Fizjologia sportu 27 Silne zmęczenie powoduje u gracza obniżenie szybkości postrzegania i reagowania, szybkości podejmowania decyzji, a także zwiększa trudności z utrzymaniem koncentracji uwagi. Jan Chmura, Krystyna Nazar, Hanna Kaciuba-Uściłko Próg psychomotoryczny zmęczenia Badania przeprowadzone z grupą piłkarzy miały na celu obserwację zmian sprawności psychomotorycznej, ocenianej na podstawie czasu reakcji różnicowej, liczby reakcji poprawnie wykonanych i koncentracji uwagi pod wpływem wytrzymałościowego obciążenia o narastającej intensywności. Wykazały, że znaczne pogorszenie szybkości i trafności reagowania, zaburzenia percepcji na bodźce wzrokowe i słuchowe, zdolności mobilizacji i koncentracji uwagi, czucia piłki, kontroli ruchu następuje wskutek narastania zmęczenia, po przekroczeniu granicy, którą nazwano progiem psychomotorycznym zmęczenia. SŁOWA KLUCZOWE: psychofizjologia sportu zmęczenie - obwodowe, centralne próg psychomotoryczny zmęczenia. W sporcie wyczynowym poszukiwania nowych technologii treningu sposobów i środków, które pozwolą w większym stopniu wydobyć potencjał trenowanego zawodnika, trwają nieprzerwanie od lat. Wielki w tym udział ma nauka. W związku z tym warto zwrócić uwagę na informacje pochodzące z badań z pogranicza fizjologii wysiłku fizycznego i psychofizjologii. Dotyczą one Sport Wyczynowy 2007, nr 4-6/508-510
28 Jan Chmura, Krystyna Nazar, Hanna Kaciuba-Uściłko zależności pomiędzy reakcjami metabolicznymi zachodzącymi w mięśniach a procesami odbierania i przetwarzania informacji w ośrodkowym układzie nerwowym na tle narastającego zmęczenia, w czasie wysiłku fizycznego o różnym charakterze. Mechanizmy zmęczenia są różne przy różnych rodzajach wysiłku fizycznego i nie są do dzisiaj w pełni poznane. Inne są podczas wysiłku szybkościowego i siłowego, inne w trakcie wytrzymałościowego, a zupełnie inne w czasie wysiłku meczowego w grze piłkę nożną, charakteryzującego się zmienną intensywnością i dużym obciążeniem psychicznym. Dotychczas poznano tylko niektóre zmiany biochemiczne i fizjologiczne, współdziałające w rozwoju zmęczenia podczas wysiłku meczowego. Do nich należy między innymi: obniżenie glikogenu mięśniowego w komórkach mięśniowych, zmniejszenie zawartości fosfokreatyny, wzrost stężenia kwasu mlekowego i jonów wodorowych w mięśniach, znaczne podwyższenie temperatury ciała i odwodnienie organizmu. Zmiany funkcjonalne zachodzące w czasie wysiłku, stanowiące istotę zmęczenia, rozwijają się przede wszystkim w układzie nerwowym i ruchowym. Stąd podział na zmęczenie obwodowe i zmęczenie ośrodkowe. Pierwsze obejmuje zmiany zachodzące w mięśniach, a drugie zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym. W naturalnych warunkach zmęczenie obwodowe nigdy nie występuje jako zjawisko izolowane, podobnie jak i zmęczenie ośrodkowe. W czasie piłkarskiego wysiłku meczowego rozwija się zarówno zmęczenie obwodowe, jak i ośrodkowe. Analiza akcji ofensywnych podczas spotkań na Mistrzostwach Świata w piłce nożnej w Niemczech (2006) i Mistrzostwach Europy w Portugalii (2004) wskazuje, że najwięcej bramek strzelano w ostatnich 30 minutach gry. Zasadniczą przyczyną były błędy, popełniane nawet przez wybitnych zawodników na skutek narastającego zmęczenia. Z obserwacji meczowych wynika, jaki jest poziom tolerancji narastającego zmęczenia