Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007 Recenzja: dr Małgorzata Kowalska-Kantyka Redakcja wydawnicza: Kinga Nepelska Korekta: Agnieszka Gajewska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN 978-83-7850-255-5 978-83-7587-564-5 O cyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie IV, Kraków 2011
Spis treści Wstęp... 11 Część pierwsza Miejsce dziecka upośledzonego umysłowo w szkole masowej... 15 Charakterystyka upośledzenia umysłowego... 17 Najczęstsze przyczyny trudności w uczeniu się... 24 1. Zaburzenia rozwoju ruchowego... 24 2. Zaburzenia spostrzeżeń wzrokowych... 28 3. Zaburzenia spostrzeżeń słuchowych... 29 4. Zaburzenia rozwoju mowy... 29 Edukacja dzieci upośledzonych umysłowo w szkole masowej... 31 Teoretyczne założenia i warunki dobrej integracji... 34 Kilka rad dla nauczyciela, jak należy postępować z uczniem specjalnej troski... 38 Podsumowanie... 39 Rola pedagoga specjalnego w klasie integracyjnej... 42 Część druga Rewalidacja indywidualna jako forma wspierająca kształcenie dziecka upośledzonego umysłowo w szkole masowej... 47 Rewalidacja indywidualna cele i zadania... 49 Ramowy program rewalidacji indywidualnej... 50 Wskazówki do pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo podczas zajęć rewalidacji indywidualnej... 52 Część trzecia Przykładowe ćwiczenia wykorzystywane na zajęciach rewalidacji indywidualnej zgodnie z ramowym programem rewalidacji... 55 Przykłady ćwiczeń według ramowego programu rewalidacji... 57
6 Spis treści Część czwarta Zakres czynności i uprawnienia pedagoga specjalnego w klasie integracyjnej... 69 Część piąta Przykładowe opracowania niezbędne w pracy pedagoga specjalnego... 75 Dokumentacja przebiegu nauczania ucznia niepełnosprawnego... 77 Przykładowe opracowanie dokumentacji przebiegu nauczania ucznia niepełnosprawnego Beaty C.... 78 Informacje o uczniu... 78 Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego... 78 Zebrane informacje o uczniu (wywiad środowiskowy, informacje lekarskie, opinie o uczniu, inne)... 79 Z wywiadu lekarskiego... 81 Semestralna ocena opisowa ucznia... 82 Diagnoza pedagogiczna określająca mocne i słabe strony ucznia oraz rodzaj wsparcia, jakie dziecko otrzyma... 83 Program edukacyjny... 85 Program terapeutyczny... 86 Oświadczenie rodzica (prawnego opiekuna)... 89 Karta obserwacji ucznia klasy I... 90 Przykładowe opracowanie standardów wymagań dla ucznia klas I i IV... 96 Standardy wymagań dla ucznia klasy I... 96 Standardy wymagań dla ucznia klasy IV... 102 Przykładowy rozkład materiału dla uczniów klas I i IV... 127 Schemat tabeli. Dzienny plan dydaktyczno-wychowawczy dla uczniów klasy I... 127 Przykładowy dzienny plan dydaktyczno-wychowawczy (rozkład materiału) dla uczniów klasy I... 128 Schemat tabeli. Plan dydaktyczno-wychowawczy (rozkład materiału) dla uczniów klasy IV... 131 Tygodniowy rozkład materiału dla uczniów klasy IV z j. polskiego, matematyki i przyrody... 132 Schemat konspektu... 139 Przykładowe opracowanie konspektów w klasach I III... 141
Spis treści 7 Konspekt do lekcji klasa I... 143 Konspekt do lekcji klasa II... 148 Konspekt do lekcji klasa III... 153 Przykładowe oceny opisowe... 157 Bibliografia... 167
Składamy serdeczne podziękowania Dyrekcji Szkoły Podstawowej nr 11 z Oddziałami Integracyjnymi w Katowicach za stworzenie i ciągłe doskonalenie systemu edukacji integracyjnej, wszystkim koleżankom i kolegom pracującym dawniej i dziś w klasach integracyjnych za wkład w rozwój kształcenia integracyjnego oraz zespołowi pedagogów specjalnych za wszechstronne działanie i niezwykłą umiejętność dzielenia się wiedzą i doświadczeniem. Serdecznie dziękujemy pracownikom naukowym Katedry Pedagogiki Specjalnej Uniwersytetu Śląskiego za poświęcony czas, cenne uwagi i wiarę w powodzenie naszego przedsięwzięcia. Szczególne podziękowania kierujemy do naszych wspaniałych uczniów i ich rodziców. Dziękujemy Wam za włożony wysiłek, zaangażowanie i wytrwałość, chęć pokonywania trudności, każdy przyjazny gest i uśmiech... To dzięki Wam praca stała się dla nas źródłem satysfakcji, zadowolenia i nowych inspiracji. Autorki
