Czesław Tokarz AKTA ZESPOŁÓW JEDNOSTEK OCHRONY Z LAT 1944 1945 1. Uwagi wstępne Stosunkowo najmniej liczną grupę aktową jednostek bojowych z lat 1944 1945, przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym, Stanowią zespoły Dowództwa Żandarmerii WP i samodzielnych jednostek ochrony 1. Jednostki te sformowane w drugiej połowie 1944 roku miały za zadanie ochronę ważniejszych obiektów wojskowych, pełnienie służby wartowniczej w obozach jenieckich oraz ochronę lasów i kolei państwowych przed dewastacją. Akta omawianych zespołów trafiły do Centralnego Archiwum Wojskowego z Archiwum Sztabu Generalnego oraz z archiwów okręgów wojskowych Warszawskiego, Pomorskiego i Śląskiego. Archiwalia te zostały wytworzone przez kancelarię typu rosyjskiego, o układzie chronologiczno-rzeczowym 2. Akta znajdujące się w poszczególnych teczkach są sporządzone w języku polskim i częściowo w języku rosyjskim, pisane odręcznie lub na maszynie. 1 Informacje dotyczące organizacji Dowództwa Żandarmerii WP i jednostek ochrony zawarte są w krótkich wstępach do inwentarzy tych zespołów. Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat 1943 1945. Jednostki bojowe, część 3 (suplement do części 1 i 2), Warszawa 1969, s. 85. (Dowództwo Żandarmerii WP), s. 86 (4 samodzielny batalion ochrony), s. 87 (5 samodzielny batalion ochrony), s. 88 (samodzielny batalion ochrony obozu specjalnego), s. 91 (7 samodzielna kompania ochrony Sztabu 2 AWP). 2 Bliższe szczegóły z tym związane podaje R.L. P o l k o w s k i, Tworzenie akt i działalność praktyczna kancelarii ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 68 i nast.
2. Zawartość aktowa Ogólnie wytwór kancelaryjny jednostek ochrony WP podzielić można na pięć zasadniczych grup: 1) akta o charakterze operacyjno-szkoleniowym 2) akta personalne 3) akta kancelaryjne 4) akta polityczne 5) akta o charakterze finansowo-gospodarczym 3. Jako pierwszy należy wymienić zespół akt Dowództwa Żandarmerii WP. Miało ono w swej podległości następujące jednostki: kompanię reprezentacyjną WP, dwa samodzielne bataliony ochrony i orkiestrę 4. Zawartość aktowa zespołu Dowództwa Żandarmerii WP jest stosunkowo mało reprezentatywna. Zachowało się tu jedynie 7 jednostek archiwalnych. Do najciekawszych należą rozkazy dzienne 5 oraz rozkazy organizacyjne i personalne, a także wykazy obsady etatowej samego dowództwa 6. Pozostały wytwór kancelaryjny to materiały o charakterze ogólnowojskowym, odnoszące się do całego wojska. Zachowały się więc rozkazy i zarządzenia NDWP w sprawach organizacyjnych, personalnych, administracyjno-gospodarczych i sanitarnych 7. Brak jest natomiast materiałów o charakterze bojowym; nie występują również akta do poznania działalności aparatu polityczno-wychowawczego. * 3 Podział ten jest typowy dla wszystkich jednostek bojowych LWP. Zagadnienia te omawia J. M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego ludowego Wojska Polskiego z lat 1943 1945. Wybrane zagadnienia..., s. 52 53. 4 Por.: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945, t. 1, Warszawa 1958, s. 262 263; Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego..., część 3, s. 85 86. 5 CAW, III-361-3. 6 CAW, III-361-2. W tej teczce akt znajdują się także wykazy miejsc dyslokacji jednostek podległych. 7 CAW, III-361-1 oraz 4 7.