u poszczególnych graczy, jak wielu z nich nie jest w stanie wytrzymać narzuconego tempa gry przez przeciwnika, jak wolno wracają na pozycje po akcjach ofensywnych, jak brakuje sił do prowadzenia skutecznej gry. U zmęczonego gracza wolniej zachodzą wszystkie procesy analityczno-decyzyjne w mózgu, zaburzeniu ulegają procesy przetwarzania informacji nieustannie płynących z gry. Stąd wynika obniżona szybkość działania, szybkość postrzegania i reagowania, szybkość podejmowania decyzji, a także poważne zaburzenia z utrzymaniem koncentracji. Reakcje te są jeszcze bardziej jaskrawe, kiedy zawody rozgrywane są w wysokiej temperaturze otoczenia, przy dużej wilgotności powietrza i bezwietrznej pogodzie, np. ostatnie mecze reprezentacji Polski z Azerbejdżanem (3:1) i Armenią (0:1) w ramach eliminacji do Mistrzostw Europy 2008. Przedstawione reakcje organizmu na narastające zmęczenie mają bezpośredni wpływ na skuteczność działań i widowiskowość gry.
Próg psychomotoryczny zmęczenia W takich warunkach często pojawiają się bolesne kurcze mięśni i dochodzi do groźnych urazów. Wybitni piłkarze, jak np.: Thierry Henry, Steven Gerrard, Didier Drogba, Wayne Rooney, Michael Ballack, Cristiano Ronaldo charakteryzują się wysoką tolerancją narastającego zmęczenia i szybką regeneracją sił w czasie meczu. To pozwala im na prowadzenie skutecznej i dynamicznej gry aż do końca meczu. Wśród wielu czynników, wpływających na sprawność, skuteczność i szybkość działania, wymienia się poziom pobudzenia (aktywacji) nieswoistych struktur ośrodkowego układu nerwowego, przede wszystkim układu siatkowatego, określany jako stan wzbudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Od wielu lat podejmowane są w różnych ośrodkach naukowych badania dotyczące związków między pobudzeniem psychofizycznym a efektywnością działania człowieka. Dotychczas przedstawiono wiele różnych koncepcji wyjaśniających tę współzależność, np.: na gruncie teorii popędu, hipotezy odwróconego U, koncepcji lęku i innych (1, 12, 14, 16, 19, 20, 22, 24). Jednak żadna z tych koncepcji nie wyjaśnia w pełni relacji zachodzących między pobudzeniem fizjologicznym a działaniem. Dlatego są one nadal weryfikowane w licznych badaniach z zakresu psychofizjologii, neurofizjologii i psychologii sportu, stanowiąc równocześnie podstawy dla nowych teorii wyjaśniających związki między pobudzeniem psychofizycznym a skutecznością 29 działania w czasie wysiłku fizycznego o różnym charakterze. Z licznych badań (10,12, 23) wynika, że człowiek sprawniej i skuteczniej działa, szybciej się uczy przy optymalnym pobudzeniu układu nerwowego. Natomiast przy zbyt niskim i zbyt wysokim pobudzeniu efektywność działania wyraźnie obniża się. Badania te potwierdzają pionierskie doświadczenia przeprowadzone na początku XX wieku przez Yerkesa i Dodsona (26). Optymalny poziom wzbudzenia ośrodkowego układu nerwowego jest zmienny i zależy od trudności zadania, poziomu opanowania nawyków czuciowo-ruchowych, cech osobowości i tolerancji zmian zmęczeniowych danego gracza. Badania Coxa (10) dowodzą, że wzrasta on wraz ze stopniem opanowania nawyków czuciowo-ruchowych. Oznacza to, że im lepiej wyszkolony i bardziej doświadczony jest gracz, tym sprawniej i skuteczniej działa przy narastającym poziomie wzbudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Optymalny