Przegld Ku zrównowaonej konsumpcji gospodarstw domowych? Tendencje oraz polityka pastw OECD Overview Towards Sustainable Household Consumption? Trends and Policies in OECD Countries Przegldy s tłumaczeniami fragmentów publikacji OECD. S dostpne bezpłatnie w ksigarni internetowej pod adresem: (www.oecd.org/bookshop). Niniejszy Przegld nie stanowi oficjalnego tłumaczenia materiałów OECD. ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-OPERATION AND DEVELOPMENT ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ I ROZWOJU
Streszczenie Tre raportu podsumowujcego Niniejszy Raport dotyczy codziennych zachowa gospodarstw domowych w pastwach OECD oraz wpływu tych zachowa na rodowisko naturalne. Raport przedstawia dane i tendencje w piciu kluczowych dziedzinach konsumpcji gospodarstw domowych, obejmujcych ywno, turystyk, zuycie energii elektrycznej, wody oraz wytwarzanie odpadów. Zgromadzone dane dowodz, e oddziaływanie zachowa gospodarstw domowych na rodowisko naturalne nasiliło si w ostatnich trzech dekadach i w nastpnych dwudziestu latach przewidywany jest jego dalszy wzrost, zwłaszcza w odniesieniu do zuycia energii elektrycznej, korzystania ze rodków transportu i wytwarzania odpadów. Niniejszy Raport dotyczy take działa, jakie rzdy pastw OECD podejmuj lub mog podj, w celu wspierania gospodarstw domowych w redukowaniu wpływu ich zachowa na rodowisko naturalne. Poza przegldem ram i celów polityk zwizanych z promowaniem bardziej zrównowaonej konsumpcji Raport analizuje skuteczno rónych typów instrumentów przyjtych polityk (ustawodawczych, gospodarczych i społecznych) dla wywierania wpływu na podejmowanie decyzji przez konsumentów oraz okrela kombinacj instrumentów słucych propagowaniu bardziej zrównowaonej konsumpcji w piciu analizowanych dziedzinach. Raport wskazuje niektóre z najistotniejszych wyzwa dla opracowania polityk majcych na celu wywieranie wpływu na wzorce zachowa konsumpcyjnych gospodarstw domowych, a take obszary o istniejcym potencjale oraz skuteczne strategie majce na celu zachcenie konsumentów do podjcia działa na szersz skal. 2 OECD 2003
Program OECD w zakresie zrównowaonej konsumpcji Analiza przedstawiona w publikacji stanowi raport podsumowujcy Program Dyrekcji ds. rodowiska naturalnego OECD z lat 1999-2001 pt. W kierunku zrównowaonej konsumpcji. Program miał na celu przeprowadzenie kompleksowych bada kluczowych wzorców zachowa konsumpcyjnych gospodarstw domowych w pastwach OECD, zwizanych z nimi oddziaływa na rodowisko naturalne oraz działa podejmowanych w ramach przyjtych polityk w celu propagowania bardziej zrównowaonych wzorców konsumpcji. Program stanowił zacht do podjcia szeroko zakrojonych bada oraz bodziec do dyskusji pomidzy pastwami członkowskimi OECD: w badaniach uczestniczyło bezporednio 7 pastw, a wyniki rónych komponentów programu zostały poddane analizie przez urzdników ministerstw ochrony rodowiska, spraw konsumenckich, finansów oraz spraw zagranicznych, a take przedstawicieli sektora prywatnego, orodków akademickich i organizacji pozarzdowych działajcych na rzecz ochrony rodowiska i konsumentów. 3 OECD 2003
Kluczowe dane i tendencje zwizane z konsumpcj gospodarstw domowych Wpływ konsumpcji na rodowisko naturalne bdzie si nasila Na przestrzeni ostatnich dwóch dziesicioleci indywidualna konsumpcja na głow mieszkaca rosła stopniowo w pastwach OECD i oczekuje si, e bdzie nadal poda za wzrostem PKB w okresie do roku 2020. Innowacje w zakresie produktów i technologii obniyły energochłonno i materiałochłonno wielu dóbr konsumpcyjnych, jednake rosnca ilo wykorzystywanych i wyrzucanych towarów, jak równie struktura popytu konsumpcyjnego, niweluj wiele uzyskanych z tego tytułu korzyci. Gospodarstwa domowe rozpatrywane jako zbiorowo nie przyczyniaj si w najwikszym stopniu do wpływu na rodowisko naturalne, ale ich oddziaływanie jest znaczce