S Z KOŁA HISTORYCZ NA

S Z KOŁA HISTORYCZ NA Szkoła historyczna stanowiła obok socjalizmu główny nurt ekonomii heterodoksyjnej w XIX wieku. Miała ona charakter szkoły narodowej, niemieckiej. Zaczęła się rozwijać w latach 40. XIX wieku a jej wpływy były w Niemczech widoczne jeszcze w początkach wieku XX. Tak, jak szkoła klasyczna wyrosła z filozofii oświeceniowej, tak szkoła historyczna podobnie jak i marksizm wyrosła na gruncie filozofii niemieckiej okresu romantyzmu (Fichte, Hegel, Schelling). Jednak w porównaniu z marksizmem historyzm można uznać za nieco łagodniejszą formę krytyki ekonomii klasycznej. W przypadku przedstawicieli tej szkoły istotą tej krytyki było podważanie uniwersalności teorii klasycznej, czyli przekonanie, że klasycznej teorii ekonomicznej nie można stosować do wszystkich czasów i kultur. Ekonomiści niemieccy twierdzili, że teoria i wnioski Smitha, Ricarda i pozostałych klasyków są słuszne jedynie dla dobrze rozwiniętej, uprzemysłowionej gospodarki angielskiej, nie są natomiast słuszne dla rolniczej gospodarki Niemiec. Czy poza wspomnianymi na wstępie różnicami w rozwoju gospodarczym pomiędzy Niemcami a Wielką Brytanią istniały jeszcze jakieś powody dla których tego rodzaju podejście ukształtowało się akurat w Niemczech? Wydaje się, że warto zwrócić uwagę na dwie kwestie: 1. ekonomia klasyczna nigdy nie była w tym kraju szczególnie mocno zakorzeniona; jak stwierdził z właściwą sobie wnikliwością J. Schumpeter, w tym kraju teoria ekonomiczna była egzotyczną rośliną, którą na tym obcym gruncie próbowali wyhodować niezbyt wprawni rolnicy. 2. filozofia niemiecka (a w szczególności filozofia okresu romantyzmu) była zawsze antyindywidualistyczna [podejście organiczne, holistyczne], w przeciwieństwie do tradycji brytyjskiej Niemiecka szkoła historyczna nie była tworem całkowicie homogenicznym, tzn. pomiędzy poszczególnymi autorami klasyfikowanymi do tej szkoły zachodziły pewne różnice. W rozwoju tej szkoły można wskazać pewne okresy: 1

1. NIEMIECKA SZKOŁA NARODOWA (ROMANTYZM EKONOMICZNY) Prekursor: Polityk i publicysta Adam Müller (1779-1829) W podejściu Müllera uwidacznia się element charakterystyczny dla niemieckiej filozofii XIX-wiecznej prymat narodu i państwa nad jednostką. Państwo jest wspólnotą duchową, na którą składają się pierwiastki religijne, moralne, estetyczne, polityczne i w końcu ekonomiczne. Gospodarka musi służyć celom wspólnoty narodowej i państwa. Takie podejście niemal automatycznie pociągało za sobą odrzucenie liberalnych haseł ekonomistów klasycznych, którzy opowiadali się za wolną konkurencją i wolnym handlem. BOGACTWO NARODU nie jest sumą wytworów pracy, dóbr materialnych, jak uznawali klasycy, lecz składa się również z dóbr duchowych - tradycji, kultury, potencjału umysłowego mężów stanu, artystów i naukowców oraz charakteru narodowego. PODATKI są procentem należnym państwu z tytułu dostarczania kapitału duchowego!!! Friedrich List (1789-1846) mistrz szkoły narodowej i jej właściwy twórca; porzucił karierę naukową by aktywnie włączyć się w życie polityczne został liderem niemieckiego stowarzyszenia kupców i przemysłowców (w 1819) i stał się jednym z najbardziej aktywnych propagatorów zjednoczenia Niemiec, które po zakończeniu wojen napoleońskich były podzielone na 39 jednostek (sic!), z których większość była politycznie i ekonomicznie oddzielona od pozostałych. Relacje gospodarcze pomiędzy tymi jednostkami były utrudnione przez nakładanie barier celnych w wymianie wewnątrzniemieckiej. Podstawowa praca to Narodowy system ekonomii politycznej z roku 1841. Dzieło monumentalne, mimo że List był w stanie ukończyć jedynie pierwszy z zamierzonych trzech tomów. 2