poziom pobudzenia charakteryzuje się dużą swoistością i znacznym interpersonalnym zróżnicowaniem. Potwierdzeniem tej obserwacji jest osiągnięcie przez graczy różnego poziomu pobudzenia przy zastosowaniu tego samego bodźca treningowego. Każdy zawodnik posiada swój optymalny poziom pobudzenia, który osiąga przy różnej intensywności wysiłku w czasie meczu, treningu i rozgrzewki przedmeczowej. Dlatego należy uwzględnić tę informację w programowaniu rozgrzewki przedmeczowej i konstruowaniu założeń tech-
30 Jan Chmura, Krystyna Nazar, Hanna Kaciuba-Uściłko niczno-taktycznych na każdy mecz. Jest to możliwe do zrealizowania poprzez indywidualizację obciążeń fizycznych. Z psychofizjologicznego punktu widzenia zmiany jakości, sprawności i skuteczności działania można odnieść do klasycznego i katastroficznego modelu aktywacji ośrodkowego układu nerwowego (11-15, 17). Odzwierciedleniem wpływu aktywacji (pobudzenia) ośrodkowego układu nerwowego na sprawność działania jest przebieg zmian szybkości reagowania, sprawności psychomotorycznej w czasie wysiłku wytrzymałościowego o narastającym obciążeniu (2-6, 18, 21, 25, 27). Celem pracy było podjęcie próby wyznaczenia progu psychomotorycznego zmęczenia (PPZ), czyli obciążenia wysiłkowego, po przekroczeniu którego następuje pogorszenie sprawności psychomotorycznej ocenianej na podstawie czasu reakcji różnicowej, liczby reakcji poprawnie wykonanych i koncentracji uwagi podczas wysiłku wytrzymałościowego o narastającej intensywności. Materiał i metodyka Badaniami objęto 10 graczy (bez bramkarza) czołowej drużyny I ligi PZPN w wieku 24,14 (± SE 1,10 lat) o wysokości ciała 183,57 ±1,32 cm, masie ciała 77±1,31 kg. Maksymalny pobór tlenu (V0 2 max) w przeliczeniu na kilogram masy ciała u badanych zawodników wynosił 55,64 ml/kg min. Badania przeprowadzono w warunkach laboratoryjnych w okresie przygotowawczym. Badani wykonywali na bieżni ruchomej wysiłek wytrzymałościowy o narastającej intensywności do granic tolerancji. Test wysiłkowy rozpoczynano od prędkości 6 km/h (1,7 m/s), którą zwiększano co 3 minuty o 2 km/h (0,6 m/s), aż do osiągnięcia indywidualnie maksymalnego obciążenia. W każdej minucie wysiłku określano pobór tlenu (V0 2 l/min) przy użyciu analizatora gazów wydechowych firmy Jaeger (Niemcy) i częstość skurczów serca (HR) sport testerem PE 3000 firmy Polar Elektra (Finlandia). Szybkość różnicowego reagowania określano na podstawie pomiaru czasu reakcji różnicowej (CRR), a trafność reagowania na podstawie liczby reakcji poprawnie wykonanych (LRPW) w spoczynku i podczas wysiłku w ostatnich dwóch minutach każdego 3-minutowego obciążenia, tj. przy prędkości 6, 8, 10, 12, 14, 16 i 18 km/h. Pomiar CRR przeprowadzono przy użyciu miernika reakcji MRK 432 firmy ZEAM (Polska), wykorzystując program, który zawierał 30 bodźców, w tym 15 pozytywnych (istotnych) i 15 negatywnych (nieistotnych) bodźców wzrokowo-słuchowych. Wymienione bodźce były emitowane arytmicznie z przerwami trwającymi od 1 do 4 sekund, co wynikało z rozwiązań konstrukcyjnych miernika reakcji. Emisja każdego bodźca trwała 1 sekundę, a całego programu 107 sekund. Sygnalizator bodźców wzrokowo-słuchowych był umieszczony na wysokości wzroku w odległości 2,5 metrów od badanego. Na kilka sekund przed rozpoczęciem każdego pomiaru CRR i LRPW podawano przyciski ręczne do rąk badane-