Najpełniej zachował się zespół 1 pułku ochrony kolei, obejmujący 51 jednostek archiwalnych. W dalszej kolejności wymienić należy 4 samodzielny batalion ochrony, którego przekazy źródłowe zgromadzono w 12 jednostkach archiwalnych oraz 5 samodzielny batalion ochrony zawierający 17 jednostek archiwalnych. Zespół akt 7 kompanii ochrony Sztabu 2 armii Wojska Polskiego reprezentowany jest przez 15 jednostek archiwalnych. Wreszcie w samodzielnym batalionie ochrony lasów zachowało się 5 jednostek archiwalnych, a w batalionie ochrony obozu specjalnego 6 teczek akt. Do najważniejszych należą akta bojowe informujące o działalności jednostek ochrony. Zaliczane do nich są przede wszystkim rozkazy, zarządzenia, meldunki, sprawozdania i plany. Charakterystycznym jest, że materiałów tego typu w omawianych zespołach w zasadzie brak. Zachowały się natomiast nieliczne dokumenty zaliczane do tej grupy, pozwalające w pewnym, stopniu na zorientowanie się w charakterze działalności jednostek ochrony. Są to schematy dyslokacji i ochrony obiektów, protokoły zdawczo-odbiorcze obiektów chronionych oraz plany służby wartowniczej 8, meldunki i sprawozdania o stanie bojowym, pozwalające na odtworzenie stanów liczbowych niektórych oddziałów, jak też ilości uzbrojenia 9. We wszystkich omawianych zespołach najliczniej reprezentowane są akta o charakterze personalnym. W grupie tej znajdują się przede wszystkim rozkazy personalne o naznaczeniach i zwolnieniach ze stanowisk oficerów oraz podoficerów 10. Badacza zainteresować mogą rozkazy nominacyjne, księgi ewidencji personalnej oficerów, podoficerów i szeregowców wraz ze skorowidzami 11, sprawozdania personalne, wykazy awansowanych i same wnioski awansowe 12. Ponadto zachowały się księgi kar i pochwał, wykazy zdemobilizowanych, orzeczenia Wojskowej Komisji Lekarskiej oraz imienne wykazy poległych i rannych 13. 8 CAW, III-361-2 oraz III-365-1. 9 Najpełniej materiały tego charakteru zachowały się w zespole akt 5 samodzielnego batalionu ochrony (III-363-5) oraz 7 samodzielnej kompanii ochrony Sztabu 2 AWP (III-367-4, 5, 6, 7, 10, 14 i 15). 10 CAW, III-363-1, 2. 11 CAW, III-362-2, 3, 4 oraz III-364-4, 5 i 8. 12 CAW, III-362-7. 13 Tamże oraz III-363-17 i III-365-21.
Uzupełnieniem tej grupy przekazów źródłowych są meldunki o wypadkach nadzwyczajnych, wykazy osób zatrudnionych, protokoły dochodzeniowe i orzeczenia sądów wojskowych 14. Wspomnieć należy także o licznie zachowanej korespondencji w sprawach personalnych. Tego charakteru dokumentacja aktowa umożliwia odtworzenie obsady personalnej jednostek ochrony, informuje badacza o przekroju demograficznym tej obsady oraz pozwala na zorientowanie się w charakterze przestępstw zwalczanych przez jednostki ochrony WP. Dalsza grupa to akta kancelaryjne. Na plan pierwszy wysuwają się tu rozkazy dzienne określające tryb działalności danego oddziału czy pododdziału 15. Prowadziły je kancelarie wszystkich jednostek. Odnotowywano w nich m.in. awanse podoficerów i nominacje na stanowiska. Przy pomocy rozkazów możliwe jest ustalenie daty przybycia i ubycia żołnierzy z jednostek. Zawierają one także nazwiska poległych i rannych skierowanych do szpitali 16. Do grupy akt kancelaryjnych należą również rozkazy okolicznościowe, które ukazywały się z okazji świąt państwowych, jak też specjalnie ważnych wydarzeń na froncie. Rozkazy te wydawało najczęściej Naczelne Dowództwo lub dowództwa armii 17. W omawianej grupie znajdują się ponadto materiały archiwalne o charakterze organizacyjno-administracyjnym. Są to przede wszystkim rozkazy organizacyjne i administracyjno-porządkowe, etaty jednostek, instrukcje dotyczące sprawozdawczości w wojsku oraz opisy tajnych i ściśle tajnych spraw 18. Na podkreślenie zasługuje fakt, że materiały tego typu, obok akt o charakterze gospodarczym, przeważają niemal we wszystkich omawianych zespołach. Jeśli chodzi o grupę akt o charakterze politycznym to jest ona bardzo słabo reprezentowana. W Centralnym Archiwum Wojskowym zachowały się jedynie trzy 14 Por. m.in.: III-362-8, III-364-3, III-365-12 i 26. 15 Najliczniejsza grupa tych akt w zespole 5 samodzielnego batalionu ochrony (III-363-11 i 12) oraz 1 pułku ochrony kolei (III-365-29 do 37). 16 Wśród akt dotyczących strat bezpowrotnych zachowały się też szkice mogił żołnierskich (III-365-25). 17 CAW, III-361-1 i III-363-9. 18 Akta tej grupy występują w zasadzie we wszystkich omawianych zespołach. Wśród akt 5 samodzielnego batalionu ochrony zachowały się rozkazy NDWP i MON w sprawie prowadzenia biurowości w wojsku (III-363-10).
