresu działalnoci warszawskiego Biura UNIDO, które koncentruje si obecnie na wspieraniu współpracy polskich przedsibiorstw z partnerami na wybranych rynkach Europy rodkowej, Wschodniej oraz Azji Centralnej. Pierwszym krokiem w tym kierunku jest dostarczenie wszystkim zainteresowanym obszernych informacji na temat warunków działania w poszczególnych krajach, potencjalnie obiecujcych pod wzgldem handlowym i kooperacyjnym, ale z rónych powodów cigle jeszcze trudno dostpnych dla polskich firm lub wrcz przez nie niezauwaanych, co oczywicie nie odnosi si do Litwy. Istotn cech publikacji Litwa Przewodnik dla przedsibiorców jest to, i pokazuje ona sprawy zwizane z bezporednim, praktycznym funkcjonowaniem przedsibiorstw na Litwie, kraju szczególnie Polsce bliskim, geograficznie, historycznie, kulturowo i gospodarczo na szerszym makroekonomicznym tle. Sprawia to, i polscy eksporterzy rozwaajcy moliwoci wprowadzenia na ten rynek swoich towarów bd kooperacyjno-inwestycyjnego zaangaowania si w tym kraju, maj do swej dyspozycji szersze spektrum informacji, pozwalajcych na lepsze zrozumienie zasad funkcjonowania litewskiej administracji i gospodarki. Tym samym, rednie i mniejsze polskie firmy majce aspiracje zaistnienia na Litwie w tej czy innej korzystnej formie, mog łatwiej okreli swoje zamiary i wpisa je w strategi konkretnego działania. Tak jak poprzednie publikacje, równie i ta opiera si na sprawdzonym wzorze przewodnika How to do business in Poland, wydawanego od wielu lat przez warszawskie Biuro UNIDO w kilku wersjach jzykowych, z których na uwag biznesmenów z tzw rynków wschodnich zasługuje zwłaszcza edycja rosyjskojzyczna, prezentujca Polsk jako kraj zainteresowany rozwijaniem współpracy gospodarczej i przyjazny dla zagranicznych partnerów. Jak ju wyej wspomniano, przewodnik o Litwie wprowadza w zagadnienia zwizane z działalnoci podmiotów gospodarczych w tym kraju na tle sytuacji makroekonomicznej. Jednoczenie ksika ta zawiera informacje odnoszce si do praktycznych, prawnych i finansowych aspektów dwustronnej współpracy gospodarczej, mogcej lee w obszarze zainteresowa polskich przedsibiorstw. To im włanie maj słuy listy adresowe jednostek pierwszego kontaktu: organizacji, firm urzdów, komitetów i instytucji, które mog okaza si niezbdne jako ródła informacji i punkt odniesienia dla bardziej zaawansowanych działa.
4 Przedmowa Publikacja ta moe zatem by pomocna dla ludzi biznesu przygotowujcych si dopiero do nawizania bezporednich kontaktów gospodarczych z Litw lub majcych ju pierwsze dowiadczenia. Jako ródło wiedzy na temat poszczególnych sektorów gospodarki, przekształce strukturalnych w cigu ostatnich dziesiciu lat, warunków inwestowania i prowadzenia działalnoci gospodarczej, systemu finansowego i podatkowego, publikacja ta moe zainteresowa równie naukowców, studentów i polityków. Z uwagi na to, e tytuł przewodnik w jaki sposób zobowizuje, autorzy włczyli do tej pozycji take rozdział opisujcy skrótowo, warunki podróowania, mieszkania oraz rekreacji i wypoczynku na tle kulturowej i turystycznej panoramy tego interesujcego kraju. Oprócz materiałów powszechnie dostpnych, osigalnych m.in. w internecie, opierano si take na informacjach otrzymanych dziki przychylnoci i pomocy polskich placówek dyplomatycznych i handlowych, instytucji naukowych, organizacji midzynarodowych oraz wielu osób. Za yczliwo, wskazówki i sugestie pragniemy serdecznie podzikowa pracownikom z Departamentu Stosunków Europejskich i Wielostronnych, Ministerstwa Gospodarki i Pracy oraz Wydziału Ekonomiczno-Handlowego Ambasady RP w Wilnie i pracownikom Korporacji Ubezpiecze Kredytów Eksportowych KUKE SA. Du pomoc okazali nam take: Vyta Vin iene Radca Handlowy Ambasady Litwy w Polsce oraz Vidmantas Verbickas I Sekretarz Ambasady Litwy w Polsce. Pozytywne znaczenie dla informacyjnej uytecznoci tego przewodnika dla polskich przedsibiorców miała te nasza dobra współpraca z Polsko-Litewsk Izb Gospodarcz Rynków Wschodnich, za któr dzikujemy panu dyrektorowi Markowi Starczewskiemu. Koczc ju niniejsze słowo wstpne pragniemy zwróci uwag Czytelników na cenn naszym zdaniem moliwo skorzystania z tego przewodnika w internecie, gdzie został zamieszczony w witrynie warszawskiego Biura UNIDO (www.unido.pl), jako jeden z tomów coraz bogatszej, obejmujcej ju kilkanacie tytułów, biblioteki elektronicznej dla przedsibiorców. Wspomniana strona internetowa zawiera take, regularnie zamieszczane informacje na temat seminariów promocyjnych dotyczcych poszczególnych rynków wschodnich, powicanych im konferencji gospodarczych, szkole słucych podnoszeniu konkurencyjnoci polskich przedsibiorstw oraz moliwoci nieodpłatnej promocji ich własnych ofert eksportowych, kooperacyjnych i technologicznych w majcym wiatowy zasig portalu UNIDO Exchange. Przekazujemy ten kolejny ju przewodnik, tym razem o Litwie, do rk polskich przedsibiorców w nadziei, i pomoe im on w rozwijaniu współpracy gospodarczej z tym dynamicznym krajem, w którym kreatywno polskich i litewskich firm została udokumentowana rosncym wolumenem obrotów handlowych stanowic przykład godny do naladowania.