Punktem wyjścia i podstawowym przedmiotem analizy nie jest tak jak u klasyków jednostka, lecz naród. Poglądy na temat istoty bogactwa są zbliżone do poglądów A. Müllera bogactwo opiera się nie tylko na zasobach materialnych, ale i na kapitale duchowym narodu. Fundamentalnym celem rozwoju gospodarczego powinno być zwiększanie nie samego bogactwa materialnego, lecz powiększanie mocy produkcyjnych ( Zdolność do produkowania bogactwa jest ( ) nieskończenie ważniejsza niż samo bogactwo ). Należy dążyć do ich maksymalizacji, nawet jeśli wiązałoby się to z czasowym ograniczeniem bogactwa materialnego. Krytykował jedną z podstawowych idei ekonomii klasycznej, że dążenie poszczególnych jednostek do zaspokajania własnych interesów przyczyni się do najefektywniejszego zaspokojenia interesów ogółu społeczeństwa. List uważał, że dla osiągnięcia ogólnego dobrobytu niezbędne jest kierownictwo państwa (zwłaszcza w gospodarkach takich krajów, jak Niemcy czy Stany Zjednoczone). Dla Anglii, która była wówczas najlepiej rozwiniętym gospodarczo krajem świata klasyczna polityka liberalna jest korzystna. Ale dla rozwoju krajów słabiej rozwiniętych konieczna jest ochrona rynku wewnętrznego przed konkurencją zagraniczną, czyli konieczne jest stosowanie protekcjonizmu. Poglądy na temat polityki gospodarczej charakterystyczne dla szkoły historycznej określa się mianem PROTEKCJONIZMU WYCHOWAWCZEGO. Ochrona gospodarki krajowej, a zwłaszcza nowopowstającego przemysłu przed obcą konkurencją. Ochronę ma zapewnić państwo, które powinno się w tym celu posłużyć systemem celnym i stworzyć barierę pozwalającą osłonić krajowych producentów przed obcą konkurencją. Państwo ma więc odgrywać rolę wychowawcy, a funkcję tę ma wypełniać aż do momentu, kiedy chronione gałęzie staną się na tyle silne, że będą się mogły obyć bez ochrony. Przekonanie charakterystyczne również dla innych przedstawicieli starszej szkoły historycznej, iż naczelnym zadaniem ekonomii jest odkrywanie praw ekonomicznych właściwych dla poszczególnych stadiów rozwoju gospodarczego. 3