i bdzie narasta w kolejnych dwóch dekadach. (OECD Environmental Outlook, 2001): Energia elektryczna zuycie energii elektrycznej w pastwach OECD wzrosło o 36% w latach 1973-1998 i jak si oczekuje, do roku 2020 nastpi dalszy wzrost o kolejne 35%, pomimo korzyci wynikajcych ze zwikszonej sprawnoci energetycznej urzdze. Zuycie energii elektrycznej na potrzeby komercyjne i mieszkaniowe (około 30% biecego kocowego zuycia) stanowi po transporcie drug najszybciej rosnc dziedzin globalnego wykorzystania energii. Transport obecna całkowita liczba pojazdów mechanicznych w pastwach OECD wynoszca 550 milionów (z czego 75% stanowi samochody osobowe) wzronie o 32% do roku 2020, podczas gdy szacunkowy kilometra zwikszy si o 40%. W tym samym okresie przewiduje si potrojenie liczby podróy odbywanych drog lotnicz na całym wiecie. Odpady szacuje si, e ilo odpadów komunalnych wzronie o 43% od 1995 r. do 2020 r. do około 700 milionów ton rocznie. W 1997 r. gospodarstwa domowe pastw OECD wytwarzały rednio 67% masy odpadów komunalnych. Wskaniki ponownego wykorzystania (recyklingu) odpadów wzrosły, co spowolniło tempo wzrostu iloci odpadów przeznaczonych do kocowego składowania, lecz nie zredukowało całkowitej objtoci wytwarzanych odpadów. 4 OECD 2003
Woda gospodarstwa domowe zuywaj wzgldnie niewiele wody, a ich popyt na słodk wod uległ stabilizacji lub obnieniu w 9 pastwach OECD. Jednake w wielu innych krajach wzrost liczby ludnoci i zwikszone zuycie wody z nawizk zniwelowały skutki zastosowania technologii oszczdzajcych wod oraz towarzyszcych im zachowa. ywno gospodarstwa domowe w pastwach OECD spoywaj coraz wicej misa, warzyw, ryb, ywnoci przetworzonej, importowanej oraz organicznej. Jeeli chodzi o ywno, najbardziej znaczce oddziaływanie na rodowisko naturalne nastpuje na wczesnym etapie łacucha produktowego, lecz gospodarstwa domowe wpływaj na jego skutki poprzez wybór diety oraz zapotrzebowanie na usługi zwizane z ywnoci. Gospodarstwa domowe wywieraj bezporedni wpływ na rodowisko naturalne poprzez zwizane z ywnoci zuycie energii i wytwarzanie odpadów. 5 OECD 2003
Zrozumienie istniejcych tendencji Na obecne i przewidywane wzorce konsumpcji gospodarstw domowych ma wpływ szereg rónych czynników. Wzrastajcy dochód na osob, tendencje demograficzne (rosnca liczba pracujcych kobiet, jednoosobowych gospodarstw domowych, osób na emeryturze) oraz towarzyszce im zmiany stylów ycia doprowadziły do pojawienia si bardziej zindywidualizowanych wzorców zachowa nabywczych; nastpiło przesunicie w kierunku bardziej przetworzonych i opakowanych produktów, posiadania sprztu gospodarstwa domowego w szerszym zakresie oraz bardziej powszechnego korzystania z usług i rekreacji. Wzrost dochodów doprowadził równie do zwikszenia liczby przedmiotów nabywanych przez gospodarstwa domowe. Technologie, instytucje i infrastruktura odgrywaj równie istotn rol w wywieraniu wpływu na konsumpcj i zachowania gospodarstw domowych, gdy stwarzaj panujce warunki, które gospodarstwa domowe na co dzie musz bra pod uwag, poszerzajc lub ograniczajc wybór dostpnych dla nich produktów. Polityka zmierzajca do oddziaływania na wzorce konsumpcyjne powinna w szerszym zakresie uwzgldnia róne czynniki majce wpływ na decyzje konsumentów, gdy powysze wzorce pomagaj w okreleniu, jakiego rodzaju oddziaływanie na konsumpcj moe ulec zmianie, w jakim tempie i pod wpływem jakiego bodca. To z kolei pociga za sob bezporednie nastpstwa w zakresie wyboru i wprowadzenia w ycie rónych instrumentów stosowanej polityki. 6 OECD 2003