LITWA - Przewodnik dla przedsibiorców 5 SPIS TRECI I. INFORMACJE OGÓLNE...9 Połoenie i klimat...9 Ludno i jzyk...10 Zasoby naturalne i surowce energetyczne...11 Ustrój polityczny...11 Partie polityczne...12 Podział administracyjny kraju...13 Sdownictwo...14 II. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE...15 Kraje bałtyckie...15 Rada Pastw Morza Bałtyckiego (RPMB)...15 III. GOSPODARKA...17 Informacje ogólne...17 Aktualna sytuacja gospodarcza i kierunki rozwoju...18 Przemysł...21 Transport...22 Rolnictwo...24 Energetyka...25 Telekomunikacja...27 Rynek pracy...30 Problematyka Unii Europejskiej i procesu jej rozszerzenia...33 IV. PRZEKSZTAŁCENIA WŁASNOCIOWE...35 Informacje ogólne...35 Metody oraz wyniki prywatyzacji...35 V. FINANSE...40 Budet...40 Wymienialno waluty...41 Sektor bankowy...43 Bank Centralny (BC)...46 Kredyty zagraniczne...47 Rynek kapitałowy...49 Ubezpieczenia...52 VI. SYSTEM PODATKOWY...55 System podatkowy...55 Podatek dochodowy od osób prawnych....55 Podatek dochodowy od osób fizycznych...56 Podatek VAT...57 Akcyza...58 Podatek od zawartoci cukru...58 Podatek drogowy...59 Podatek od nieruchomoci...59 Ubezpieczenia społeczne...59 VII. OCHRONA WŁASNOCI...60 Własno ziemi...60 Ochrona własnoci intelektualnej...61 VIII. PROWADZENIE DZIAŁALNOCI GOSPODARCZEJ...62
6 Spis treci Ramy prawne...62 Ustawy regulujce formy prawne przedsibiorstw...63 Tworzenie i funkcjonowanie przedsibiorstw...64 Zakładanie przedsibiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego...66 Otwieranie rachunku bankowego...71 Zatrudnianie obcokrajowców...71 Procedura ubiegania si o zezwolenie na pobyt i prac przez osoby z krajów UE...72 Dostp do rynku pracy...73 IX. INWESTYCJE ZAGRANICZNE...74 Podstawy prawne inwestycji zagranicznych...74 Umowy midzynarodowe...75 Ulgi podatkowe dla inwestorów zagranicznych...75 Transfer zysków...76 Klimat inwestycyjny...76 Specjalne strefy ekonomiczne (SSE)...78 Inwestycje zagraniczne na Litwie...80 X. HANDEL ZAGRANICZNY...83 Ramy prawne...83 Certyfikacja...83 Cła i polityka celna...84 Bilans handlowy...85 Struktura towarowa eksportu i importu...86 Struktura geograficzna eksportu i importu...89 XI. WSPÓŁPRACA GOSPODARCZA Z POLSK...91 Podstawy prawno-traktatowe...92 Wymiana handlowa...93 Współpraca w dziedzinie transportu...97 Współpraca w sektorze energetycznym...99 Współpraca w dziedzinie turystyki...100 Współpraca inwestycyjna...101 Polskie firmy na Litwie...101 Perspektywy rozwoju polskiego eksportu...103 Działalno Ministerstwa Gospodarki i Pracy w zakresie promocji eksportu...103 Oferta KUKE SA...120 Centrum Informacji Rynkowej Instytutu Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego...125 Polsko-Litewska Izba Gospodarcza Rynków Wschodnich...125 Praktyczne wskazówki...130 XII. MIESZKA NA LITWIE...134 Przekraczanie granicy...134 Opieka zdrowotna...135 Wynajcie pomieszcze biurowych...136 Hotele...136 Rekreacja i turystyka...137 Bezpieczestwo...140 XIII. ZAŁCZNIKI...141 XIV. BIBLIOGRAFIA...185 SUPLEMENT (sytuacja makroekonomiczna Litwy w roku 2004)...187
LITWA - Przewodnik dla przedsibiorców 7 SPIS TABLIC: Tablica 1. Wybrane wskaniki makroekonomiczne na Litwie w latach 1996-2003... 20 Tablica 2. Udział głównych sektorów gospodarki w PKB na Litwie w latach 1995-2003... 20 Tablica 3. Przewozy ładunków i pasaerów w latach 2002-2003... 22 Tablica 4. Wskaniki charakteryzujce rynek pracy na Litwie w latach 1996-2003... 32 Tablica 5. Wybrane wskaniki poziomu ycia nowych krajów... 33 Tablica 6. Przebieg I etapu prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych na Litwie... 37 Tablica 7. PKB na Litwie w latach 1997-2003 według typów własnoci... 37 Tablica 8. Przebieg II etapu prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych na Litwie... 38 Tablica 9. Najwiksze transakcje prywatyzacyjne zawarte przez inwestorów zagranicznych... 39 Tablica 10. Dochody, wydatki i saldo skonsolidowanego budetu pastwa na Litwie... 40 Tablica 11. Rachunek obrotów biecych bilansu płatniczego na Litwie w latach 1997-2003... 42 Tablica 12. Rozwój sektora bankowego na Litwie w latach 1996-2003... 45 Tablica 13. Wskaniki poday pienidza i oficjalne rezerwy zagraniczne na Litwie... 46 Tablica 14. Zagraniczny kapitał poyczkowy na Litwie w latach 1997-2003... 48 Tablica 15. Wybrane wskaniki Giełdy Papierów Wartociowych w Wilnie... 51 Tablica 16. Wybrane wskaniki rynku ubezpieczeniowego na Litwie w latach 1998-2003... 