Wstęp Termin integracja robi ostatnio coraz większą karierę. Jest stosowany w różnych dziedzinach wiedzy i życia. Politycy wzywają do integracji europejskiej, socjologowie mówią o integracji społecznej, a psychologowie o integracji osobowości człowieka. Pojęcie to nabrało również znaczenia w pedagogice. Integracja z języka łacińskiego integrare scalić, w szerokim znaczeniu wyraża się we wzajemnym stosunku pełno- i niepełnosprawnych, w którym są respektowane takie same prawa, liczą się takie same wartości, a obu grupom stwarza się identyczne warunki do wszechstronnego, maksymalnego rozwoju. Integracja konkretnej osoby to rozwój prowadzący do coraz większej wewnętrznej harmonii i równowagi. Poparcie dla idei integracji wyraża się w przyznawaniu takich praw osobom niepełnosprawnym, jakie posiadają ludzie w pełni sprawni. Możliwości te pojawiają się w społecznościach, w których przełamane zostały bariery ignorancji i zaakceptowano ludzi niepełnosprawnych jako pełnowartościowych i pełnoprawnych członków społeczeństwa. Obecność dzieci i młodzieży o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkołach powszechnych nie jest zjawiskiem nowym, nie jest kaprysem mody pedagogicznej czy nowinką społeczną. Jest ideą, za którą przemawia długofalowa koncepcja społecznego ładu kształtowana z różnych pobudek ustrojowych, politycznych, ekonomicznych czy religijnych. Pojęcie integracji jest kluczową kategorią nowoczesnego myślenia o osobach niepełnosprawnych, myślenia człowieka żyjącego w XXI wieku. Nie chodzi tu tylko o zagwarantowanie prawa do edukacji dzieciom niepełnosprawnym wespół z pełnosprawnymi, lecz przede wszystkim o przygotowanie dzieci niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie ludzi pełnosprawnych. Integracja ma także kierunek zwrotny kształtuje w dzieciach pełnosprawnych umiejętność życia z niepełnosprawnymi i ich akceptację, która nie oznacza jedynie tolerancji, ale także więź z niepełnosprawnymi kolegami. Dzieci niepełnosprawne były zawsze częścią ogólnej populacji dziecięcej, ale w różnym stopniu i z różnym skutkiem wychowywały się i kształciły w normalnych formach szkolnych, często z braku odpowiednich szkół czy
12 Wstęp ośrodków dla dzieci niepełnosprawnych. Izolowanie dzieci specjalnej troski, odseparowanie ich od zdrowych kolegów, masowej edukacji i szkoły powszechnej wydaje się dalece niesłuszne i niemoralne. W ciągu ostatnich lat zaobserwować można wzrastające zainteresowanie problemami rozwoju i edukacji tej grupy. Integracja niepełnosprawnych z ich zdrowymi rówieśnikami w systemie szkolnictwa powszechnego ma w naszym kraju obok przeciwników wielu zwolenników. Jej rzecznikami są przede wszystkim rodzice dzieci niepełnosprawnych oraz liczne fundacje i stowarzyszenia pomagające dzieciom niepełnosprawnym i ich rodzinom. Edukacja integracyjna jest problemem trudnym dla całego środowiska. Realizacja tej idei napotyka wiele przeszkód, głównie wiążących się z nienajlepszą sytuacją ekonomiczną kraju i kondycją finansową oświaty. W szkole podstawowej z oddziałami integracyjnymi pracujemy od 1996 roku. Towarzyszymy naszym podopiecznym w klasie integracyjnej przez cały ten etap kształcenia jako pedagog specjalny, który bezpośrednio pracuje z dziećmi niepełnosprawnymi. W swojej pracy dydaktyczno-wychowawczej często spotykamy się ze sprzecznymi i nieprawdziwymi opiniami na temat integracji w masowej szkole podstawowej. Dotyczą one realizowanego programu nauczania, rzekomo zaniżonego poziomu i dostosowywania tempa pracy dzieci zdrowych do ich niepełnosprawnych rówieśników. Rzeczywistość jest jednak zupełnie inna. U podstaw podjęcia trudu napisania tej książki legło nasze głębokie przekonanie, że obecność dziecka niepełnosprawnego w szkole masowej oraz kształcenie integracyjne mają sens i są korzystne zarówno dla dzieci niepełnosprawnych, jak i zdrowych. Niniejsza publikacja ma przybliżyć ideę integracji, pokazać miejsce dzieci niepełnosprawnych w świecie, do którego przecież należą, a który tak często o tym zapomina. Naszą uwagę skupiłyśmy przede wszystkim na pracy pedagoga specjalnego pracy wymagającej olbrzymiego zaangażowania i poświęcenia, pracy, bez której funkcjonowanie dziecka niepełnosprawnego w szkole byłoby niemożliwe. Często pedagoga specjalnego nazywa się nauczycielem wspierającym bądź wspomagającym, nauczycielem specjalistą czy też nauczycielem terapeutą nazewnictwo pod tym względem nie jest jednoznacznie sprecyzowane. Chciałybyśmy zaznaczyć zatem, że w niniejszej książce przez pedagoga specjalnego rozumiemy osobę z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym do pracy z dzieckiem skierowanym do kształcenia specjalnego lub objętym kształceniem specjalnym w szkole ogólnodostępnej.