Polityki majce na celu promowanie zrównowaonej konsumpcji Wykorzystanie zasobów i zanieczyszczenie rodowiska naturalnego, a nie konsumpcja produktów i usług jako taka, s dziedzinami, w których konieczne jest osignicie równowagi. Oznacza to, e naley podj działania w celu propagowania zmiany w strukturze konsumpcji i produkcji (tj. stopnia oddziaływania na rodowisko naturalne i wykorzystania zasobów w zwizku z wytwarzaniem rónych towarów i wiadczeniem usług) w celu zredukowania oddziaływania gospodarstw domowych na rodowisko w kluczowych dziedzinach obejmujcych energetyk, transport oraz gospodark odpadami (np. przeniesienie nacisku z produktów na usługi). Zrównowaona konsumpcja moe by równie zwizana z całkowit redukcj obcienia rodowiska naturalnego w przypadku niektórych czynników (np. emisji CO 2 lub zuycia wody na niektórych obszarach). Sie czynników sprawczych kształtujca wzorce konsumpcji gospodarstw domowych oznacza, e istnieje wiele opcji oddziaływania na powysze wzorce. Promowanie bardziej zrównowaonej konsumpcji bdzie wymaga podejcia angaujcego wszystkie zainteresowane strony, z uwzgldnieniem polityki pastwa, innowacji rynkowych, mobilizacji grup konsumentów w ramach organizacji pozarzdowych oraz samodzielnych inicjatyw samych konsumentów. Rzdy pastw mog odgrywa wiksz rol ni obecnie w promowaniu zrównowaonej konsumpcji. Konsumenci potrzebuj bardziej zdecydowanych i spójnych sygnałów dotyczcych zrównowaenia stosowanych wzorców konsumpcyjnych. Zapewnienie spójnoci sygnałów wymaga sprecyzowania bardziej przejrzystych ni dotychczas celów dotyczcych jakoci rodowiska naturalnego oraz ich zwizku z zachowaniami gospodarstw domowych. Powysze wymaga take zastosowania podejcia obejmujcego cały cykl ycia produktu, a co za tym idzie, podejmowania działa na rónych odcinkach łacucha produktowego w celu utrzymania na zrównowaonym poziomie wykorzystania zasobów i zanieczyszczenia rodowiska. Krajowe rzdy powinny w szerszym stopniu rozway integracj polityki midzysektorowej oraz potencjalne oddziaływanie na rodowisko polityk stosowanych w innych sektorach, które take maj wpływ na decyzje podejmowane przez gospodarstwa domowe (uytkowanie gruntów, inwestycje infrastrukturalne, polityka makroekonomiczna). Opracowanie polityki z myl o zrównowaonej konsumpcji moe bazowa na dotychczasowych dowiadczeniach w stosowaniu rónych instrumentów oddziaływania na proces podejmowania decyzji przez konsumentów (instrumentów gospodarczych, ustawodawczych czy informacyjnych). Instrumenty gospodarcze s na ogół bardziej efektywne kosztowo (gdy ich wprowadzenie w ycie i egzekwowanie nastrcza mniej trudnoci) i, w porównaniu z instrumentami ustawodawczymi, w 7 OECD 2003
mniejszym zakresie ingeruj w proces decyzyjny jednostek. Jednake ich skuteczno moe male w sytuacji, gdy cena przestaje by kluczowym kryterium podejmowania decyzji przez konsumenta, lub w wyniku powstania struktury rynkowej niektórych towarów zapobiegajcej docieraniu sygnałów cenowych do konsumenta. Rzdy pastw członkowskich OECD podejmuj równie bezporednie działania w celu wywierania wpływu na decyzje gospodarstw domowych lub ich ograniczania na drodze ogranicze ustawodawczych lub norm dotyczcych produktów, ich własnoci lub zastosowania. Bezporednie stosowanie uregulowa prawnych w stosunku do gospodarstw domowych ma miejsce wzgldnie rzadko z uwagi na trudno ich wprowadzania w ycie oraz egzekwowania. Ponadto s to instrumenty w pewnym stopniu ingerujce w podejmowanie decyzji. Rzdy z zasady preferuj wywieranie wpływu na wzorce konsumpcyjne gospodarstw domowych poprzez nakładanie lub zwikszanie norm lub wymogów na wczeniejszych odcinkach łacucha produktowego. Konsumenci akceptuj interwencj ustawodawcz wówczas, gdy utrzymuje ona lub podnosi jako branych pod uwag produktów lub usług, lub w sytuacji gdy instrumenty interwencyjne wychodz naprzeciw obawom konsumentów zwizanym z ich zdrowiem lub bezpieczestwem. Instrumenty socjalne (o charakterze informacyjnym) oddziałuj na poziom wiedzy konsumentów oraz ich gotowo do działania na rzecz ochrony rodowiska naturalnego. W pastwach OECD powszechne s kampanie informacyjne powicone oszczdzaniu energii i wody oraz ponownemu