53 Tablica 17. Ocena wiarygodnoci inwestycyjnej i kredytowej Litwy przez agencje rankingowe. 77 Tablica 18. Zagraniczne inwestycje bezporednie na Litwie w latach 1999-2003... 80 Tablica 19. Obroty handlu zagranicznego Litwy w latach 1998-2003... 86 Tablica 20. Struktura towarowa eksportu w latach 1995-2003... 87 Tablica 21. Struktura towarowa importu w latach 1995-2003... 87 Tablica 22. Struktura eksportu i importu Litwy według głównych partnerów w 2003 roku... 90 Tablica 23. Handel zagraniczny Polski i Litwy w latach 2001-2003 (w mln USD)... 93 Tablica 24. Struktura towarowa eksportu na Litw w latach 2002-2003... 95 Tablica 25. Struktura towarowa importu z Litwy w latach 2002-2003... 96 Tablica 26. Najwiksze polskie inwestycje na Litwie... 102
8 Spis treci WYKRESY I MAPY: Mapa pogldowa Litwy...9 Wykres 1. Wyniki wyborów w padzierniku 2004... 13 Wykres 2. Porównanie dynamiki PKB Litwy na tle innych krajów w latach 1994-2004... 21 Wykres 3. Struktura rynku sektora ICT na Litwie w 2002 roku (mln EUR)... 27 Wykres 4. Liczba uytkowników telefonów komórkowych na Litwie w latach 1999-2003... 29 Wykres 5. Skumulowana warto kredytów zagranicznych na Litwie... 48 Wykres 6. Obroty na GPW w Wilnie w latach 1994-2003... 51 Wykres 7. Geograficzna struktura zagranicznych inwestycji bezporednich... 81 Wykres 8. Warto bezporednich inwestycji zagranicznych w krajach bałtyckich... 82 Wykres 9. Struktura eksportu towarów w 2003 roku... 88 Wykres 10. Struktura importu towarów w 2003 roku... 88 Wykres 11. Główne grupy towarowe w wymianie handlowej midzy Litw i Polsk... 96
LITWA - Przewodnik dla przedsibiorców 9 I. INFORMACJE OGÓLNE Połoenie i klimat Litwa jest połoona w Europie Wschodniej, na południowo-wschodnim wybrzeu Morza Bałtyckiego. Graniczy od północy z Łotw (588 km), od wschodu z Białorusi (660 km), na południowym zachodzie z Polsk (103 km), oraz z Rosj przez Obwód Kaliningradzki (273 km). Granica morska wynosi 90 km. Litwa jest najwikszym z trzech pastw bałtyckich, jej powierzchnia wynosi 65,3 tys. km² i jest wiksza ni Belgii, Danii, Holandii i Szwajcarii. Mapa pogldowa Litwy ródło: The General Libraries, The University of Texas at Austin
10 Informacje ogólne Dopiero w czerwcu 2003 roku Litwa zakoczyła proces ratyfikacji granic z ssiadami. Umowa 1 w sprawie granicy z Rosj podpisana przez prezydentów obu krajów w 1997 roku została ratyfikowana po dwóch latach przez litewski sejm, za przez rosyjsk Dum po szeciu, co przypisywane jest powodom politycznym. Ostatnie negocjacje dotyczyły przede wszystkim udzielenia stronie rosyjskiej ułatwie w komunikacji tranzytowej z Obwodem Kaliningradzkim przez terytorium Litwy po wejciu kraju do Unii Europejskiej. Wybrzee morskie jest przewanie niskie i wyrównane, wntrze kraju za nizinne z licznymi formami polodowcowymi. Na południowym wschodzie rozciga si Pojezierze Litewskie, a na północnym zachodzie Pojezierze mudzkie, midzy nimi ley rozległa i bagnista Nizina rodkowolitewska, któr przecinaj liczne rzeki. Najwiksz z nich jest Niemen. Na Litwie znajduje si ponad 3 tysice jezior o powierzchni powyej 0,5 hektara. Grunty orne zajmuj 70 % powierzchni kraju, za lasy 27,6 %, z czego ponad połowa przypada na lasy iglaste. Tereny łowieckie bogate s w łosie, sarny, dziki, lisy, zajce, kuny, wydry, borsuki, rysie oraz ptactwo. Klimat jest wypadkow wpływów morskich i kontynentalnych. rednia temperatura stycznia wynosi 4,9 C, za lipca +17,2 C. Okres wegetacji rolin trwa od 169 do 202 dni. Ludno i jzyk Według danych na dzie 1 lipca 2004 roku Litw zamieszkuje 3,436 mln osób, w tym 68 % stanowi ludno miejska, a 32 % wiejska. Liczba mieszkaców Litwy stale si zmniejsza w okresie od 1992 do 2004 roku zmalała o 260 tysicy. Zmniejszyła si równie ilo zwieranych małestw. W roku 1990 było ich 36,3 tys., za w 2001 ponad dwukrotnie mniej bo 15,8 tys. Małestw posiadajcych dzieci jest 510 tys. (53 % ogółu rodzin). Co drugie z nich wychowuje tylko jedno dziecko. Zwiksza si co roku emigracja, jej rozmiary s jednak trudne do oszacowania poniewa przewaajc jej cz stanowi niezadeklarowane wyjazdy. 1 W czerwcu 2003 roku rosyjski parlament zakoczył ratyfikacj umowy o readmisji nielegalnych uchodców. Dotyczy ona równie nielegalnych uchodców z krajów trzecich, którzy przybyli na Litw z Rosji. Ratyfikacja umowy o readmisji i o granicy z Litw były podstawowymi warunkami, aby Litwa od 1 lipca 2003 roku wprowadziła dla obywateli rosyjskich ulgowy system przejazdów przez jej terytorium z Kaliningradu oraz do tego miasta bez wizy.
