Ocena stężenia witaminy D i ekspresji genu VDR u chorych na raka jelita grubego

diagnostyka laboratoryjna Journal of Laboratory Diagnostics Diagn Lab 2015; 51(3): 193-198 Praca oryginalna Original Article Ocena stężenia witaminy D i ekspresji genu VDR u chorych na raka jelita grubego Assessment of vitamin D and VDR gene expression in colorectal cancer patients Joanna Berska 1, Jolanta Bugajska 1, Diana Hodorowicz-Zaniewska 2, Krystyna Sztefko 1 1 Zakład Biochemii Klinicznej, Instytut Pediatrii Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie 2 I Katedra Chirurgii Ogólnej Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie Streszczenie Wprowadzenie: Niedobory witaminy D w organizmie mogą zwiększać ryzyko wystąpienia i/lub progresji nowotworów. Witamina ta działa poprzez receptor VDR, który po połączeniu ze specyficznymi sekwencjami DNA reguluje ekspresję wielu genów. Cel: Ocena stężenia 25-hydroksycholekalcyferolu (25(OH)D 3 ) oraz ekspresji genu VDR u chorych na raka jelita grubego w zależności od stopnia zaawansowania choroby, lokalizacji zmiany nowotworowej i progresji choroby. Materiał i metody: Badaniem objęto 39 chorych na raka jelita grubego (wiek 65,5±6,8 lat, 23/16 M/K) będących w różnym stopniu zaawansowania choroby, ze zmianą nowotworową o różnej lokalizacji. Do grupy kontrolnej zaklasyfikowano 25 osób (wiek 51,0±6,9 lat; 8/17 M/K), u których wykluczono zmiany chorobowe w obrębie jelita grubego oraz inne stany nowotworowe. W surowicy krwi oznaczono stężenie 25(OH)D 3 metodą HPLC/UV. Ekspresję genu VDR oceniono u każdego pacjenta w tkance zmienionej nowotworowo oraz w tkance wolnej od procesu chorobowego, metodą real-time PCR. Wyniki: Średnie stężenie 25(OH)D 3 w surowicy krwi było niższe u chorych na raka jelita grubego niż w grupie kontrolnej, różnica ta była istotna statystycznie jedynie dla chorych będących w niższych stadiach zaawansowania choroby (p<0,02) oraz dla chorych z guzem zlokalizowanym w odbytnicy (p<0,03). Średnia krotność zmiany ekspresji genu VDR była istotnie statystycznie wyższa w grupie pacjentów w początkowych stadiach choroby w porównaniu do tych z zaawansowanym procesem chorobowym (p<0,03) oraz w grupie chorych, u których nie wystąpiła progresja choroby w porównaniu do tych z progresją choroby po roku obserwacji (p<0,04). Wnioski: Przeciwnowotworowe działanie witaminy D jest uzależnione od poziomu ekspresji genu VDR w tkance guza. Summary Background: Vitamin D insufficiency may increase risk and/or progression of cancer. Vitamin D acts through a nuclear receptor (VDR) which binding to vitamin D response elements causes changes in many genes expression. The aim: to assess the serum concentration of 25-hydroxycholecalciferol (25(OH)D 3 ) and tissue VDR expression in colorectal cancer patients in relation to disease stage, tumor localization and disease progression. Material & Methods: The study group consisted of 39 patients with colorectal cancer (mean age 65,5±6,8 yrs, 23/16 male/female) and a control group consisted of 25 patients (mean age 51,0±6,9 yrs; 8/17 male/female) without gastrointestinal disease and without neoplasm. Serum level of 25(OH)D 3 was measured by HPLC/UV. RNA was isolated from homogenized normal colonic mucosa and tumor tissue then RT-PCR was performed. Results: The mean serum concentration of 25(OH)D 3 was lower in the colorectal cancer patients as compared to the control group. The difference was significantly lower only for the patients with the early stages of the disease (p<0.02) and for the patients with tumor present in rectum (p<0.03). Higher VDR expression in tumor tissue than in normal colonic mucosa was observed. For the patients with the early stages of the disease (stage A, B1, B2) higher expression of VDR as compared to the patients with advanced stages (stage C1, C2, D) was noticed. Moreover, VDR expression was higher in tumor tissue obtained from disease-free patients as compared to the patients with disease progression noted one-year-follow-up (p<0.04). Conclusion: Antitumor effect of vitamin D depends on VDR expression in tumor tissue. Słowa kluczowe: Key words: rak jelita grubego, VDR, witamina D colorectal cancer, VDR, vitamin D 193