wykorzystaniu (recyklingowi) odpadów, podobnie jak projekty dotyczce oznaczania produktów niebezpiecznych dla rodowiska. Jednake sceptycyzm konsumentów oraz zamieszanie spowodowane natłokiem przekazów powiconych ekologii ograniczaj skuteczno instrumentów informacyjnych. Istniej skuteczne rodki umoliwiajce przezwycienie barier informacyjnych oraz wykorzystanie bardziej interaktywnych mechanizmów decyzyjnych w celu promowania zrównowaonej konsumpcji (Sekcja 4.2). W wikszoci przypadków zminimalizowanie wpływu zachowa konsumpcyjnych gospodarstw domowych na rodowisko wymaga bdzie zastosowania kompleksowych instrumentów. Mowa o obszarach (takich jak ywno spoywana w gospodarstwach domowych i turystyka), w których istnieje niewiele skoordynowanych polityk zmierzajcych do ograniczenia oddziaływania gospodarstw domowych na rodowisko naturalne. Jednake moliwe jest wycignicie wniosków z dłuszych i szerszych dowiadcze w zakresie stosowania rónych instrumentów oraz kombinacji instrumentów w dziedzinach takich jak zuycie energii elektrycznej i wody przez gospodarstwa domowe oraz wytwarzanie i ponowne wykorzystanie (recykling) odpadów. (Sekcja 4.3). 8 OECD 2003
Krok w przód Konsumenci w pastwach OECD z trosk podchodz do kwestii zwizanych z ochron rodowiska naturalnego i wpływem ich własnych zachowa na jako rodowiska. Wikszo pastw OECD wprowadziła w ycie polityki majce na celu zredukowanie oddziaływania zachowa gospodarstw domowych na rodowisko. Niektóre z przyjtych polityk przyniosły ograniczone zmiany tyche zachowa, lecz w skali ogólnej rezultaty wydaj si skromne. Oczekuje si, e wpływ na rodowisko wynikajcy z decyzji podejmowanych przez gospodarstwa domowe wzronie w nastpnych dwóch dekadach. Rzdy pastw mogłyby odgrywa aktywniejsz ni obecnie rol w ułatwianiu gospodarstwom domowym podejmowania działa w tym zakresie. W szczególnoci rzdy bd musiały sprecyzowa cele działa podejmowanych w ramach gospodarstw domowych, wzmocni istniejce polityki oraz poprawi ich koordynacj i spójno, by wesprze gospodarstwa domowe w rozwijaniu stylów ycia cechujcych si mniejszym zuyciem zasobów i nisz produkcj zanieczyszcze. Dla stworzenia ram zrównowaonej konsumpcji wymagane jest spełnienie piciu ogólnych warunków: powstanie struktury cenowej dóbr konsumpcyjnych i usług uwzgldniajcej koszty i korzyci zwizane ze rodowiskiem naturalnym; stworzenie ram polityki i instrumentów ustawodawczych precyzujcych priorytety oraz kierunki zmian; zapewnienie dostpnoci asortymentu towarów i zakresu usług przyjaznych dla rodowiska; wdroenie technologii i infrastruktury uwzgldniajcych kryteria jakoci rodowiska naturalnego w procesie projektowania i eksploatacji sieci transportowych, budownictwa mieszkaniowego, utylizacji odpadów, itd., oraz istnienie kontekstu edukacyjnego, poznawczego i informacyjnego motywujcego konsumentów do podejmowania działa i umoliwiajcego im takie działania. W kontekcie powyszych piciu ramowych warunków moliwe jest wyodrbnienie w analizie OECD kilku szerszych wytycznych dla polityk propagujcych zrównowaon konsumpcj. Polityka w zakresie zrównowaonej konsumpcji powinna: dokona zmiany struktury konsumpcji, modyfikowa zarówno hardware (czyli zachowania konsumentów) oraz software (czyli opinie i nastawienie konsumentów) odnonie wzorców konsumpcyjnych, stosowa podejcie uwzgldniajcego cykl ycia produktu w celu okrelenia obszarów, w których mona dokona ingerencji przy pomocy instrumentów polityki, preferowa ingerencj na pocztkowych odcinkach łacucha produktowego, stosowa instrumenty kompleksowe, zapewni spójne polityki midzysektorowe; oraz promowa i wspiera inicjatywy podejmowane przez sektor prywatny i organizacje obywatelskie. 9 OECD 2003