LITWA - Przewodnik dla przedsibiorców 11 Gsto zaludnienia wynosi 56,9 osoby na km². Ludno narodowoci litewskiej stanowi 83,5 %, rosyjskiej 6,3 %, polskiej 6,7 % i białoruskiej 1,2 %. Pozostałe 2,3 % to przede wszystkim Ukraicy, ydzi, Łotysze, Niemcy, Tatarzy i Cyganie. Litwa jest krajem zamieszkałym w wikszoci przez chrzecijan wyznania rzymskokatolickiego. Znajduj si tam równie kocioły innych wyzna, czego wiadectwem s cerkwie oraz synagogi i meczety. Dominuje jzyk litewski bdcy jzykiem pastwowym i nalecy do bałtyckiej rodziny jzyków indoeuropejskich. Jzyk litewski zachował znacznie wicej archaicznych dyftongów oraz cech morfologicznych ni pozostałe współczesne jzyki indoeuropejskie. W kraju bez trudu mona porozumie si po rosyjsku, a take po polsku, szczególnie w Wilnie, gdzie znajomo jzyka polskiego jest do powszechna. Coraz wicej osób, szczególnie młodych, posługuje si jzykiem angielskim lub niemieckim. Zasoby naturalne i surowce energetyczne Litwa posiada bardzo mało własnych surowców naturalnych. Poza ziemi uprawn i lasami istniej tu niewielkie złoa ropy naftowej i gazu, odkryte w wyniku eksploatacji torfu oraz takich uytecznych kopalin jak piasek, wapno, wir i glina. Wystpuj te niewielkie złoa rud metali. Ten stan rzeczy powoduje, e przemysł Litwy jest w wysokim stopniu zaleny od importu podstawowych surowców. Ustrój polityczny Litwa jest krajem, w którym od momentu odzyskania niepodległoci w 1991 roku działaj procedury demokratyczne. Kraj ten jest republik parlamentarn. W odrónieniu od pozostałych dwóch krajów bałtyckich, prezydent jest wybierany na Litwie w wyborach powszechnych. Organem władzy ustawodawczej jest jednoizbowy parlament (sejmas) wybierany równie w wyborach powszechnych. W parlamencie zasiada 141 posłów wybieranych na czteroletni kadencj. Władz wykonawcz sprawuje gabinet ministrów na czele z premierem. O najistotniejszych kwestiach litewskiej polityki zagranicznej decyduje prezydent we współpracy z rzdem, odpowiadajcym za jej realizacj. Formalnie jednak premier moe znaczco zmniejszy jego wpływ na kreowanie polityki zagranicznej. Prezydent zatwierdza kandydatów na ambasadorów, których proponuje mu Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Prezydent przedstawia Sejmowi kandydatów na premiera, szefów słub siłowych i specjalnych. Ma on prawo weta, które Sejm moe odrzuci wikszoci 60 % głosów. Wprowadzanie reform gospodarczych ley w gestii rzdu, jednak decyzje o prywatyzacji przedsibiorstw uznawanych za strategiczne dla gospodarki (np. w
12 Informacje ogólne sektorze energetycznym i transporcie) musz uzyska akceptacj parlamentu. Za bezpieczestwo pastwa odpowiadaj prezydent, parlament i rzd. W czerwcu 2004 roku na Litwie po raz pierwszy w Europie rodkowo-wschodniej zakoczył si proces usuwania prezydenta z urzdu. Prezydent Rolandas Paksas został usunity pod zarzutem trzykrotnego pogwałcenia Konstytucji i jednoczenie utracił wszystkie przywileje prezydenckie 2. Do momentu wybrania nowego prezydenta obowizki głowy pastwa przejł przewodniczcy Sejmu Arturas Paulauskas. Przedterminowe wybory prezydenckie odbyły si w czerwcu 2004 roku wraz z wyborami do Europarlementu. W drugiej ich turze zwycistwo odniósł były prezydent Valdas Adamkus. W lipcu 2004 roku Sejm dokonał zmian w konstytucji: wprowadzono zasad nadrzdnoci prawa unijnego nad prawem krajowym oraz ustalono stały termin wyborów parlamentarnych, ma to by druga niedziela padziernika w czwartym (ostatnim) roku kadencji parlamentu. Partie polityczne Wszystkie partie na Litwie mog działa na równych prawach, musz jednak by zarejestrowane w Ministerstwie Sprawiedliwoci. Partie polityczne z innych krajów nie mog angaowa si w wewntrzne sprawy polityczne Litwy. W dniu 15 lipca 2004 roku Sejm Litwy znowelizował ordynacj wyborcz. Przywrócił zapis o przeprowadzeniu wyborów w dwóch turach: zwycizc w okrgu jednomandatowym zostaje ten kandydat, który uzyska ponad 50 % głosów (dotychczas wystarczała zwykła wikszo). Od 2000 roku na Litwie nie ma politycznej cigłoci w Sejmie. Odbywajce si co cztery lata wybory zmieniaj radykalnie skład Sejmu. W marcu 2000 roku po omiu latach poparcie społeczne utracił rzdzcy przez cztery lata Zwizek Ojczyzny, za rzdy przejły ugrupowania, które dotychczas nie sprawowały władzy Zwizek Liberałów oraz Nowy Zwizek (socjalliberałów). Oprócz tych dwóch partii do sejmu weszli przedstawiciele Akcji Wyborczej Polaków na Litwie, Partii Chrzecijasko- Demokratycznej oraz Zwizku Centrum. Natomiast po ostatnich wyborach w padzierniku 2004 roku do Sejmu oprócz ju istniejcych partii weszły zupełnie nowe ugrupowania: Partia Pracy, Koalicja byłego prezydenta Rolandasa Paksasa, oraz Zwizek Partii Chłopskiej i Nowej Demokracji (patrz wykres 1). 2 W padzierniku 2004 roku Sd RL uniewinił byłego prezydenta z zarzutu pogwałcenia Konstytucji.
