Kompensacyjna funkcja internatu w procesie socjalizacji dzieci i m³odzie y upoœledzonych umys³owo
Ma³gorzata Czajkowska Kompensacyjna funkcja internatu w procesie socjalizacji dzieci i m³odzie y upoœledzonych umys³owo Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2005
Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005 Redakcja wydawnicza: Daria Loska Adiustacja: Ma³gorzata Miller Projekt ok³adki: Ewa Tatiana Beniak ISBN 83-7308-494-0 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2005
Spis treœci Wstêp... Rozdzia³ pierwszy Praca wychowawcza i rewalidacyjna z osobami o obni onej sprawnoœci umys³owej... 1. Uzasadnienie wyboru tematu... 2. Istota i charakterystyka niepe³nosprawnoœci umys³owej... 2.1. Definicje pojêæ... 2.2. Cechy dzieci o obni onej sprawnoœci umys³owej... 3. Podstawowe za³o enia wychowania dzieci upoœledzonych umys³owo w placówkach opiekuñczo-wychowawczych... 3.1. Organizowanie procesu wychowania w placówkach specjalnych... 3.2. Kszta³towanie kompetencji spo³ecznych osób o obni onej sprawnoœci umys³owej... 3.3. Stan badañ nad kompetencjami spo³ecznymi osób upoœledzonych umys³owo... 4. Kierunki rewalidacji niepe³nosprawnych umys³owo... 4.1. Strategie i procedury w procesie rewalidacji... 4.2. Wybrane nowatorskie metody aktywizuj¹ce w rehabilitacji osób niepe³nosprawnych umys³owo... 5. Miejsce internatu w procesie socjalizacji dzieci i m³odzie y upoœledzonych umys³owo... 5.1. Internat jako placówka spo³eczna w systemie oœwiaty i wychowania... 5.2. Struktura modelu organizacyjnego internatu... 9 11 11 14 14 18 23 23 27 29 33 33 37 41 41 44
Spis treœci 5.3. Funkcje internatu w specjalnym oœrodku szkolno-wychowawczym... 5.4. Kompensacyjne metody, formy i typy zajêæ stosowane w pracy z dzieæmi upoœledzonymi umys³owo w internacie... Rozdzia³ drugi Organizacja badañ w³asnych... 1. Przedmiot i cele badañ... 2. Problemy i hipotezy badawcze oraz zmienne... 3. Procedura badañ... 3.1. Metody, techniki i narzêdzia badawcze... 3.2. Sposób opracowania wyników badañ... 3.3. Teren, organizacja i przebieg badañ... 3.4. Charakterystyka badanych grup... Rozdzia³ trzeci Analiza wyników badañ... 1. Metody i obszary dzia³añ wychowawczych organizowanych w badanych internatach... 1.1. Iloœæ i rodzaj kompensacyjnych metod wychowawczych stosowanych w pracy edukacyjno-wychowawczej w badanych internatach... 1.2. Obszary i kierunki oddzia³ywañ wychowawczych wystêpuj¹ce w pracy wychowawczej w badanych internatach... 2. Specjalistyczne przygotowanie kadry pedagogicznej pracuj¹cej w objêtych badaniami internatach... 2.1. Przygotowanie do pracy w szkolnictwie specjalnym osób zatrudnionych na etatach wychowawców... 2.2. Specjaliœci zatrudnieni w badanych placówkach... 3. Baza lokalowa i wyposa enie internatów... 4. Struktura rodzin wychowanków bior¹cych udzia³ w badaniach... 48 52 59 59 60 65 65 69 71 74 85 85 85 91 93 93 96 97 100 6