Próg psychomotoryczny zmęczenia 31 go, którego zadaniem było, w momencie pojawienia się w sygnalizatorze bodźca pozytywnego, reagowanie poprzez jak najszybsze przyciśnięcie i zwolnienie przycisku ręcznego kciukiem prawej ręki tylko na kolor czerwony, natomiast kciukiem lewej ręki tylko na sygnał dźwiękowy oraz niereagowanie na negatywne bodźce wzrokowe. Szczegółowy opis programu pomiarowego przedstawiono w jednym z opracowań Chmury (7). Poziom koncentracji uwagi określano na podstawie różnicy między najszybszym a najwolniejszym reagowaniem na pozytywne bodźce wzrokowosłuchowe w spoczynku i w każdym punkcie pomiarowym podczas wysiłku testowego. Uzyskane dane opracowano za pomocą standardowych metod statystycznych. Przedstawiono je w postaci średniej arytmetycznej i błędu standardowego. Istotność różnic między średnimi wartościami wewnątrz grupy obliczono testem t-studenta dla cech powiązanych. Wyniki W czasie wysiłku wytrzymałościowego o narastającej intensywności stwierdzono dwie fazy przebiegu czasu reakcji różnicowej (CRR) ryc. 1. W pierwszej fazie CRR istotnie (p 0,01) skracał się (średnio o 10,4%) do momentu osiągnięcia indywidualnie optymalnego obciążenia (od 12 do 16 km/godz.), a w drugiej (p 0,001) wydłużał się (średnio o 13,7%). Strefa najszybszego reagowania wystąpiła przy średniej prędkości biegu 14 km/godz (3,88 m/s), częstości skurczów serca 175 ±2,9 ud./min i poborze tlenu 49,2 ±0,7 ml/kg min. Podobny był przebieg drugiego wskaźnika psychomotorycznego liczby reakcji poprawnie wykonanych (LRPW). Wraz ze skracaniem CRR zanotowano istotne (p 0,01) zwiększanie (o 3,4%) LRPW w stosunku do wartości przedwysiłkowych, a wraz z wydłużaniem czasu reakcji różnicowej istotne (p 0,05) obniżanie (o 1,2%) liczby reakcji poprawnie wykonanych (ryc. 1). W strefie najszybszego różnicowego reagowa- próg psychomotoryczny zmęczenia Ryc. 1. Progowy przebieg zmian czasu reakcji różnicowej i liczby reakcji poprawnie wykonanych w czasie wysiłku o narastającej intensywności.
32 Jan Chmura, Krystyna Nazar, Hanna Kaciuba-Uściłko nia stwierdzono bezbłędne wykonanie testu psychomotorycznego. Oznacza to, że na 15 zaprogramowanych bodźców wzrokowo-słuchowych (bodźce pozytywne) badani zawodnicy zareagowali poprawnie 15 razy. Mając na uwadze, że szybkość reagowania zwiększyła się średnio o 35 ms na każdy pozytywny bodziec wzrokowo-słuchowy, to w przeliczeniu na 15 poprawnie wykonanych reakcji, szybkość ta zwiększyła się aż o 525 ms. Na podstawie różnicy między najszybszym a najwolniejszym reagowaniem zarejestrowanym w czasie wysiłku testowego określono poziom koncentracji uwagi w poszczególnych punktach pomiarowych. Z danych tych wynika, że najwyższy poziom koncentracji uwagi wystąpił przy tej samej intensywności wysiłku co strefa najszybszego różnicowego reagowania, natomiast najniższy poziom w końcowej fazie maksymalnego wysiłku. Dyskusja Zmiany czasu reakcji różnicowej, liczby reakcji poprawnie wykonanych, koncentracji uwagi w czasie wysiłku wytrzymałościowego o narastającej intensywności wskazują na ich progowy przebieg. Dane te dowodzą, że narastające obciążenie wysiłkowe, a w konsekwencji zmęczenie, ma istotny wpływ na przebieg funkcji ośrodkowego układu nerwowego. W pierwszej fazie przebiegu szybkość i trafność różnicowego reagowania zwiększa się stopniowo wraz z