Teoretyczne podstawy powstawania przemocy i agresji u dzieci w wieku dorastania Zachowania agresywne stanowiły zawsze interesujący temat dla badaczy, którzy charakteryzowali te zachowania badając ich przyczyny oraz czynniki wpływające na ich nasilenie. Inni zajmowali się natomiast skutkami zachowań agresywnych oraz sposobami eliminowania bądź też łagodzenia tych skutków. Problemem, który jednak najbardziej zainteresował badaczy jest geneza zachowań agresywnych oraz szukanie odpowiedzi na nurtujące pytania o pierwotne źródło tych zachowań. o przyczyny tego, że ludzie używają przemocy, wykazują okrucieństwo, o możliwości oddziaływania na te przyczyny. Powstało więc wiele teorii naukowych wyjaśniających genezę i przyczyny agresywnych zachowań. Jedną z pierwszych koncepcji psychologicznych jest koncepcja S. Freuda, z późniejszego okresu jego działalności, która źródeł agresji każe szukać w nieuświadomionych, pierwotnych instynktach i popędach. Instynkty to pierwotne mechanizmy mające zabezpieczać zaspokojenie potrzeb organizmu uruchamiając odpowiednie czynności. Stąd też pochodzi jej nazwa: teoria instynktywna. Freud głosił, że człowiek rodzi się z dwoma wielkimi instynktami: instynktem życia oraz instynktem śmierci. Energia instynktu życia pozostaje w ścisłym powiązaniu z instynktem samozachowawczym i instynktem seksualnym, które są podstawą zachowania gatunku. Instynkt życia jest dążeniem do kontynuacji życia. Jego przeciwieństwem jest instynkt śmierci, którego energia gromadzi się w organizmie i musi zostać rozładowana. Rozładowanie tej energii odbywa się poprzez zachowania agresywne, niezależne od sytuacji zewnętrznej. Instynkt życia i instynkt śmierci są bardzo sprzeczne i dlatego są źródłem agresji. Według S. Freuda zachowania agresywne są więc częścią naszego biologicznego wyposażenia, ponieważ instynkt śmierci jest instynktem wrodzonym, a jego energia musi być rozładowana. Za źródło agresji uważa S. Freud sprzeczności zachodzące między instynktami życia i śmierci. Freudowska instynktywna teoria agresji nie została jednak potwierdzona w badaniach empirycznych, dlatego me można jej uznać za teoretyczną podstawę nad agresywnym zachowaniem się.
Inni psycholodzy szukali źródeł agresywnego zachowania się we frustracji, której powodem jest brak zaspokojenia potrzeb. J. Dollard wraz ze swoimi współpracownikami z uniwersytetu w Yalle prowadzili na ten temat badania, których wyniki stanowią podstawę koncepcji zwanej w literaturze naukowej hipotezą agresji frustracyjnej. Zasadnicze założenia tej teorii głoszą, iż: Pojawienie się agresji zawsze każe domyślać się istnienia frustracji oraz każda frustracja zawsze prowadzi do wystąpienia jednej z form agresji. Zgodnie z tą koncepcją pomiędzy frustracją a agresją istnieje ścisły, nierozerwalny związek, który jest jednym z podstawowych mechanizmów ludzkiego zachowania się. Jak twierdzi J. Dollard między siłą zablokowanej potrzeby (frustracji) a intensywnością pobudzenia do agresji istnieje następująca zależność: blokada silnej potrzeby powoduje silniejsze pobudzenie do agresji niż blokada potrzeby słabej. Drugim wyznacznikiem intensywności pobudzenia do agresji jest zakres zablokowania potrzeby oraz wielkość przeszkody utrudniającej jej zaspokojenie. Zależność ta przedstawia się następująco: im większa przeszkoda tym silniejsze pobudzenie do agresji. Trzeci czynnik określający intensywność pobudzenia do agresji to ilość doznanych