Niektóre nierozstrzygnite kwestie w zakresie polityki zrównowaonej konsumpcji Jaki moe by dodatkowy zakres stosowania instrumentów gospodarczych? Wikszo podatków na ochron rodowiska naturalnego jest faktycznie odprowadzana przez gospodarstwa domowe w postaci obcie z tytułu nabycia i uytkowania pojazdów mechanicznych i korzystania z paliw (benzyny i oleju napdowego). Dzieje si tak równie dlatego, i wiele zwolnie i zwrotów podatku jest obecnie przyznawanych podmiotom gospodarczym. Prawd jest take, e podatki na ochron rodowiska naturalnego nadal obciaj nie tych, których powinny, i s postrzegane negatywnie. Podatki uwzgldniajce koszty zewntrzne zwizane z produkcj i wzorcami konsumpcyjnymi w wielu przypadkach byłyby wysze od istniejcych, zwłaszcza w odniesieniu do energii elektrycznej i transportu. Dodatkowe podatki mogłyby równie zosta nałoone na inne produkty, co rodzi pytanie o dystrybucyjne i społeczne nastpstwa wdraania polityk prowadzcych do wzrostu cen konsumpcyjnych kluczowych towarów i usług. W jakich obszarach rzdy mog najskuteczniej wybra i połczy polityki w celu promowania zrównowaonej konsumpcji? W zalenoci od strukturalnej charakterystyki danego sektora sygnały przekazywane w ramach danej polityki mog by błdnie kierowane w dół lub w gór łacuchów produktowych. Wanym krokiem w kierunku opracowania bardziej efektywnych kosztowo, skutecznych z punktu widzenia ochrony rodowiska naturalnego czy sprawiedliwych polityk konsumpcyjnych jest lepsze zrozumienie sposobu, w jaki sygnały informacyjne i cenowe s przekazywane w przypadku rónych dóbr konsumpcyjnych oraz jak powysze i inne czynniki sprawcze oddziałuj na preferencje konsumentów. Niezbdne jest take poczynienie postpów w okrelaniu i wprowadzaniu w ycie skutecznych pakietów instrumentów przekazujcych konsumentowi spójny obraz zrównowaenia jego wyborów konsumpcyjnych. 10 OECD 2003
Jaki istnieje potencjał wykorzystania instrumentów socjalnych w promowaniu zrównowaonej konsumpcji? Z punktu widzenia rzdów krajowych konsumenci s uczestnikami procesów gospodarczych, do których trafi jest najtrudniej. Stanowi zbiorowo liczn, rozproszon i niejednorodn, której zachowania w zakresie generowania negatywnych dla rodowiska efektów ubocznych s zrónicowane. Celem rzdów jest równie uniknicie nadmiernego ingerowania w proces podejmowania decyzji przez konsumentów. W konsekwencji, wicej uwagi naley powici zakresowi stosowania rónych instrumentów socjalnych w propagowaniu zrównowaonej konsumpcji, w tym skoordynowanym dobrowolnym inicjatywom konsumentów, uczestnictwu w podejmowaniu decyzji dotyczcych zrównowaonej konsumpcji oraz, w ogólnym zakresie, instrumentom informacyjnym. 11 OECD 2003
Spis treci oryginalnej angielskiej wersji niniejszej publikacji (bez załczników, listy pól, tabel i wykresów): I. Streszczenie II. Konsumpcja gospodarstw domowych : tendencje i oddziaływanie na rodowisko naturalne III. Czynniki sprawcze konsumpcji gospodarstw domowych IV. Polityki majce na celu promowanie zrównowaonej konsumpcji gospodarstw domowych V. Niektóre nierozstrzygnite kwestie w zakresie polityki zrównowaonej konsumpcji 12 OECD 2003
Niniejszy Przegld stanowi tłumaczenie fragmentów poniszych dokumentów: Towards Sustainable Household Consumption? Trends and Policies in OECD countries Vers un mode de consommation durable des ménages: Tendances et politiques dans les pays de l OCDE 2002, OECD. Publikacje mona naby w paryskim orodku OECD (OECD Paris Centre) pod adresem: 2, rue André-Pascal, 75775 Paris Cedex 16, FRANCE oraz na witrynie internetowej pod adresem www.oecd.org/bookshop Egzemplarze Przegldów s dostpne bezpłatnie w ksigarni internetowej OECD pod adresem www.oecd.org/bookshop Za przygotowanie Przegldu odpowiada dział Praw autorskich i Tłumacze, Dyrektoriat ds. Spraw Publicznych i Komunikacji. E-mail: rights@oecd.org Faks: +33 1 45 24 13 91 OECD 2003 Kopiowanie niniejszego Przegldu jest dozwolone pod warunkiem zamieszczenia informacji o prawach autorskich OECD i tytułu oryginalnej publikacji. 13 OECD 2003