LITWA - Przewodnik dla przedsibiorców 13 W wyniku negocjacji na pocztku listopada utworzono koalicj w skład której wchodz nastpujce partie: Partia Pracy, Koalicja Socjaldemokratów i Socjalliberałów, Zwizek Partii Chłopskiej i Nowej Demokracji. Jednak nadal s rozwaane i inne moliwe wersje składu koalicji. Wykres 1. Wyniki wyborów w pa dzierniku 2004 Liczba posłów w Sejmie RL Posłowie niezaleni 5 Akcja Wyborcza Polaków na Litwie 2 Zwizek Partii Chłopskiej i Nowej Demokracji Koalicja eksprezydenta R.Paksasa 10 11 Centryci Liberalni 18 Konserwatyci (Zwizek Ojczyzny) 25 Koalicja Socjaldemokratów i Socjalliberałów 31 Partia Pracy 39 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 ródło: Sejm RL Podział administracyjny kraju Litwa podzielona jest na 10 okrgów: wileski, alytuski, kownieski, kłajpedzki, mariampolski, poniewieski, szawelski, tauroski, uciaski, telszeski, złoonych z 60 samorzdów terytorialnych miejskich i rejonowych. Samorzdy (merostwa) tworzone s z uwzgldnieniem gstoci zaludnienia, w miejscowociach posiadajcych rozwinity przemysł, lub majcych status miejsc wypoczynkowych albo leczniczych. W ramach samorzdów działa administracja lokalna, tj. starostwa. Na terytorium Litwy znajduje si 106 miast. Do najwikszych z nich nale: stolica Wilno (Vilnius) 541 tys. mieszkaców, Kowno (Kaunas) 376,6 tys., Kłajpeda 192 tys., Siauliai 133,5 tys. oraz Panevezys 119,4 tys.
14 Informacje ogólne Sdownictwo Litewski system prawny opiera si na tradycyjnym systemie europejskim. W okresie kiedy Litwa była czci Zwizku Radzieckiego prawo litewskie było dostosowane do norm obowizujcych w ZSRR. Od 1990 roku litewski system prawny był stopniowo reformowany, tak aby mógł sprosta wymogom demokratyzacji ycia społecznego i rozwoju wolnego rynku. W przededniu wejcia Litwy do Unii Europejskiej głównym priorytetem dla reformatorów prawa jest dostosowanie go do standardów europejskich. Głównym ciałem ustawodawczym stanowicym prawo na Litwie jest parlament. Poszczególne dziedziny prawa s skodyfikowane w Kodeksach: Prawa Cywilnego, Prawa Karnego, Postpowania Cywilnego, Postpowania Karnego, Prawa Rodzinnego, Kodeksie Prawa Zwyczajowego, itp. Na system regulacji prawnych składaj si midzy innymi Konstytucja Republiki Litewskiej, prawo konstytucyjne, rezolucje parlamentu i rzdu, dekrety wydawane przez prezydenta oraz inne akty prawne wydawane przez instytucje rzdowe i władze lokalne. Wszelkie akty prawne obowizujce na Litwie, jak równie traktaty midzynarodowe i konwencje, musz by zgodne z Konstytucj. Zgodnie z obowizujcym na Litwie prawem, wydawane akty nabieraj mocy prawnej po uprzednim obwieszczeniu przez prezydenta kraju (lub w niektórych przypadkach przez Marszałka Sejmu) i opublikowaniu w Valstybes žinios (oficjalnej gazecie). Litewski System Sdownictwa składa si z sdów powszechnych, rozstrzygajcych sprawy z zakresu prawa cywilnego i karnego. Nale do niego Sd Najwyszy, Sdy Apelacyjne, Sdy Rejonowe i Lokalne. W 1999 roku utworzony został system wyspecjalizowanych sdów administracyjnych. Składa si on z Najwyszego Sdu Administracyjnego, Wyszego Sdu Administracyjnego i Rejonowych Sdów Administracyjnych. Sdziowie Sdu Najwyszego s powoływani przez Parlament, natomiast sdziowie Sdów Apelacyjnych s mianowani przez prezydenta po zatwierdzeniu przez parlament. Sdziów Sdów Rejonowych i Lokalnych powołuje prezydent. Prawo litewskie nie stosuje doktryny precedensu. Rozwija si obecnie zasada stałoci decyzji stare decisis w rozstrzygniciach prawnych. Od lipca 1998 roku orzeczenia Sdu Najwyszego s monitorowane przez inne sdy, instytucje rzdowe i pozarzdowe. Kolejnym organem sdowniczym na Litwie jest Sd Konstytucyjny. Nie jest on czci litewskiego systemu sdownictwa, lecz niezalenym ciałem, którego celem jest rozstrzyganie o zgodnoci z konstytucj wszelkich aktów prawnych wydawanych przez parlament, prezydenta czy rzd.