uprzednio frustracji. Koncepcja J. Dollarda spotkała się jednak z ostrą krytyką spowodowaną twierdzeniem, jakoby każda frustracja prowadziła do jednej z form agresji. N. E. Miller uściślił założenia koncepcji frustracja - agresja, twierdząc, że frustracja wywołuje różne reakcje, między innymi niektóre formy agresji. Badania przeprowadzone przez A. Bandurę i R. H. Waltersa35 oraz Z. Skornego wskazują na powstawanie agresywnego zachowania poprzez blokadę potrzeb af1iacji (związków uczuciowych), uznania społecznego i samodzielności. Potrzeba afiliacji pobudza do nawiązywania kontaktów osobistych z określonymi osobami. Chłód emocjonalny oraz błędy wychowawcze dorosłych sprawiają, że w tzw. dobrych domach wyrastają ludzie agresywni i okrutni. U małego dziecka potrzebę afiliacji zaspakaja przede wszystkim matka. U starszych dzieci i młodzieży funkcję tę spełniają oboje rodzice, rodzeństwo, przyjaciele, koledzy. Blokadę potrzeby uznania społecznego powoduje brak aprobaty oraz negatywna ocena przez otoczenie. Do sytuacji takiej prowadzi stałe ukazywanie dziecka przed rówieśnikami jako przykład złego zachowania lub stawianie mu za przykład lepszych kolegów lub rodzeństwa. Blokada potrzeb samodzielności powstaje pod wpływem różnych zakazów i nakazów. Dzieci wychowywane w sztywnych ramach autorytetu rodzicielskiego, nie mające w domu
żadnych praw nagromadzony gniew i złość wyzwolą natychmiast po uwolnieniu się spod władzy rodziców, nie odczuwając nad sobą ciężaru grożącej im kary. A. Bandura i jego współpracownicy poszukiwali źródeł agresywnego zachowania sią w środowisku otaczającym młodych ludzi i opracowali Ieorię społecznego uczenia się zachowań agresywnych. Z ich empirycznych badań wynika, że: dziecko przyswaja sobie akty agresywne (...) nie stosuje ich od razu w otwartym działaniu, ale zachowuje w pamięci i używa przy późniejszej okazji, kiedy tego typu zachowanie rokuje jakąś nagrodę lub przywileje. Dzieci Są agresywne, ponieważ agresywni Są też dorośli. Największą odpowiedzialność za ten stan ponosi zbrutalizowana telewizja, a dopiero na dalszym miejscu kryzys rodziny i pedagogiki oraz problemy społeczne i gospodarcze. Telewizja serwuje nieprawdopodobną ilość przemocy zarówno rzeczywistej - ukazywanej na żywo w reportażach, jak i fikcyjnej - zawartej w filmach. Dzieci oglądają te obrazy bezkrytycznie, identyfikują się z agresywnymi postaciami z filmów i rozbudzają swoje agresywne zachowania. Kryzys rodziny również rozbudza zachowania agresywne u dzieci. Patologie rodzin, zwłaszcza alkoholizm, przestępczość, prymitywizm moralny popychają młodych ludzi do zachowań dewiacyjnych. Dzieci z takich rodzin, pozbawione opieki, utrzymują się z kradzieży, szukają życzliwości i zrozumienia w grupie podobnych sobie rówieśników, a agresję jaką doświadczają od najbliższych odreagowują na innych: dzieciach lub dorosłych. W naszym kraju szczególny wpływ na powstawanie zachowań agresywnych mają uwarunkowania makrospołeczne. Struktury społeczne i kulturowe gwałtownie się załamały, upadły uznane autorytety. Rodziny, szkoły, partie polityczne, kościoły odbierane są, jako niewiarygodne. Nakładające się na te procesy uboczne skutki zachodzących przemian społeczno-ekonomicznych rodzą u ludzi głęboką frustrację i rozpacz, wywołują rozgoryczenie, silne poczucie dyskomfortu, często agresję. Trudno jest rozstrzygnąć, która z przedstawionych teorii powstawania zachowań agresywnych jest słuszna. Nie ma bowiem jednoznacznych argumentów przemawiających za którąkolwiek z nich. Zasady formowania się agresywności jako motywacji do agresji najbardziej wyczerpująco i klarownie przedstawił H. J. Kornadt. Jego zdaniem formowanie się agresywności jest procesem długotrwałym, uwarunkowanym wieloma czynnikami przebiegającymi stopniowo wraz z ogólnym rozwojem psychicznym dziecka. Formowanie się motywacji do agresji odbywa się w poszczególnych stadiach rozwoju psychicznego, według