narastającym obciążeniem i pobudzeniem ośrodkowego układu nerwowego, aż do momentu osiągnięcia najszybszego reagowania i największej liczby reakcji poprawnie wykonywanych. W drugiej fazie po przekroczeniu najszybszego poziomu reagowania, przy dalszym zwiększeniu obciążenia i pobudzenia następuje bardzo gwałtowne, a nie stopniowe, pogarszanie szybkości i trafności reagowania, aż do chwili zakończenia wysiłku fizycznego. Podobny przebieg stwierdzono w innych badaniach (2-8). Punkt (strefa) najszybszego reagowania, najwyższej liczby poprawnie wykonanych reakcji, najwyższej mobilizacji koncentracji uwagi, podejmowania optymalnych decyzji, stanowiący graniczne przejście pomiędzy fazą zwiększania (zakończenie pierwszej fazy przebiegu) a fazą obniżania (rozpoczęcia drugiej fazy przebiegu) sprawności ośrodkowego układu nerwowego, może stanowić podstawę do wprowadzenia do terminologii naukowej pojęcia próg psychomotoryczny zmęczenia. Progowy przebieg badanych wskaźników psychomotorycznych w czasie wysiłku stopniowanego związany jest zapewne ze zmianami poziomu aktywacji ośrodkowego układu nerwowego. W psychofizjologii od dawna znana jest zależność między poziomem aktywacji (pobudzenia) organizmu a sprawnością i skutecznością działania w wykonywaniu różnorodnych zadań, którą odzwierciedla odwrócone U. Badania Chmury, Nazar i Kaciuby-Uściłko (4) pozwoliły określić przebieg zależności pomiędzy czasem reakcji różnicowej a stężeniem adrenaliny i noradrenaliny. Zależność ta ma kształt hiperboli, co potwierdza kon-
Próg psychomotoryczny zmęczenia cepcję Duffiego (11, 13), w myśl której szybkość i trafność reagowania wzrasta wraz ze wzrostem poziomu aktywacji ośrodkowego układu nerwowego aż do uzyskania optimum. Dalszy wzrost aktywacji prowadzi do pogorszenia szybkości reagowania. Można więc przypuszczać, że szybki i znaczny wzrost krążących we krwi amin katecholowych (adrenaliny i noradrenaliny) przy dużym obciążeniu fizycznym odzwierciedla, w pewnym stopniu, przekroczenie poziomu optymalnej aktywacji ośrodkowego układu nerwowego, czego wynikiem jest gwałtowne pogorszenie się szybkości i trafności reagowania. Koncepcja odwróconej litery U nie wyjaśnia w pełni zależności pomiędzy szybkością i trafnością reagowania a stopniem wzbudzenia w ośrodkowym układzie nerwowym. Fazy i Hardy (15) oraz Hardy i Parfitt (17) zwracają uwagę, że pomimo stopniowej poprawy sprawności i skuteczności działania, wraz ze wzrostem poziomu aktywacji ośrodkowego układu nerwowego, po przekroczeniu poziomu optymalnego następuje jej gwałtowne, a nie stopniowe pogarszanie się. Stąd też ramię zstępujące litery U jest bardziej strome niż ramię wstępujące. Wyniki naszych badań potwierdzają obserwacje wymienionych autorów. Przebiegi szybkości i trafności reagowania, koncentracji uwagi w czasie wysiłku o narastającej intensywności sugerują, że próg psychomotoryczny zmęczenia wystąpił przy optymalnym pobudzeniu nieswoistych struktur ośrodkowego układu nerwowego. Optymalnie 33 pobudzony zawodnik w czasie gry nie tylko szybciej reaguje, ale również szybciej postrzega daną sytuację, szybciej przewiduje ruch piłki, przeciwnika, współgracza, podejmuje szybkie i trafne decyzje, szybciej odróżnia sygnały istotne i odrzuca nieistotne, ma więcej czasu na przetwarzanie informacji, lepiej się koncentruje, dobrze czyta grę, nie