Stąd autorzy ci starali się w rozwoju ludzkości wskazać//wyodrębnić pewne etapy. W szczególności List stworzył 5-cio etapową teorię stadiów rozwoju: - stan dzikości - życie koczownicze, - stadium pasterstwa, - stadium rolnictwa, - stadium rolniczo-przemysłowe, - stadium rolniczo-przemysłowo-handlowe Każde z tych stadiów wymaga odpowiedniej polityki, która powinna być podporządkowana naczelnemu celowi awansowania do kolejnych stadiów. Przejściu ze stanu dzikości do pasterstwa, a następnie do stanu rolnictwa najlepiej zdaniem Lista sprzyja polityka wolnego handlu z narodami wyżej rozwiniętymi. Ale pokonywanie kolejnych szczebli wymaga już dużej ostrożności. Tu korzystniejsza jest polityka protekcjonistyczna, zwłaszcza jeśli mamy na uwadze państwa, które nie są liderami w rozwoju. Jeśli bowiem jakiś kraj osiągnął już ostatni, najwyższy szczebel, to może on zmonopolizować produkcję przemysłową uniemożliwiając uczynienie tego kroku innym krajom. Trzeba przy tym podkreślić, że List nie był tym samym zagorzałym przeciwnikiem wolnego handlu, a protekcjonizm traktował po prostu jako niezbędny środek pozwalający umocnić pozycję krajów rozwijających się. 2. STARSZA SZKOŁA HISTORYCZNA Spośród przedstawicieli starszej szkoły historycznej najpełniejszy, najlepiej rozwinięty był system Wilhelma Roschera (1817-1894). Dzieło życia stanowi 5-tomowy System gospodarstwa społecznego (1854-94), natomiast pracą najistotniejszą dla rozwoju myśli ekonomicznej jest wydany w roku 1843 Zarys wykładów o gospodarce państwa według metody historycznej. Nie odrzucał całkowicie metod stosowanych przez ekonomistów klasycznych, ale uznawał, że prawa i zasady ekonomiczne mogą się odnosić co najwyżej do poszczególnych etapów rozwoju ludzkości. Są zatem względne, zależne od kontekstu instytucjonalnego. Teorię klasyczną, która dobrze wyjaśnia funkcjonowanie gospodarki wolnorynkowej, trzeba uzupełnić o teorie 4

odpowiednie w innych warunkach (innych gospodarkach). Ekonomia klasyczna jest jedynie niewielką cząstką ogólnej teorii ekonomicznej. Z tego względu Roscher opowiadał się za koniecznością uwzględniania przez ekonomistów całokształtu zjawisk społecznych i przeciw wyodrębnianiu zjawisk ekonomicznych z ogólnospołecznego kontekstu. Uważał, że ostatecznie zawsze należy brać pod uwagę elementy pomijane przez ekonomistów klasycznych, tj. religia, system prawny, kultura, system etyczny, etc., bo bez tego analiza będzie zawieszona w próżni i nie będziemy pewni czy wnioski wynikające z danej teorii można zastosować w konkretnym przypadku. Zaś brak uwzględnienia kontekstu instytucjonalnego może doprowadzić do tego, że zamiast rozwiązać określony problem doprowadzimy do pogorszenia sytuacji. Ambicją Roschera (podobnie jak i Marksa) było odkrycie najbardziej ogólnych prawidłowości, takich, które determinowałyby cały proces rozwoju gospodarczego ludzkości, ale trzeba przyznać, że mimo ogromnego wysiłku, przeanalizowania masy materiałów statystycznych i zapisów dotyczących historii gospodarczej nie był w stanie osiągnąć tego celu. Bruno Hildebrand (1812-1878) Podstawowa praca nosi tytuł Gospodarka narodowa w teraźniejszości i przyszłości (1848) Negował dążenie ekonomistów klasycznych do formułowania uniwersalnych praw ekonomicznych i podchodził z dużym sceptycyzmem do formułowania praw rozwojowych. Mimo to zdobył się na przedstawienie teorii stadiów rozwoju, uznając, że klucza do zrozumienia stadiów rozwoju gospodarczego należy szukać w warunkach wymiany. Na podstawie takiego kryterium wyodrębnił trzy stadia rozwojowe: - gospodarka oparta na wymianie barterowej, czyli gospodarka naturalna, - gospodarka pieniężna, - gospodarka wykorzystująca wymianę opartą o kredyt. Przy czym w rozwoju gospodarki sobie współczesnej Hildebrand dostrzegał dopiero dwa pierwsze etapy, a trzeci uznał jedynie za pewną tendencję, która nie osiągnęła jeszcze dojrzałej realizacji. 5