różnych zasad: początkowo zgodnie z prawami uczenia się przez warunkowanie, później zgodnie z zasadami kształtowania się pojęć. H. J. Kornadt wyróżnił sześć etapów kształtowania się agresywności. Pierwsze stadium pojawia się we wczesnym dzieciństwie, wraz z pierwszą prostą reakcją emocjonalną, którą jest złość na frustrację, w okresie niemowlęcym. Na tym etapie zachodzą proste reakcje afektywne, w których mogą się pojawić wyuczone reakcje gniewu na różne sytuacje. Drugie stadium polega na kształtowaniu się prostych wzorców zachowania związanych z gniewem oraz jego następstw: napadów złego humoru, uderzania, poszturchiwania, płaczu, bicia. W stadium trzecim kształtuje się system przekonań na temat otaczającego świata, który może być postrzegany jako nieprzyjazny, zagrażający, nie budzący zaufania, skłaniający do koncentracji na sobie, nastawienia na obronę własnego ja. Pierwszy rzeczywisty motyw agresji kształtuje się w stadium czwartym, kiedy dziecko zaczyna rozumieć, jakiego cierpienia może doświadczyć inna osoba w związku z jego agresywnym zachowaniem. Dziecko wybiera wtedy zachowanie przynoszące cierpienie innym, a jemu nagrody. W stadium piątym dziecko zdobywa umiejętność adekwatnego rozpoznawania i nazywania zachowania, a w stadium szóstym poddaje agresję moralnej ocenie w kategoriach dobra i zła. Po zapoznaniu się z różnymi teoriami powstawania agresji należy przystąpić do omówienia form, w jakich agresja może się przejawiać. Z. Skorny, na podstawie badań własnych oraz literatury fachowej przedmiotu, dokonał szczegółowej klasyfikacji form zachowań agresywnych. Wyróżnia on następujące formy agresji: agresja fizyczna i słowna agresja czynna i bierna agresja prosta i złożona agresja bezpośrednia i pośredni agresja behawioralna, wyobrażeniowa i tematyczna Ponieważ w referacie przyjęłam określenie agresji jako ataku skierowanego przeciwko osobom lub rzeczom, omówiłam więc następujące formy zachowań agresywnych: agresję fizyczną i słowną oraz bezpośrednią i pośrednią. Agresja bezpośrednia polega na jawnym ataku skierowanym na przedmiot będący powodem frustracji, możliwym tylko w jego obecności. Agresja pośrednia (przemieszczona)
to atak skierowany na obiekty zastępcze czyli na osoby lub rzeczy nie będące właściwym przedmiotem zachowań agresywnych. Podział agresji na bezpośrednią i pośrednią jest podziałem ze względu na przedmiot agresji. W obrębie obu grup występuje szereg dalszych rodzajów zachowań agresywnych. Agresja bezpośrednia skierowana na ludzi może dzielić się na: agresję skierowaną na grupę osób - grupę rówieśników, do której agresor należy lub nie należy, lub grupę w innym wieku, lub agresję skierowaną na poszczególne osoby - kolegów z klasy, młodsze dzieci, nauczycieli. Agresja bezpośrednia skierowana na istoty żywe nie będące ludźmi dzieli się na: agresję skierowaną na zwierzęta i agresją skierowaną na rośliny. Przybiera ona formy napastowania zwierząt, znęcania się nad nimi