jednostki archiwalne z zespołów oddziałów ochrony, zawierające materiały o charakterze politycznym (III-362-12, III-367-12 i 13). Są to rozkazy, zarządzenia, meldunki, sprawozdania, instrukcje, plany pracy oraz wykazy obsady personalnej aparatu polityczno-wychowawczego. Na uwagę zasługują zwłaszcza meldunki z pracy politycznej sporządzane w czasie służby wartowniczej i szkolenia. Z uwagi na brak zasadniczych materiałów bojowych, zwłaszcza meldunków, akta o charakterze politycznym pozwalają częściowo na odtworzenie dziejów niektórych jednostek wartowniczych. Zawarte w nich opisy działań są często dokładniejsze niż w meldunkach bojowych występujących w innych jednostkach. Meldunki z pracy polwych informują ponadto o nastrojach żołnierzy, ich kłopotach i trudnościach, a także o pracy aktywu jednostek ochrony. Ostatnia grupa to akta o charakterze finansowo-gospodarczym, tzw. kwatermistrzowskie. W omawianych zespołach archiwalnych zachowała się ;dość znaczna ich ilość. Występują więc materiały dotyczące intendentury, aprowizacji, uzbrojenia oraz służby zdrowia. Są to rozkazy, zarządzenia, protokoły zdawczoodbiorcze oraz korespondencja. Uzupełnieniem tej grupy są akta finansowe, zachowane stosunkowo dobrze, na które obok rozkazów, zarządzeń, wytycznych i sprawozdań z kontroli gospodarki finansowej składają się także: listy płacy, wykazy subskrybentów pożyczek państwowych, atestaty pieniężne, wykazy książeczek rozrachunkowych oraz korespondencja w sprawach finansowych 19. 3. Zakończenie Ogólny stan ilościowy zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym zespołów akt Dowództwa Żandarmerii WP i samodzielnych jednostek ochrony wynosi 113 jednostek archiwalnych. Stwierdzić należy, że omawiane materiały, pomimo braku w nich dokumentacji o charakterze czysto bojowym, są w pewnym stopniu 19 Ta grupa archiwaliów najliczniej reprezentowana jest w zespole akt 1 pułku ochrony kolei (III-365-42 do 49) oraz samodzielnego batalionu ochrony obozu specjalnego (III-366-2 do 4).
uzupełnieniem bazy źródłowej do poznania organizacji i działalności jednostek bojowych ludowego Wojska Polskiego z okresu ostatniej wojny i pierwszych miesięcy po jej zakończeniu. Wszystkie zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta Dowództwa Żandarmerii i jednostek ochrony zostały uporządkowane i ostatecznie opracowane; są więc w pełni dostępne do badań. Inwentarze tych zespołów, wydane drukiem, umożliwiają badaczowi wstępną ocenę wartości akt oraz ich przydatności pod względem historycznym.