LITWA - Przewodnik dla przedsibiorców 15 II. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE Kraje bałtyckie Pod pojciem republiki bałtyckie w niniejszej ksice rozumie si pastwa bałtyckie znajdujce si w regionie Morza Bałtyckiego, tj. Litw, Łotw i Estoni, które odzyskały niepodległo na pocztku lat 90, po długim okresie przymusowego włczenia ich do ZSRR. Litwa, Łotwa i Estonia s pastwami, w których od 13 lat obowizuj procedury demokratyczne. W dziedzinie polityki zagranicznej niepodwaalnym priorytetem krajów bałtyckich stało si członkostwo w strukturach NATO i Unii Europejskiej. Kraje te nale ju zarówno do NATO, jak i do UE (od maja 2004 roku podobnie jak Polska). Wszystkie 3 kraje bałtyckie s obecnie w trakcie dostosowywania swoich gospodarek oraz systemów instytucjonalnych do wymogów UE. Chodzi przede wszystkim o spełnienie wymogów kryterium kopenhaskiego, gdzie stawia si nacisk na konieczno stworzenia podstaw dla demokracji i gospodarki rynkowej. Postp, jaki poczyniły te kraje przyczynił si ju do uzyskania przez nie lepszych wyników gospodarczych w porównaniu z niektórymi krajami WNP. Organizacje midzynarodowe znacznie wyej oceniaj take poziom respektowania w krajach bałtyckich swobód politycznych i obywatelskich. Rada Pastw Morza Bałtyckiego (RPMB) Morze Bałtyckie jest przykładem unikatowego w skali wiata procesu integracji. Tosamo bałtycka i współodpowiedzialno za morze, wynikajca m.in. z koniecznoci ochrony rodowiska naturalnego stały si wyzwaniem, które jednoczyło i integruje nadal wszystkie pastwa bałtyckie, mimo drastycznych niegdy podziałów politycznych. Od czasu załamania si powojennego ładu politycznego na kontynencie europejskim w 1989 roku region Morza Bałtyckiego przeszedł głbokie zmiany: w Polsce dokonały si przeobraenia ustrojowe i gospodarcze; nastpiło zjednoczenie Niemiec, za Szwecja i Finlandia, a nieco póniej Polska, Litwa, Łotwa i Estonia przystpiły do Unii Europejskiej. Tak wic zapocztkowany w 1989 roku proces głbokich zmian trwa nadal i zatacza coraz szersze krgi. Przemiany polityczne pocignły za sob przewartociowanie polityki zagranicznej prawie wszystkich pastw Europy, w stosunku do regionu Morza Bałtyckiego, który szybko zaczł nabiera dla poszczególnych partnerów nowego, wikszego znaczenia.
16 Uwarunkowania geopolityczne Jesieni 1991 roku Dania i Niemcy wystpiły z inicjatyw utworzenia nowego ugrupowania politycznego w regionie Morza Bałtyckiego. Idei tej przywiecała przede wszystkim wola sprzyjania stabilizacji politycznej i ekonomicznej w tej czci Europy. W dniach 5-6 marca 1992 roku w Kopenhadze spotkali si ministrowie spraw zagranicznych Danii, Estonii, Finlandii, Litwy, Łotwy, Niemiec, Norwegii, Polski, Rosji i Szwecji. Przyjto deklaracj załoycielsk RPMB i jej mandat. Postanowiono, i Rada ma stanowi forum ogólnej koordynacji i kierowania współprac regionaln. Szczególne znaczenie przywizuje si do tworzenia demokratycznych instytucji, wspomagania rozwoju gospodarczego, rozwoju kultury, ochrony rodowiska, zapewniania bezpieczestwa radiologicznego i jdrowego oraz spraw społecznych. Członkami RPMB s: Dania, Estonia, Finlandia, Islandia (od 1995 roku), Litwa, Łotwa, Niemcy, Norwegia, Polska, Rosja, Szwecja i Komisja Europejska. Status obserwatora uzyskały: Francja, Holandia, Słowacja, Ukraina, Wielka Brytania, Włochy i USA. Wyej wspomniane priorytety znajduj odzwierciedlenie w strukturze Rady obejmujcej trzy grupy robocze: - ds. wspierania instytucji demokratycznych, - ds. współpracy gospodarczej, - ds. bezpieczestwa radiologicznego i nuklearnego. Do głównych zada RPMB nale: - sprzyjanie rozwojowi wszechstronnej współpracy regionalnej, - koordynacja i inicjowanie współpracy regionalnej, - sprzyjanie przepływowi informacji. Od czerwca 2003 roku do 21 czerwca 2004 roku przewodnictwo w RPMB sprawowała Estonia. Natomiast podczas Szczytu w Estonii w czerwcu 2004 roku, po raz drugi w historii objła je Polska. Wanym elementem obecnej polskiej kadencji bdzie dyskusja na temat przyszłoci współpracy regionalnej. Zmiany w midzynarodowym otoczeniu i postpy integracji wymuszaj bowiem konieczno dostosowania si do nowych form współpracy w RPMB. Szczególnego znaczenia temu regionowi nadaje obecno partnerów o zrónicowanym charakterze politycznym. Uwaa si, e RPMB powinna uzupełnia dialog prowadzony pomidzy UE a Rosj, poprzez wzbogacanie go o wtki współpracy regionalnej. Dotyczy to w szczególnoci Obwodu Kaliningradzkiego i jego uczestnictwa we współpracy regionalnej i transgranicznej, zgodnie z obecnymi realiami midzynarodowymi. Polska bdzie take wspiera m.in. wymian informacji midzy innymi ugrupowaniami regionalnymi (np. Nordyck Rad Ministrów, Rad Euroarktycznego Regionu Morza Barentsa, Rad Arktyczn i Inicjatyw rodkowoeuropejsk).