i niszczenia roślin. Agresja bezpośrednia skierowana na przedmioty martwe przyjmuje formę wandalizmu. Agresja może się wyrażać również w sposób pośredni (przemieszczony) i jest wówczas skierowana na rzeczy należące do osoby będącej właściwym przedmiotem agresji. Takie zachowanie ma na celu urażenie danej osoby, sprawienie jej przykrości, wprawienie w zakłopotanie. Agresja pośrednia może być również skierowana na osoby lub rzeczy, które nie mają żadnego związku ze źródłem agresji. Agresor może działać w ukryciu przeszkadzając innym w zabawie (np. chowając przedmioty, dokuczając). Agresja występuje również w formie fizycznej i słownej. Agresja fizyczna to zachowania napastliwe, polegające na ataku skierowanym na określoną osobę lub grupę osób, oraz zachowania destruktywne, których przedmiotem są rzeczy ulegające wskutek ataku uszkodzeniu lub zniszczeniu. Zachowania napastliwe to: dokuczanie, uderzanie, trącanie, szarpanie, pchanie, bicie, kopanie, bójki, pobicia, podstawianie nogi, gryzienie, szczypanie, wyrywanie (przedmiotów z rąk), ciągnięcie (za uszy, włosy), ściskanie, duszenie, kłucie, plucie, rzucanie przedmiotów (kamieni) w osobę będącą przedmiotem agresji. Zachowania destruktywne to: rozdzieranie przedmiotów, rzucanie przedmiotami. uderzanie przedmiotów martwych, wyważanie drzwi, wybuchy złości. Zachowania napastliwe skierowane są na osoby, a ich ofiarami są koledzy, rodzeństwo, a nawet nauczyciele. Mają one na celu sprawienie bólu i przykrości tym osobom. W zachowaniach destruktywnych atak skierowany jest na rzeczy, jako przedmioty powodujące doznawanie trudności i niepowodzeń.
Agresja słowna wyraża się w lekceważeniu danej osoby, wyśmiewaniu się z niej, grożeniu jej, straszeniu, w wypowiedziach szydzących, poniżających, w przezywaniu, wysuwaniu nieuzasadnionych wątpliwości. Celem agresora jest upokorzenie lub narażenie na śmieszność swojego kolegi w oczach klasy czy grupy rówieśników. Agresja słowna jak i agresja fizyczna mogą przybierać formy bezpośrednie bądź pośrednie. W ostatnich latach coraz bardziej nasila się zjawisko przemocy w szkole. Fizyczna przemoc na terenie szkoły może pochodzić zarówno od uczniów jak i nauczycieli. Przemoc uczniów skierowana przeciw rzeczom (mieniu) szkoły i innych uczniów określana jest mianem wandalizmu. Innymi postaciami przemocy w szkole są: przemoc uczniów wobec uczniów, przemoc nauczycieli wobec uczniów (która ma najczęściej postać przemocy psychicznej) oraz przemoc uczniów wobec nauczycieli (która występuje rzadko). Jak podaje H. J. Schneider: (...) w międzynarodowej kryminologicznej dyskusji na temat przemocy w szkole zostają omówione także inne przestępstwa, jak: zabójstwa kryminalne, rabunek, zgwałcenia, włamania w szkole, podpalenia i groźby podłożenia bomby. Przestępstwa te występują stosunkowo rzadko. Literatura: 1. R. Stach: Zachowania agresywne. Kraków 1989, PAN 2. Z. Skorny: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. W-wa 1968, PWN 3. A. Bandura, R.H. Walters: Agresja w okresie dorastania. W-wa 1968, PWN 4. J. Ranschburg: Lęk, gniew, agresja. W-wa 1980, WSiP 5. J. Raczkowski: Zagrożenia poczuciu bezpieczeństwa agresją, przemocą, okrucieństwem. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. 1993, nr 10. 6. L. Kirwił: Formowanie się agresywności u dzieci. Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze. 1992, nr 10. 7. H.J. Schneider: Przemoc w szkole. Zdrowie Psychiczne, 1992, nr 1 2.