Karl Knies (1821-1898) Podstawowa praca to wydana w roku 1853 Ekonomia polityczna z punktu widzenia metody historycznej Odrzucał nie tylko istnienie obiektywnych praw rozwoju gospodarczego, ale nawet prawidłowości statystycznych. Ekonomia, zdaniem Kniesa, powinna zajmować się opisem rozwoju gospodarczego konkretnych narodów. Materiał historyczny pozwala dostrzec jedynie pewne analogie, tzn. podobieństwa pomiędzy różnymi zjawiskami i procesami, nie prawa. Nie można bowiem zapominać o wolnej woli jednostki ludzkiej, nieracjonalności jej zachowania i złożoności życia społecznego. Knies świadomie rezygnował z poszukiwania praw ekonomicznych i na dobrą sprawę sprowadzał ekonomię do historii gospodarczej. 3. MŁODSZA SZKOŁA HISTORYCZNA Zradykalizowane podejście starszych historyków rozwijane mimo fiaska prób czynionych przez np. Roschera. Uważali, że ekonomia klasyczna jest nie tylko błędna ale wręcz szkodliwa! Nie starali się tworzyć wielkich teorii rozwoju gospodarczego, skupiali się natomiast na opisie poszczególnych zjawisk i instytucji gospodarczych. Tego rodzaju podejście określamy jako idiograficzne (gr. idios = szczególny, swoisty; graphos = pisać). [PODEJŚCIE IDIOGRAFICZNE ustalenie, wyjaśnianie i opis konkretnych faktów i zjawisk jednostkowych PODEJŚCIE NOMOTETYCZNE (gr. nomos = prawo; thetos = ustanowiony) wykrywanie i formułowanie praw nauki] Podejście metodologiczne młodszych historyków było jeszcze bardziej radykalne od tego, co proponowali starsi historycy. Preferowali stosowanie metod indukcyjnych i z lektury tych prac można odnieść wrażenie, że przedstawiciele szkoły historycznej sądzili, iż po zgromadzeniu dostatecznej ilości materiałów empirycznych teorie wyłonią się z niego samoistnie. 6

Przedstawicieli młodszej szkoły historycznej określa się również niekiedy mianem socjalistów ex catedra, a powodem przypisania im takiego epitetu było to, że podobnie jak socjaliści, byli oni zainteresowani reformą społeczną przeprowadzoną w oparciu o działania państwa. Gustav Schmoller (1838-1917) Niezwykle płodny autor i wydawca literatury ekonomicznej. W sposób najpełniejszy przedstawił swój system w pracy zatytułowanej Zarys ogólnej nauki gospodarczej (1900-1904). System ten, mimo zsyntetyzowania ogromnego materiału historycznego, był mało zwarty, pozbawiony jakiejś ogólnej myśli przewodniej i nie dawał głębszej analizy zjawisk ekonomicznych. Nieżyczliwi mówili, że książkę tę można równie dobrze czytać od początku do końca jak i od końca do początku. W historii ekonomii Schmoller zapisał się między innymi jako jeden z uczestników tzw. sporu o metodę, Methodenstreit, który rozgorzał w pierwszej połowie lat 80. XIX wieku. Była to jeden z najgłośniejszych i zarazem najbardziej zażartych sporów metodologicznych w historii rozwoju tej ekonomii. Zarzewiem konfliktu była polemika, jaka wywiązała się pomiędzy Gustavem Schmollerem, a czołowym teoretykiem austriackich marginalistów Carlem Mengerem. W roku 1883 Menger opublikował książkę na temat metodologii w której krytycznie odniósł się do sposobu uprawiania ekonomii charakterystycznego dla szkoły historycznej. Schmoller odpowiedział na tę krytykę, co z kolei wywołało reakcję Mengera, a spór pomiędzy nimi po niedługim czasie przerodził się w konflikt angażujący przedstawicieli obu szkół, a także wielu ekonomistów, którzy nie byli bezpośrednio związani ze wskazanymi ośrodkami. Obie strony uczestniczyły w nim z tym większą energią, że istota kontrowersji dotyczyła kwestii natury prawdziwie fundamentalnej, a mianowicie określenia charakteru ekonomii jako nauki oraz wskazania metod, jakimi powinny posługiwać się osoby parające się uprawianiem tej dyscypliny. 7