LITWA - Przewodnik dla przedsibiorców 17 III. GOSPODARKA Informacje ogólne W gospodarce Litwy w okresie powojennym zaszły zasadnicze zmiany. Przed II wojn wiatow Republika Litewska była krajem wybitnie rolniczym, wytwarzajcym głównie produkty rolno-spoywcze. Po wojnie, władze radzieckie przeprowadziły fundamentalne zmiany ustrojowe. Naleały do nich: nacjonalizacja ziemi, przemysłu, banków i transportu. Kolektywizacja spowodowała rewolucj agrarn na wsi litewskiej. W cigu kilku lat zlikwidowano prywatne gospodarstwa chłopskie, a na ich miejsce utworzono kołchozy. Przemysł litewski rozwijał si jako cz składowa kompleksu gospodarki narodowej ZSRR. Decyzje inwestycyjne zapadały w Moskwie, a potrzeby samej republiki odgrywały drugorzdn rol i praktycznie nie miały wpływu na budow struktury gospodarki Litwy. Ze wzgldu na dogodne połoenie i stosunkowo, w porównaniu z innymi regionami ZSRR, rozwinit infrastruktur przemysłow, Litwa stała si miejscem wzmoonej ekspansji kapitału radzieckiego. W wyniku przymusowej industrializacji ponad wszelk miar został rozbudowany potencjał przemysłowy republiki. Cech charakterystyczn uprzemysłowienia była dominacja przemysłu rodków produkcji kosztem niedorozwoju przemysłu rodków konsumpcji. Mimo przestarzałej struktury przemysłu republiki bałtyckie, w porównaniu z pozostałymi republikami w ZSRR, plasowały si jednak na pierwszych miejscach pod wzgldem rozwoju społeczno-gospodarczego. Litwa, Łotwa i Estonia zajmowały 0,78 % powierzchni ZSRR, a ich ludno wynosiła 2,75 %, natomiast ich udział w Dochodzie Narodowym Zwizku Radzieckiego w roku 1990 wynosił 3,4 % 3. Produkcja przemysłowa w przeliczeniu na jednego mieszkaca była w Estonii i na Łotwie o ok. 40 %, a na Litwie o ok. 20 % wysza ni rednio w ZSRR. Poziom ycia ludnoci Estonii i Łotwy przewyszał rednio poziom dla ZSRR o 35-40 %, a Litwy o 15-20 %. Jednak na skutek narastajcej nierównowagi zewntrznej i wewntrznej tempo wzrostu gospodarczego na Litwie, pocztkowo do dynamiczne, w miar wyczerpywania si czynników ekstensywnych zaczynało słabn. Wyrany spadek tempa wzrostu, zauwaalny ju od połowy lat 70-tych, przekształcił si na przełomie lat 80-tych i 90- tych w głboki kryzys polityczno-ekonomiczny. W roku 1990 odnotowano spadek PKB o 5 % w porównaniu z rokiem 1989. 3 Na podstawie roczników statystycznych.
18 Gospodarka W roku 1990, w momencie odzyskania niepodległoci, w gospodarce litewskiej dominował przemysł maszynowy, spoywczy i lekki, udział których stanowił ponad połow ogólnej produkcji przemysłowej. W kocu 1991 roku gospodarka litewska znajdowała si w stanie głbokiego załamania. Spadek produkcji pogłbiała utrata rynków zbytu oraz zakłócenia w dostawach i brak czci zamiennych. Towarzyszyło temu gwałtowane nasilenie si inflacji, która nastpnie przerodziła si w hiperinflacj. Pogarszała si sytuacja finansowa przedsibiorstw rosły wzajemne zobowizania. Coraz szybszy spadek wartoci pienidza powodował ucieczk od rubla. W wyniku postpujcej deprecjacji dochodów i zasobów pieninych uboały coraz szersze krgi społeczestwa. Litwa we współpracy z MFW przyjła radykalny program stabilizacji gospodarki. Od tego momentu rozpoczł si długotrwały proces transformacji systemowej. Na skutek bezprecedensowych zmian politycznych i gospodarczych zachodzcych we współczesnym wiecie pojawiła si moliwo utrwalenia niepodległoci Litwy poprzez integracj z Uni Europejsk oraz NATO. W czerwcu 1995 roku wszystkie trzy pastwa bałtyckie podpisały umow, na mocy której stały si członkami stowarzyszonymi Unii Europejskiej. Odtd istot strategii rozwoju gospodarczego Litwy jako pastwa stowarzyszonego było przygotowywanie si do zintegrowania si z wewntrznym, jednolitym rynkiem Unii Europejskiej. Dotychczasowy przebieg transformacji systemowej na Litwie mona podzieli na dwa etapy: pierwszy, lata 1991-1994, okres załamania gospodarki (tzw. recesja transformacyjna) oraz wprowadzenie pakietu radykalnej stabilizacji gospodarczej, drugi, lata 1995-2004, okres budowy gospodarki rynkowej, charakteryzujcy si oywieniem, wzrostem gospodarczym oraz tworzeniem nowych instytucji i zmianami struktury gospodarki. Aktualna sytuacja gospodarcza i kierunki rozwoju Na podstawie dostpnych danych statystycznych za rok 2003 mona wnioskowa, e wskaniki tempa wzrostu gospodarczego potwierdzaj dobr kondycj gospodarki litewskiej, która utrzymuje si od lat. Litwa potrafiła osign wysoki wzrost PKB, niski poziom inflacji i dobr dynamik eksportu, chocia saldo obrotów jest nadal ujemne, a take przycign inwestycje zagraniczne i zmniejszy bezrobocie. Poprawiła si równie sytuacja na rynku wewntrznym, ma miejsce wzrost konsumpcji. Zwikszyły si take rezerwy dewizowe.