Wstęp 13 Dzieląc się naszym doświadczeniem i spostrzeżeniami, chciałybyśmy rozwiać wątpliwości i obawy, zwłaszcza rodziców oraz nauczycieli niezwiązanych do tej pory z integracją, a także zainteresować tym problemem studentów pedagogiki i młodych nauczycieli, którzy w przyszłości mogą zetknąć się z dziećmi niepełnosprawnymi oraz integracją w szkole. Książka została podzielona na pięć części. W części pierwszej obok krótkiej charakterystyki upośledzenia umysłowego zawarłyśmy najczęściej spotykane przyczyny trudności w uczeniu się oraz nakreśliłyśmy edukację dzieci upośledzonych umysłowo w szkole masowej, pokazując tym samym ideę klas integracyjnych, a także założenia i warunki dobrej integracji. Pisząc o klasach integracyjnych, nie sposób podzielić się wszystkimi spostrzeżeniami związanymi z pracą w tego typu oddziałach, dlatego też wybrałyśmy te aspekty, na które naszym zdaniem każdy pedagog specjalny w swojej pracy powinien zwrócić uwagę (m.in. kwestia doboru dzieci do klas integracyjnych, ocenianie uczniów niepełnosprawnych czy też rola pracy w grupach). Część druga to cele i zadania rewalidacji indywidualnej wraz z ramowym programem rewalidacji, a także wskazówki do pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo na tego typu zajęciach. W części trzeciej zamieściłyśmy przykładowe ćwiczenia zgodne z wcześniejszym ramowym programem, które z powodzeniem można wykorzystać na zajęciach rewalidacji indywidualnej. Część czwarta to zakres czynności i uprawnienia pedagoga specjalnego pracującego w klasie integracyjnej, jego prawa i obowiązki. Część piąta natomiast zawiera przykładowe opracowania dokumentacji, która w mniejszym lub większym stopniu towarzyszy pedagogom specjalnym w ich pracy. Wybrałyśmy te opracowania, które jak nam wiadomo sprawiają najwięcej trudności, zwłaszcza studentom i młodym nauczycielom: konspekt, kompleksową dokumentację przebiegu nauczania ucznia niepełnosprawnego, rozkład materiału oraz ocenę opisową. Mamy nadzieję, że zawarte w naszej książce spostrzeżenia, rady i wskazówki na temat integracji w masowej szkole podstawowej, a także przykładowe opracowania, które z powodzeniem stosujemy w codziennej pracy, okażą się pomocne szczególnie młodym nauczycielom i ułatwią zmagania z trudną, ale niewątpliwie satysfakcjonującą i potrzebną edukacją integracyjną, a także przyczynią się do osiągania jeszcze lepszych wyników i nietuzinkowych osiągnięć. Zdajemy sobie sprawę, że praca z dzieckiem o specjalnych potrze-
14 Wstęp bach edukacyjnych jest pracą wymagającą wszechstronnego przygotowania, ogromnego zaangażowania, systematyczności, rzetelności i wiary w sukces. Jednak praca ta dostarcza zarówno dzieciom, jak i pedagogom więcej różnorodnych doświadczeń społecznych, a przede wszystkim sprawia ogromną satysfakcję, o czym niejednokrotnie miałyśmy okazję się przekonać. Każdy sukces dydaktyczny lub emocjonalny ucznia w tym także ucznia niepełnosprawnego jest sukcesem nauczyciela, jest nagrodą za dobrze wykonaną pracę. Tym bardziej ważne jest, aby każdy nauczyciel pracujący z dziećmi specjalnej troski zdał sobie sprawę z wpływu, jaki wywiera na rozwój dziecka i jego funkcjonowanie w społeczeństwie ludzi zdrowych. Wierzymy, że szkoła XXI wieku to szkoła nauczycieli świadomych siebie, stawianych i realizowanych celów, szkoła stwarzająca równe szanse wszystkim dzieciom niezależnie od stanu ich zdrowia, potencjału intelektualnego, czy też statusu materialnego ich rodziców. Aleksandra Tomkiewicz-Bętkowska Alicja Krztoń