Spis treœci 5. Ustalenie poziomu kompetencji spo³ecznych wychowanków internatów objêtych badaniami... 5.1. Negatywne czynniki wystêpuj¹ce w procesie socjalizacji wychowanków w badanych internatach... 5.2. Ustalenie zale noœci b¹dÿ zbie noœci pomiêdzy respektowaniem norm spo³ecznych przez wychowanków objêtych badaniami... 5.3. Pozytywne nastawienie do miejsca pobytu wychowanków przebywaj¹cych w internatach objêtych badaniami... 5.4. Uczestnictwo w zajêciach wychowanków badanych internatów... 5.5. Uzyskiwanie pozytywnych doœwiadczeñ przez wychowanków podczas pobytu w internacie... 5.6. Funkcjonowanie w grupie wychowanków internatów objêtych badaniami... 5.7. Poziom uspo³ecznienia wychowanków internatów uczestnicz¹cych w badaniach... Podsumowanie... Dyskusja nad wynikami badañ... Zakoñczenie... Literatura... Aneks... 102 102 105 106 110 112 116 119 121 125 131 133 141 7
Kompensacyjna funkcja internatu w procesie socjalizacji dzieci i m³odzie y... 8
Wstêp Pomimo istniej¹cych obecnie krytycznych s¹dów na temat roli internatu, jest on nadal instytucj¹ najbardziej ze wszystkich uprawomocnion¹ do rozwijania procesów opieki i wychowania; odnosi siê to tak e do wychowania rewalidacyjnego. Procesy te bowiem, ze wzglêdu na swój szczególny charakter, musz¹ byæ rozwijane w sposób zorganizowany, skutecznie i z nale ytym po ytkiem dla wychowanków. Poszukuj¹c zatem optymalnych warunków do ich realizacji, nale y uwzglêdniaj¹c s³aboœci wspó³czesnego modelu internatu zdynamizowaæ te jego mo liwoœci, które daj¹ szansê doprowadzenia do mo liwie najefektywniejszej organizacji pracy. Jakkolwiek osi¹gniêcia poszczególnych internatów jako specjalnych placówek opiekuñczo-wychowawczych zajmuj¹ licz¹c¹ siê pozycjê w dorobku wychowania rewalidacyjnego dzieci upoœledzonych umys³owo, to zasób informacji organizacyjno-metodycznych w tym zakresie mo na oceniæ na ogó³ jako bardzo skromny. Jeszcze bardziej krytyczne uwagi nasuwa obserwacja stosowanych w praktyce rozwi¹zañ organizacyjnych i metodycznych pracy opiekuñczej i wychowawczo-rewalidacyjnej niektórych placówek. Podejmuj¹c próbê analizy funkcjonowania internatu oraz efektywnoœci stosowanych w nim metod wychowania, przyjêto tezê, e istotnym warunkiem uzyskiwania sukcesów edukacyjno-wychowawczych w internacie jest stosowanie odpowiednio dobranych metod wychowawczych polegaj¹cych na kompensowaniu braków i deficytów rozwojowych wychowanków o obni onej sprawnoœci umys³owej. Zak³adaj¹c, e o efektach pracy internatu decyduje w g³ównej mierze wychowawca jego zaanga owanie, merytoryczne przygotowanie, doœwiadczenie oraz osobowoœæ niniejsz¹ pracê autorka napisa³a z myœl¹ o wychowawcach bezpoœrednio uczestnicz¹cych w procesie rewalidacji osób upoœledzonych umys³owo. 9
Kompensacyjna funkcja internatu w procesie socjalizacji dzieci i m³odzie y... Podjêty w pracy temat analizowania tematyki zwi¹zanej z funkcjami internatu i efektywnoœci¹ dzia³añ w nim realizowanych mo e pos³u yæ praktykom do opracowywania takich metod pracy wychowawczej, które w znacz¹cy sposób wp³yn¹ na podmiot dzia³añ, jakim jest wychowanek. Praca ta powsta³a w celu poszerzenia istniej¹cej ju wiedzy teoretycznej niezbêdnej do tworzenia takiego modelu internatu, który pozwoli³by na kompensowanie deficytów rozwojowych wychowanków upoœledzonych umys³owo, daj¹c im mo liwoœæ pe³nego uczestniczenia w yciu spo³ecznym, ekonomicznym i kulturalnym spo³eczeñstwa, do którego nale ¹. 10