www.diagnostykalaboratoryjna.eu Wstęp Rak jelita grubego i odbytnicy jest obecnie jednym z najczęściej występujących nowotworów złośliwych na świecie. W Stanach Zjednoczonych co roku na ten typ nowotworu zapada blisko 135 tys. osób, a ponad 50 tys. z nich umiera [1]. W Polsce w 2010 roku odnotowano ponad 16 tys. nowych zachorowań na nowotwory okrężnicy i odbytnicy (traktowane łącznie jako jeden nowotwór narządowy) [2]. Na powstawanie i rozwój nowotworów jelita grubego mają wpływ zarówno predyspozycje genetyczne jak i czynniki środowiskowe m.in. spożywanie wysoko przetworzonej żywności, dieta bogata w tłuszcze (szczególnie czerwone mięso) oraz proste węglowodany, natomiast uboga w błonnik i witaminy. Podstawową rolą witaminy D w organizmie człowieka jest utrzymanie homeostazy wapniowo-fosforanowej, co zapewnia odpowiednią mineralizację i funkcjonowanie układu kostnego oraz utrzymanie właściwego stężenia jonów wapniowych w surowicy krwi. Coraz częściej podkreśla się wielokierunkowe działanie witaminy D w organizmie człowieka i związek przyczynowy jej niedoborów z patogenezą wielu schorzeń, takich jak choroby endokrynologiczne, autoimmunologiczne, sercowo-naczyniowe czy nowotworowe [3]. Korzystny wpływ witaminy D na przeżywalność chorych na raka jelita grubego został po raz pierwszy opisany przez Cedrica i Franka Garland w 1980 roku [4]. Autorzy ci porównując wskaźniki śmiertelności z powodu raka jelita grubego w populacji amerykańskiej, zauważyli odwrotną zależność między promieniowaniem słonecznym, a śmiertelnością spowodowaną tym nowotworem, która okazała się najwyższa wśród chorych z terenów o najmniejszym nasłonecznieniu. Od tego czasu opublikowano wiele prac na temat zależności między zawartością witaminy D w organizmie i ryzykiem rozwoju oraz śmiertelnością z powodu nowotworów jelita grubego. Stwierdzono odwrotną zależność pomiędzy poziomem 25-hydroksycholekalcyferolu (25(OH)D 3 ) w surowicy krwi oraz występowaniem i/lub progresją nowotworu jelita grubego [5]. Zostało to potwierdzone w badaniach epidemiologicznych prowadzonych w ciągu ostatnich 20 lat, w których badano wpływ niedoboru kalcydiolu na ryzyko rozwoju raka jelita grubego, prostaty, piersi oraz jajnika [6, 7]. Witamina D działa przez swoisty receptor VDR (ang. vitamin D receptor) należący do rodziny receptorów jądrowych aktywowanych ligandem. Po heterodimeryzacji z receptorem retinoidowym X (RXR; retinoic X receptor), aktywny kompleks kalcytriol-vdr-rxr wiąże się ze specyficznymi sekwencjami DNA w promotorach genów zależnych od witaminy D, powodując zmianę szybkości ich transkrypcji [8]. Wykrycie receptorów witaminy D w komórkach zmienionych nowotworowo dało potencjalną możliwość zastosowania tej witaminy i jej analogów m.in. w prewencji czy leczeniu nowotworów [9]. Wyniki przeprowadzonych badań sugerują, że aktywny metabolit witaminy D ma działanie przeciwnowotworowe, działa antyproliferacyjnie, przyspieszając różnicowanie komórek nabłonkowych i nasila apoptozę komórek atypowych [10]. Celem pracy była ocena stężenia 25-hydroksycholekalcyferolu oraz ekspresji genu VDR u chorych na raka jelita grubego w zależności od stopnia zaawansowania choroby, lokalizacji zmiany nowotworowej i progresji choroby. Materiał i metody Badaniem objęto 39 chorych na raka jelita grubego i odbytnicy (23 mężczyzn i 16 kobiet; średnia wieku 65,5 ± 6,8 lat). Diagnozę ustalano w oparciu o wywiad kliniczny, badanie fizykalne oraz na podstawie dodatkowych badań takich jak: kolonoskopia z oceną histopatologiczną pobranych wycinków, USG jamy brzusznej, USG przezodbytnicze oraz tomografia komputerowa jamy brzusznej i miednicy. U wszystkich pacjentów przeprowadzono zabieg usunięcia guza i określono stopień zaawansowania choroby nowotworowej zgodnie z klasyfikacją Dukes a w modyfikacji Astler- -Collera. Trzech chorych (7,7%) było w stopniu A zaawansowania choroby, 13 chorych (33,3%) w stopniu B1, czterech chorych (10,3%) w stopniu B2, siedmiu chorych (17,9%) w stopniu C (C1 lub C2), a 12 chorych (30,8%) w stopniu D zaawansowania choroby nowotworowej. Różna była lokalizacja zmiany nowotworowej: u 11 chorych (28,2%) guz zlokalizowany był w części proksymalnej