popełnia błędów, gra koncertowo. Do niedawna uważano, że szybko narastające zmęczenie po przekroczeniu obciążeń progu beztlenowego wpływa negatywnie na sprawność działania ośrodkowego układu nerwowego, a zwłaszcza na te ośrodki korowe, które odpowiedzialne są za przetwarzanie informacji i podejmowanie decyzji w czasie gry. Okazało się, że tak nie jest. Przeprowadzone badania wykazały, że szybkość i trafność reagowania, mobilizacja i koncentracja uwagi zwiększa się nie tylko do momentu osiągnięcia progu beztlenowego, lecz także po przekroczeniu do ściśle określonej intensywności wysiłku. Oznacza to, że pomimo dużego zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej, nagłego wzrostu stężenia mleczanu, a także narastającego zmęczenia, sprawność ośrodkowego układu nerwowego nie pogarszała się, lecz wręcz przeciwnie nadal zwiększała, aż do momentu osiągnięcia progu psychomotorycznego zmęczenia. Dopiero po jego przekroczeniu, w wyniku dalszego narastania zmęczenia obwodowego i ośrodkowego w czasie gry, następuje znaczne pogorszenie szybkości i trafności reagowania, zaburzenie percepcji na
34 Jan Chmura, Krystyna Nazar, Hanna Kaciuba-Uściłko bodźce wzrokowe i słuchowe, wyraźne zaburzenie zdolności mobilizacji i koncentracji uwagi, czucia piłki, kontroli ruchu, itp. Z dotychczasowych badań Chmury (8) wynika, że psychomotoryczny próg zmęczenia (PPZ) występuje po przekroczeniu progu przemian beztlenowych o około 20%. W praktyce sportowej oznacza to, że w czasie wysiłku fizycznego o narastającym obciążeniu po przekroczeniu intensywności odpowiadającej progowi beztlenowemu, szybkość i trafność reagowania, szybkość działania nadal zwiększają się do ściśle określonego poziomu intensywności wysiłku i narastającego zmęczenia. Badania własne (1994) wykazały, że najszybsze reagowanie, a tym samym najwyższa sprawność ośrodkowego układu nerwowego, wystąpiła przy stężeniu mleczanu od 4,5 do 6,9 mmol/l. Dotychczas nie udowodniono istnienia korelacji między progiem beztlenowym i progiem psychomotorycznego zmęczenia. Wstępne badania sugerują, że zależność taka istnieje. Można zatem przypuszczać, że trening wytrzymałościowy, który powoduje przesunięcie progu beztlenowego w kierunku wyższych obciążeń, może powodować również podwyższenie progu psychomotorycznego zmęczenia. Miałoby to fundamentalne znaczenie dla teorii i metodyki treningu sportowego. Piśmiennictwo 1. Burton B.: Do anxious swim slower? Reexamining the elusive anxiety performance relationship. Journal of Sports Psychology 1998, 10: 45-61 2. Chmura J.: Verlauf der Veränderungen der psychomotorischen Leistungsfähigkeit bei Biathleten während der Ausdauerleistung mit ansteigender Intensität. Leistungssports 1993, 23 (2): 51-54. 3. Chmura J.: Dynamika zmian reakcji fizjologicznych i sprawności psychomotorycznej pod wpływem wysiłków fizycznych. Katowice 1994, AWF, 3-151. 4. Chmura J., Nazar K., Kaciuba-Uściłko H.: Choice reaction time during graded exercise in relation to blood lactate and plasma catecholamine threshold. International Journal of Sports Medicine 1988, 15; 172-176. 5. Chmura J., Nazar K., Kaciuba-Uściłko H.: Psychomotor performance during prolonged exercise above and below the blood lactate threshold. European Journal of Applied Physiology 1998, 77; 77-80. 