Rozdzia³ pierwszy Praca wychowawcza i rewalidacyjna z osobami o obni onej sprawnoœci umys³owej 1. Uzasadnienie wyboru tematu Dzia³alnoœæ wychowawcza stanowi podstawow¹ formê oddzia³ywania na rozwój osób upoœledzonych umys³owo, przede wszystkim dzieci i m³odzie y w wieku szkolnym. Przedmiot, cele i zadania, a tak e metody i œrodki tego rodzaju dzia³alnoœci okreœla pedagogika, a zw³aszcza teoria wychowania. K. Kirejczyk w swoim opracowaniu stwierdza, e w pedagogice ogólnej wystêpuj¹ dwa procesy oddzia³ywania pedagogicznego: wychowanie ukierunkowuj¹ce i nauczanie oraz dwie odpowiadaj¹ce tym procesom dyscypliny naukowe: teoria wychowania ukierunkowuj¹cego i teoria nauczania dydaktyka (Kirejczyk, 1981, s. 150). Nieco inaczej wygl¹da sytuacja w pedagogice specjalnej, w tym tak e oligofrenopedagogice. Wystêpuj¹ w nich trzy procesy pedagogiczne: specjalne wychowanie ukierunkowuj¹ce, specjalne nauczanie oraz specjalne oddzia³ywanie na dodatnie i ujemne odchylenia. Odpowiadaj¹ tym procesom nastêpuj¹ce dyscypliny naukowe: teoria specjalnego wychowania ukierunkowuj¹cego, teoria specjalnego nauczania (dydaktyka specjalna) i teoria specjalnego oddzia³ywania na odchylenia. W niniejszej pracy szczególnie du o miejsca poœwiêcono ostatniej z wymienionych dyscyplin teorii specjalnego oddzia³ywania na odchylenia, bowiem wydaje siê to wyj¹tkowo trafnym wyborem postêpowania pedagogicznego w stosunku do osób posiadaj¹cych ró nego typu deficyty (w tym równie do osób upoœledzonych umys³owo). Okreœlenie interwencyjnych oddzia³ywañ pedagogicznych na interesuj¹ce nas odchylenia jest stosowane w ró nych pracach i o ile specjalne oddzia³ywania wychowawcze i dydaktyczne s¹ w du ym stopniu oparte na za³o eniach opracowanych w pedagogice ogólnej, o tyle oddzia³ywania interwencyjne na odchylenia wymagaj¹ krótkiego wyjaœnienia. We- 11
Kompensacyjna funkcja internatu w procesie socjalizacji dzieci i m³odzie y... d³ug K. Kirejczyka, zadaniem interwencyjnych oddzia³ywañ jest z jednej strony zwalczanie (likwidacja lub pomniejszanie) upoœledzeñ i ujemnych odchyleñ lub ich konsekwencji utrudniaj¹cych przygotowanie do ycia, a z drugiej rozwijanie wystêpuj¹cych u tych dzieci uzdolnieñ i odchyleñ dodatnich, maj¹cych korzystny wp³yw na rozwój, przygotowanie do ycia i pracy w spo³eczeñstwie (Kirejczyk, 1981). Takie stanowisko zajmowane przez pedagogów, nauczycieli, wychowawców przyczynia siê do rozwijania metodyki pracy opartej nie tylko na kompensowaniu istniej¹cych braków, ale tak e rozwijaniu niezaburzonych obszarów i sfer osób poddawanych specjalnym oddzia³ywaniom terapeutycznym. Mówi¹c o wychowaniu i teorii wychowania, nale a³oby zwróciæ uwagê na nowe podejœcie w tym zakresie, zwi¹zane przede wszystkim z uwzglêdnieniem za³o eñ pedagogiki humanistycznej. Istotn¹ cech¹ wychowania zgodnie z za³o eniami pedagogiki humanistycznej jest podejœcie skoncentrowane na wychowanku jako osobie ludzkiej. W ten sposób podkreœla siê, e w procesie wychowawczym centralnym punktem zainteresowañ jest osoba podlegaj¹ca temu procesowi, a nie na przyk³ad problemy, jakie j¹ nurtuj¹, lub trudnoœci, jakie sprawia swym wychowawcom. Traktuje siê wychowanka jako jednostkê autonomiczn¹, niepowtarzaln¹ i zas³uguj¹c¹ na szacunek bez stawiania wstêpnych warunków ( obocki, 1994). Takie podejœcie do wychowanka jest zbie ne z za³o eniami pedagogiki specjalnej, a tak e oligofrenopedagogiki. Praca wychowawcza, jak równie dydaktyczna, musi mieæ specyficzny charakter uwzglêdniaj¹cy pomoc tym jednostkom w przezwyciê aniu ich