Uogólniając, można wskazać trzy podstawowe obszary, na których najwyraźniej rysowały się rozbieżności pomiędzy powyższymi, opozycyjnymi stanowiskami. Różnice te polegały na odmiennym sposobie określenia: (1) natury praw ekonomicznych, Historycy relatywizm doktryn i rozumowania ekonomicznego; próby tworzenia abstrakcyjnych teorii ekonomicznych są błędne Menger i jego zwolennicy uniwersalizm praw ekonomicznych (2) właściwych metod analizy przedmiotu badań Historycy - dogłębne badanie rzeczywistych faktów, zjawisk, instytucji i procesów zachodzących w życiu gospodarczym, ze szczególnym naciskiem na poznanie ich lokalnej i czasowej specyfiki. Podstawowe źródło do tworzenia syntez i formułowania uogólnień czy praw winny stanowić monografie, powstałe dzięki takim właśnie, bardzo wnikliwym studiom. Postawę tę możemy określić zatem jako idiograficzną. Menger - postawa nomotetyczna; uważali bowiem, iż życie gospodarcze odbywa się według pewnych prawidłowości, a głównym celem ekonomistów winno być ich poszukiwanie. Teoria ekonomiczna ma jednak charakter hipotetyczny, co oznacza, że jest ona prawdziwa jedynie wówczas, kiedy nie działają przyczyny zakłócające, przez co rozumiano całokształt zjawisk, które nie zostały bezpośrednio uwzględnione w ramach określonej teorii. Historycy - za podstawową metodę analizy uznawali indukcję, Menger - posługiwanie się w badaniach ekonomicznych rozumowaniem dedukcyjnym. (3) sposobu postrzegania człowieka na gruncie ekonomii Na tej płaszczyźnie spór koncentrował się wokół możliwości posługiwania się przez ekonomistów konstrukcją homo œconomicus. Historycy byli przeciwnikami, a Menger i jego zwolennicy opowiadali się za tą konstrukcją. 8

W sporze zwyciężyli przedstawiciele szkoły austriackiej, a proponowany przez nich sposób uprawiania ekonomii upowszechnił się w głównym nurcie. W konsekwencji szkoła historyczna w zasadzie po dziś dzień cieszy się wśród współczesnych ekonomistów ortodoksyjnych złą sławą traktuje się ją z pobłażaniem, dorobek jej przedstawicieli jest b. słabo (o ile w ogóle) znany. I co ciekawe taki odbiór utrzymuje się pomimo tego, że poszczególne idee głoszone przez historyków zyskują ostatnimi czasy na popularności za sprawą rozwijającej się prężnie nowej ekonomii instytucjonalnej, która jest wprawdzie nurtem heterodoksyjnym, ale takim, który zdaje się mieć coraz większe uznanie w ekonomii głównego nurtu. Niechęć do wskazywania związków ze szkołą historyczną może wynikać albo z bardzo słabej znajomości dorobku tej szkoły albo być konsekwencją jej wspomnianej złej sławy. 4. Geneza kapitalizmu: koncepcje Wernera SOMBARTA i Maxa WEBERA Max Weber (1864-1920) Z młodszą szkołą historyczną związany był początkowo, ale uprawiał również socjologię, etykę i filozofię. Etyka protestancka a duch kapitalizmu (1904-5): Czynnikiem sprawczym rozwoju kapitalizmu jest, zdaniem Webera, duch etyki protestanckiej. Nowy ustrój zaczął się kształtować w okresie reformacji, wraz z upowszechnianiem się w krajach protestanckich moralności, w której za jedną z najwyższych cnót uznano pracowitość i oszczędność. Werner Sombart (1863-1941) Żydzi i życie gospodarcze (1911) Z kolei Sombart zaczynał od marksizmu po czym próbował go powiązać z metodą młodszej szkoły historycznej, ale w efekcie całkowicie przeszedł na pozycje historyzmu. Ewolucja jego poglądów zakończyła się jednak ostatecznie na narodowym socjalizmie. Podobnie jak Weber, poszukiwał czynnika sprawczego rozwoju kapitalizmu. Uznał, że jest nim duch gospodarności, który został przyniesiony do Europy przez Żydów (jeszcze z czasów biblijnych). 9