6. Chmura J. i in.: Wpływ wybranych czynników na sprawność psychomotoryczną piłkarzy. Sport Wyczynowy 1998, nr 7-8; 55-65. 7. Chmura J.: Szybkość w piłce nożnej. Katowice 2001. AWF. 8. Chmura J.: Szybkość działania zawodnika w piłce nożnej. [w:] Trener piłki nożnej. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki treningu sportowego. Medicina Sportiva 2004, vol. 8, suppl. 1; 75-96. 9. Chmura J., Dybek T., Wieczorek R.: Zmiany szybkości różnicowego reagowania w czasie wysiłku wytrzymałościowego o narastającej intensywności u piłkarzy nożnych. Medicina Sportiva 2005, vol. 21, nr 4, 2005, 291-296. 10. Cox R. H.: Sport psychology concepts and applications. Debuqe 1990. William Brown Publications. 11. Duffy E.: The psychological significance of the concept of arousal or activation. The Psychology Review 1957, 64, 5:267-268. 12. Duffy E.: Activation and behavior. New York 1962. J. Wiley. 13. Duffy E.: Activation. [w:] Greenfield N. S., Strenbach R. A. (red.): Handbook of Psychophysiology. New York 1972. Holt, Rinehart and Winston. Inc. 5: 577-595.
Próg psychomotoryczny zmęczenia 35 14. Fanahashi A., Hagiwara H.: Effect of exercise-induced activation on simple reaction time. Res. J. Phys. Educat. 1976, 20:313-320. 15. Fazey J. A., Hardy L.: The Inverted-U Hypothesis: A catastrophe for Sport Psychology? British Association of Sports Monograph No 1. Leeds 1988: The National Coaching Foundation. 16. Frazier S. E.: Mood state profiles of chronic exercisers with differing abilities. International Journal of Sport Psychology 1988, 19, 65-71. 17. Hardy L., Parfitt G.: A catastrophe model of anxiety and performance. British Journal of Psychology 1991,. 82: 163-178. 18. Kruk B. i in.: Influence of coffeine, cold and exercise on multiple choice reaction time. Psychopharmacology 2001, 157 (2), 197-201. 19. Le Unes A., Hayward S. A., Daiss S.: Annotated bibliography on the Profile of Mood States in Sport. Journal of Sport Behavior 1988, 11, 213-240. 20. Martens R., Vealey R. S., Burton D.: Competitive Anxiety in Sport. Champaign 1959. Human Kinetics. 21. Mikulski T. i in.: The effects of supplementation with branched chain amino acids (BCAA) on psychomotor performance during graded exercise in human subjects. Biology of Sport 2002, vol. 19, nr 4, 205-301. 22. Mroczkowska H.: Pobudzenie psychofizyczne a wykonanie założenia teoretyczne, techniki pomiaru. Medycyna Sportowa 2005, vol. 21, rr 4, 308-312. 23. Sage G. H.: Motor learning and control: A neuropsychological approach. Debuqe 1984. William Brown Publications. 24. Schwartz G. E., Davidson R. J., Golema D. J.: Patterning of cognitive and somatic processes in the self-regulation of anxiety: Effects of mediatation versus exercise. Psychosomatic Medicine 1978, 40, 321-328. 25. Wiśnik P., Chmura J.: Zmiany szybkości różnicowego reagowania po suplementacji aminokwasami rozgałęzionymi w czasie symulacji wysiłku meczowego. XXVI Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej; Wrocław. Medicina Sportiva. 2005, vol. 9, nr 2; suppl. 1; 130-131. 26. Yerkes R. M., Dodson J. D.: The relation of strength stimulus to rapidity of habit formation. J. Compar. Neurol. Psychol. 1908, 18: 459-482. 27. Ziemba A. W. i in.: Ginseng treatment improves psychomotor performance at rest and during graded exercise in young athletes. International Journal of Sports Nutrition 1999; 371-377.