braków. We wspó³czesnej organizacji ycia wychowanie przejawia siê w wielorakich uk³adach i relacjach. Obejmuje ono procesy przekszta³cania siê samej jednostki (np. samowychowanie, samokszta³cenie), ró ne relacje miêdzyjednostkowe i miêdzygrupowe oraz procesy instytucjonalnego oddzia³ywania wychowawczego. To, jakie efekty zostan¹ uzyskane w wyniku oddzia³ywañ wychowawczych, bêdzie zale a³o od w³aœciwego w stosunku do potrzeb ich doboru, a tak e od mo liwoœci osób poddawanych takim zabiegom. W zwi¹zku z tym wydaje siê uzasadnione skoncentrowanie siê na badaniu sposobu prowadzenia takich oddzia³ywañ i ich efektów. Koncepcja sprawowania opieki ci¹g³ej nad dzieckiem w systemie oœwiatowo-wychowawczym w Polsce zak³ada funkcjonowanie wielu rodzajów instytucji oraz placówek szkolno- i opiekuñczo-wychowawczych. Wyró - 12
Rozdzia³ pierwszy. Praca wychowawcza i rewalidacyjna... nia siê wœród nich wyspecjalizowane placówki (np. specjalne oœrodki szkolno-wychowawcze) dla dzieci przejawiaj¹cych zaburzenia w rozwoju fizycznym, psychicznym lub spo³ecznym, wymagaj¹cych specjalistycznej opieki, terapii oraz odpowiednich urz¹dzeñ rehabilitacyjnych (Ploch, 1997). W sieci placówek specjalnych dzia³aj¹ równie internaty, które s¹ najczêœciej umieszczane przy przedszkolach i szko³ach. Z praktyki pedagogicznej wynika, e organizuj¹c dzia³ania rewalidacyjne, kompensacyjne i terapeutyczne w systemie kszta³cenia i wychowania dzieci upoœledzonych umys³owo, szko³a specjalna zyskuje tym samym zdwojone mo liwoœci oddzia³ywania wychowawczego. Internat dla dzieci upoœledzonych umys³owo jako integralna czêœæ szko³y stanowi jej ogniwo organizacyjne oraz stwarza szczególnie korzystne mo liwoœci realizacji d³ugotrwa³ego, intencjonalnego, zorganizowanego i œwiadomego procesu wychowania oraz opieki specjalnej. Obecnie toczy siê dyskusja na temat kierunków rozwoju form opieki, wychowania i kszta³cenia osób upoœledzonych umys³owo. Pojawiaj¹ siê w niej ró ne g³osy i propozycje zmian w istniej¹cym systemie. W niniejszej pracy zamierzono przedstawiæ mo liwoœci specjalnych oddzia³ywañ na osoby upoœledzone umys³owo w internatach oraz okreœliæ okolicznoœci wspomagaj¹ce i utrudniaj¹ce przebieg tych dzia³añ. W zwi¹zku z tym, e celem nadrzêdnym tego typu oddzia³ywañ jest przygotowanie wychowanków do funkcjonowania w spo³eczeñstwie i pe³nienia ró nych ról spo³ecznych, szczególn¹ uwagê zwrócono na oddzia³ywania dotycz¹ce sfery spo³ecznej to jest na socjalizacjê. Specjalnie organizowane oddzia³ywanie wychowawcze dostosowane do potrzeb i mo liwoœci rozwojowych wychowanków upoœledzonych umys³owo charakteryzuje siê nastêpuj¹cymi kierunkami oddzia³ywania rewalidacyjnego: maksymalnym rozwijaniem najmniej uszkodzonych zadatków i cech, wzmacnianiem i usprawnianiem uszkodzonych obszarów psychicznych lub fizycznych, wyrównywaniem i zastêpowaniem deficytów biologicznych i rozwojowych. Dzia³ania rewalidacyjne w pracy wychowawczo-opiekuñczej internatu s¹ skierowane zatem na zwiêkszenie sprawnoœci zaburzonych organów czy funkcji, a tak e na kszta³towanie rozwoju dyspozycji osobowych, maj¹cych szczególne znaczenie w procesie spo³ecznej adaptacji i funkcjonowaniu wychowanków w okreœlonych rolach spo³ecznych (Lipkowski, 1978). 13
Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki