Jak zbadać, czy szkoła funkcjonuje według zrównoważonego rozwoju? Sposobów i metod badania jest wiele. Chcielibyśmy zaproponować metodę prześwietlania zasobów szkoły/przedszkola pod kątem czterech aspektów zrównoważonego rozwoju: przyrodniczego, ekonomicznego, społecznego i kulturowego, która pomaga krytycznie i twórczo przyjrzeć się własnej placówce i zrozumieć zasady jej funkcjonowania, nie tylko wewnętrzne, ale również zewnętrzne. W tym celu należy odpowiedzieć na cztery zestawy pytań, które dotyczą właśnie tych aspektów. Zestawy te jedynie propozycją, która może służyć jako inspiracja, gdyż każda placówka posiada swoją specyfikę i funkcjonuje w określonym środowisku lokalnym. Zatem, każda szkoła czy przedszkole może stworzyć swój własny zestaw pytań. Chodzi jedynie o to, by jak najszerzej ujmował on zagadnienia z danej grupy. Warto postawić pytania bardzo ogólne i bardzo szczegółowe. Wszystko po to, by mieć dokładny przegląd tematów związanych z życiem szkoły/przedszkola. Można też wykorzystać zaproponowane tutaj zestawy pytań i uzupełnić je o tematy istotne dla danej szkoły/przedszkola. Pytania mają charakter zamknięty. Wymagają zatem najpierw odpowiedzi tak lub nie. Odpowiedź nie nie dyskwalifikuje placówki z dalszych badań, ale wielokrotna odpowiedź nie może być sygnałem, że do tej pory szkoła/przedszkole przejawiały niewielką aktywność w dziedzinach istotnych dla zrównoważonego rozwoju. Odpowiedź tak na pytanie, pozwala postawić kolejny krok - odpowiedzieć na kolejne pytania szczegółowe, które dla większej przejrzystości i jasności ułożone zostały w postaci tabeli. dotyczą zawsze pytania go i pozwalają dokładniej określić odniesienie szkoły do go zagadnienia. Pozostają one zawsze takie same w stosunku do każdego pytania go. Dotychczasowa praktyka pokazuje, że dużym ułatwieniem w pracy osób przeprowadzających takie badanie jest przygotowanie jednej dużej tabeli, wpisanie wszystkich pytań podstawowych i pozostawienie odpowiednio dużo miejsca na odpowiedzi na pytania szczegółowe. Ułatwia to późniejszą analizę. Pytania w zasadzie nie dotyczą procesu dydaktycznego. Może on być poddany oddzielnej analizie, ale nie jest to konieczne. Tym razem chodzi raczej o uchwycenie sposobu funkcjonowania szkoły, o uchwycenie pulsu szkoły, czyli tego wszystkiego, co się dzieje jednocześnie, ale nieco obok procesu dydaktycznego. 1
1. Aspekt przyrodniczy 1. Czy w okolicach szkoły (np. na terenie gminy) istnieją miejsca szczególnie cenne pod względem przyrodniczym? ch Czy przeprowadzono analizę oddziaływania szkoły na środowisko przyrodnicze (ścieki, woda, energia, odpady, etc.)? 3. Czy szkoła podejmuje współpracę z organizacjami ekologicznymi? 4. Czy szkoła prowadzi programy edukacyjne na temat zwierząt (np. ochrony zwierząt dziko żyjących na tym terenie, zwierząt domowych (psy, koty, świnki, itd.), zwierząt bezdomnych)? 5. Czy szkoła podejmuje współpracę z instytucjami wspierającymi zwierzęta (schroniska, ZOZ)? 6. Czy pracownicy i uczniowie należą do ekologicznych organizacji pozarządowych? 7. Czy w zarządzaniu szkołą uwzględnione zostały zasoby przyrodnicze otoczenia (np. czy plany rozbudowy pociągają za sobą wycinkę drzew, itp.) 8. Czy stołówka szkolna prowadzi rozdną, pod względem ekologicznym, gospodarkę odpadami organicznymi? 9. Czy edukacja przyrodnicza, ekologiczna - na rzecz zrównoważonego rozwoju, prowadzona jest w szkole w sposób szczególny (czyli poza zakresem narzuconym przez podstawę programową)? 10. Czy szkoła kładzie nacisk na kształtowanie systemu wartości przyjaznych przyrodzie? 11. Czy szkoła stwarza okazje do doświadczania różnorodności biologicznej jako wartości? 2
1 Czy budynek szkoły, jego wnętrze i otoczenie stanowią dowód racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody? 13. Czy szkoła prowadzi programy recyklingu (szkoła puszek aluminiowych, papieru, itd.)? 14. Czy szkoła zachęca uczniów do uprawiania ekoturystyki? 15. Czy szkoła uczy, w jaki sposób znaleźć i jak wykorzystać informacje o środowisku naturalnym, zwłaszcza lokalnym? Aspekt ekonomiczny 1.Czy w decyzjach ekonomicznych podejmowanych w szkole uwzględniane ewentualne skutki społeczne? ch Czy w decyzjach ekonomicznych podejmowanych w szkole uwzględniane ewentualne skutki przyrodnicze? 3. Czy w decyzjach ekonomicznych podejmowanych w szkole uwzględniane ewentualne skutki kulturowe? 4. Czy w szkole istnieje procedura zarządzania kosztami? 5. Czy w sposób ciągły kontrolowany/monitorowany jest ich poziom (od strony księgowej)? 6. Czy przeciwdziała się marnotrawstwu zasobów materialnych 7. Czy przeciwdziała się marnotrawstwu zasobów osobowych 8. Czy w szkole kontrolowany jest poziom zużycia energii? 9. Czy w szkole kontrolowany jest poziom zużycia wody? 3
10. Czy w szkole podejmowane działania zmierzające do poprawy bazy materialnej i dydaktycznej? 11. Czy plany zakupów materiałów dydaktycznych oparte na faktycznych potrzebach i wynikają z aktualnie prowadzonych w szkole zajęć? 1 Czy budynek, jego wnętrze i otoczenie urządzone funkcjonalnie i estetycznie? 3. Aspekt kulturowy 1. Czy w okolicach szkoły (np. w gminie) istnieją miejsca pamięci narodowej? Czy w okolicach szkoły (np. w gminie) istnieją miejsca kultu religijnego? ch 3. Czy w pracy szkoły widoczny jest związek z kulturą lokalną (tradycyjne rzemiosła, stare zawody, szczególny sposób uprawy roślin, szczególne formy sadownictwa, itp.)? 4. Czy szkoła, poprzez swoją pracę wychowawczą i edukacyjną, uczy miłości do małej ojczyzny? 5. Czy edukacja kulturowa i regionalna jest priorytetem w pracy 6. Czy szkoła stwarza okazje do doświadczania różnorodności kulturowej jako wartości? 7. Czy szkoła stwarza okazje do doświadczania różnorodności religijnej jako wartości? 8. Czy szkoła jest centrum życia kulturalnego społeczności lokalnej? 9. Czy szkoła popularyzuje wiedzę o lokalnym środowisku? 10. Czy kształtowane postawy patriotyczne? 11. Czy wpajany jest szacunek do wartości i symboli narodowych i religijnych? 4
4. Aspekt społeczny 1.Czy szkoła prowadzi programy społeczne (np. profilaktyki uzależnień, pedagogizacji rodziców)? ch Czy pracownicy mogą korzystać ze szkoleń, doskonalenia zawodowego (czy do tego zachęcani i czy jest im to ułatwiane)? 3. Czy istnieją i funkcjonują procedury rozwiązywania konfliktów? 4. Czy wizja szkoły powstała w oparciu o realne potrzeby środowiska lokalnego, czy jej wypracowanie zostało poprzedzone analizą potrzeb środowiska? 5. Czy władze szkoły umożliwiają uczniom zdrowe odżywianie (produkty w sklepiku szkolnym i w stołówce)? 6. Czy uczniowie zachęcani do samorządności na terenie 7. Czy uczniowie zachęcani do brania udziału w życiu społecznym swojej lokalnej społeczności? 8. Czy w szkole kształtowane postawy tolerancji? 9. Czy szkoła kształci motywacje i umiejętności poznawania własnego środowiska, wrażliwość na jego potrzeby i gotowość do podejmowania działań? 10. Czy szkoła realizuje działania pozalekcyjne przy pomocy partnera z zewnątrz (jednostka samorządu terytorialnego, lokalne przedsiębiorstwo, instytucja społeczna lub kulturalna, inna szkoła lub placówka, itp.)? 11. Czy szkoła dzieli się swoją wiedzą i doświadczeniami z innym placówkami oświatowymi oraz innymi podmiotami w zakresie działań dla siebie priorytetowych? 5
1 Czy uczniowie, rodzice, nauczyciele i inne gremia współuczestniczą w przygotowaniu, realizacji i ewaluacji działań pozalekcyjnych (podział ról, wybór odpowiednich form działania, itd.)? 5. Analiza danych Analiza uzyskanych odpowiedzi pozwoli stwierdzić, w jakim stopniu szkoła/przedszkole funkcjonuje według zasad zrównoważonego rozwoju. Im częściej odpowiadaliśmy tak i im więcej mogliśmy przytoczyć przykładów zaangażowania szkoły czy przedszkola, tym bliżej im do praktycznej realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Jednak tak naprawdę nie o tę bliskość chodzi. Szkoły i przedszkola często popadają w duże samozadowolenie na tym etapie pracy. Często już w tym miejscu stwierdzają, że realizują w swojej pracy zasady zrównoważonego rozwoju. Za wcześnie jednak na takie wnioski. W zrównoważonym rozwoju chodzi głównie o to, by poszczególne jego elementy współistniały w RÓWNOWADZE. Zatem, czy aspekty przyrodnicze, społeczne, kulturowe i ekonomiczne tworzą jedną harmonijną całość? Czy w funkcjonowaniu szkoły/przedszkola nie wyeksponowana została tylko jedna zasada, a pominięte inne bądź zdecydowanie pomniejszone? Tylko wówczas, gdy w funkcjonowaniu szkoły/przedszkola istnieją wszystkie cztery zasady, ściśle ze sobą złączone i od siebie wzajemnie uzależnione można powiedzieć, że funkcjonują one zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju. Należy od razu podkreślić, że nie chodzi o równy udział poszczególnych elementów zrównoważonego rozwoju w całościowym funkcjonowaniu placówek. Proporcje nie muszą być idealnie równe. Jeden z elementów może być dla danej placówki ważniejszy niż inne i bardziej rozwinięty, ale pozostałe powinny być dopasowane harmonijnie. Oczywiście, trudno sobie wyobrazić dobrą szkołę/przedszkole, w której najważniejszy jest aspekt ekonomiczny, czyli przeważa aspekt materialny nad aspektami ludzkimi innych zasad. Może jednak istnieć pokusa nadmiernego wyeksponowania kwestii ekonomicznych, ze względu na oczekiwania otoczenia, zwłaszcza jednostek prowadzących szkoły i przedszkola. Analizując dane zobaczymy również, jak wiele rozpatrywanych spraw nie mieści się tylko w jednym obszarze zrównoważonego rozwoju, a wręcz przeciwnie, jak mało spraw mieści się wyłącznie w jednym obszarze. Ta przenikalność zagadnień typowych dla jednego obszaru w obszary inne jest również istotną cechą zrównoważonego rozwoju. 6