LITWA - Przewodnik dla przedsibiorców 19 W latach 1999-2003 PKB Litwy wzrósł o 27,2 %, eksport towarów i usług o 42 %, a import o 64 %. Wskaniki te odzwierciedlaj nie tylko ilociowe, ale i jakociowe zmiany w całej gospodarce. Najwolniej wzrastało rednie wynagrodzenie, o 7 %, co było spowodowane przede wszystkim stosunkowo wysok stop bezrobocia, któr udało si nieco zmniejszy dopiero w latach 2002-2003. W roku 2003 ceny towarów konsumpcyjnych i usług zmniejszyły si o 1,3 %, był to kolejny rok, w którym odnotowano deflacj. Wpływ na to miały sezonowe obniki cen owoców i warzyw oraz niektórych gatunków misa, a take konkurencja pomidzy sieciami supermarketów. Jednym z najwaniejszych czynników deflacji był te wzrost kursu lita wzgldem dolara. PKB wzrósł w roku 2003 o 9 %, co jest najwyszym wskanikiem w krajach bałtyckich i w Europie rodkowej. Warto PKB na jednego mieszkaca w cenach stałych wyniosła 5334 USD. W roku 2003 wystpił wzrost we wszystkich sektorach gospodarki za wyjtkiem rybołówstwa. Najwikszy wzrost miał miejsce w energetyce (25 %), budownictwie (17 %), handlu hurtowym i detalicznym (11,1 %) oraz transporcie i łcznoci (6,8 %). Według wstpnych danych Departamentu Statystyki RL Produkt Krajowy Brutto mierzony w cenach biecych wyniósł w I kwartale 2004 roku 13,2 mld LTL (3820 LTL per capita), co oznaczało w cenach stałych wzrost w porównaniu z analogicznym kwartałem ubiegłego roku o 7,7 %. W II kwartale PKB osignł warto 15,1 mld litów, co oznaczało wzrost o 6,9 % w stosunku do II kwartału 2003 roku. W I półroczu 2004 roku, w stosunku do tego samego okresu poprzedniego roku, PKB Litwy zwikszył si o 7,3 %. Od strony popytowej - udział wydatków gospodarstw domowych w tworzeniu PKB wynosił 2/3 wydatków ogółem (wzrost ok. 3 %). W II kwartale 2004 roku inflacja zwikszyła si do 2 %. Jednak inflacja roczna mierzona w relacji czerwiec 2004 do czerwca 2003 wyniosła zaledwie 1,1 %.
20 Gospodarka Tablica 1. Wybrane wska niki makroekonomiczne na Litwie w latach 1996-2003 Wyszczególnienie 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 PKB (stopa wzrostu w %) 4,7 7,3 5,1-3,9 3,8 5,9 6,7 9,0 Stopa inflacji (%) 13,1 8,4 2,4 0,3 1,4 2,0-1,0-1,3 PKB per capita (USD, ceny stałe) 2241 2754 3126 3076 3252 3474 4079 5334 Saldo bilansu handlowego (mln USD) -1204-1784 -2083-1830 - 1647-1770 -2233-2571 Saldo na rachunku biecym (% PKB) -9,2-9,2-12,1-11,2-6,0-4,8-5,3-6,9 Kurs wymiany LTL/USD *, od 2002 LTL/EUR 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 3,4 3,4 Deficyt budetowy (% PKB) -2,5-1,0-1,3-0,3-1,6-1,5-2,1-2,0 Stopa bezrobocia (%) 7,1 5,9 6,4 8,4 11,5 12,5 11,3 10,3 Rezerwy dewizowe (mln USD) 834,3 1062,7 1460,0 1242,1 1358,6 1669,2 2419,7 3249,0 * Do 2002 roku kurs wymiany lita i dolara był stały (1:4). Od 2 lutego 2002 roku lit został powizany z euro (1 EUR=3,4528 LTL), kursy wymiany lita na inne waluty, w tym na USD, jest płynny. ródło: Lietuvos Statistikos Apvalga 1991-1999, 2002, 2003 www.lda.lt, Przegld Sytuacji Gospodarczej i Społecznej Litwy w roku 2002, Ministerstwo Gospodarki Litwy, luty 2004. Tablica 2. Udział głównych sektorów gospodarki w PKB na Litwie w latach 1995-2003 (%) Wyszczególnienie 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Przemysł 29,0 27,7 25,2 23,6 22,3 23,8 25,3 24,2 20,4 Rolnictwo 9,3 13,3 11,7 10,1 10,7 6,9 6,4 7,0 6,2 Usługi 55,0 54,9 55,4 58,4 59,0 64,3 68,3 68,8 73,4 ródło: Na podstawie Lietuvos ukio apvalga. Według Eurostatu, w roku 2004 kraje bałtyckie wyprzedz Polsk pod wzgldem rozwoju gospodarczego. W roku 2003 Łotwa w porównaniu z innymi krajami obecnej Unii Europejskiej była najbiedniejsza pod wzgldem siły nabywczej dochodu narodowego przypadajcego na jednego obywatela, ale w roku 2004 minimalnie wyprzedzi Polsk. Natomiast Litwa w roku 2005 przekroczy psychologiczny próg jakim jest 50 % dochodu narodowego krajów UE. Jednak pomimo tych niezaprzeczalnych osigni poziom ycia ludnoci jest na Litwie nadal o wiele niszy ni w wikszoci krajów tzw. starej Europy.