jelita grubego, u 10 chorych (25,6%) w części dystalnej jelita, a u 18 chorych (46,2%) guz zlokalizowany był w odbytnicy. Po 12 miesiącach od zabiegu operacyjnego u 17 chorych (43,6%) stwierdzono progresję choroby, a u 22 chorych (56,4%) progresji choroby nie stwierdzono. Zarówno pojawienie się wznowy miejscowej jak i przerzutów odległych wykryte na podstawie badań obrazowych i wzrostu antygenu karcynoembrionalnego (CEA) traktowano jako progresję choroby nowotworowej. Pacjentów podzielono na grupy przyjmując jako kryterium: stopień zaawansowania choroby (grupa Ia stopień A, B1, B2; grupa Ib stopień C1, C2 i D) umiejscowienie nowotworu w jelicie (grupa IIa proksymalne, grupa IIb dystalne, grupa IIc odbytnicze) wystąpienie progresji choroby po 12 miesiącach obserwacji (grupa IIIa bez progresji choroby, grupa IIIb z progresją choroby). Do grupy kontrolnej zaklasyfikowano 25 osób (8 mężczyzn i 17 kobiet; średnia wieku 51,0±6,9), u których wykluczono zmiany chorobowe w obrębie jelita grubego oraz inne stany nowotworowe. W dniu usunięcia guza wszystkim chorym pobrano na czczo krew żylną a podczas zabiegu pobrano fragmenty tkanek zmienionych nowotworowo oraz fragmenty jelita wolne od procesu nowotworowego. Osobom z grupy kontrolnej pobierano krew na czczo w dniu konsultacji. U wszystkich badanych w uzyskanej surowicy oznaczono stężenie 25-hydroksycholekalcyferolu. U każdego pacjenta, w tkance zmienionej nowotworowo oraz tkance wolnej od procesu chorobowego, oceniono ekspresję genu VDR. Na badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej nr KBE- T/14/B/2006 z dnia 12 stycznia 2006 roku. Zgodę wznowiono i rozszerzono o dodatkowe oznaczenia dnia 24 czerwca 2010 roku i 6 czerwca 2013 roku. Ilościowe oznaczenia 25-hydroksycholekalcyferolu wykonywano metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC z detektorem UV-VIS, firma Waters, USA). Wykorzystano zestaw do oznaczania witaminy D firmy Recipe (Niemcy). Laboratorium, w którym przeprowadzone zostały oznaczenia uczestniczy w międzynarodowym programie kontroli jakości DEQAS (25-hydroxyvitamin D External Quality Assessment Scheme). 194

Diagn Lab 2015; 51(3): 193-198 Ocenę ekspresji genu VDR dla receptora witaminy D przeprowadzono u każdego pacjenta w nowotworowo zmienionej tkance względem tkanki wolnej od procesu chorobowego. Całkowite RNA komórkowe izolowano z fragmentów tkanek o masie ok. 5 mg używając zestaw Rneasy Mini Kit firmy Qiagen (Niemcy). Następnie przeprowadzono reakcję odwrotnej transkrypcji (zestaw High Capacity cdna Reverse Transcription Kits firmy Applied Biosystems, T3 Thermocycler firmy Biometra) i łańcuchową reakcję polimerazy w czasie rzeczywistym (real-time PCR) z zastosowaniem znakowanych fluorescencyjnie sond dla badanych genów (odczynniki firmy Applied Biosystems: Taq Man Universal PCR Master Mix oraz sondy ze starterami TaqMan Gene Expression Assays dla badanych genów: VDR (Hs01045840_m1) i genu referencyjnego GAPDH (Hs02758991_g1); aparat do Real-Time PCR 7500 firmy Applied Biosystems). Do obliczeń wykorzystano metodę porównań cykli progowych (Ct) stosując wzór 2 -ΔΔCt [11]. Pomiary wartości Ct wykonano w dwóch powtórzeniach dla każdej badanej próbki. Wyliczano różnicę średnich Ct (ΔCt), otrzymanych dla badanego genu i genu referencyjnego w prawidłowych i zmienionych nowotworowo tkankach, a następnie dla każdego pacjenta wyliczano różnicę pomiędzy wartością otrzymaną dla tkanki guza, a wartością dla tkanki wolnej od procesu nowotworowego. Analizę statystyczną uzyskanych wyników przeprowadzono przy użyciu programu Statistica wersja 8.0 (StatSoft) oraz programu Microsoft Excel 2010. Rozkład zmiennych ciągłych oceniono pod kątem zgodności z rozkładem normalnym, stosując test Shapiro- -Wilk s. Wykorzystano średnie arytmetyczne, odchylenie standardowe i współczynniki zmienności, a różnice pomiędzy wartościami średnich określono przy użyciu analizy wariancji Anova. Jako testu post-hoc użyto testu Tukey a. Za znamienną statystycznie przyjęto wartość p<0,05. Rycina 1. Średnie stężenie (±SE) 25-hydroksycholekalcyferolu w surowicy krwi chorych na raka jelita grubego w zależności od: stopnia zaawansowania choroby, umiejscowienia zmiany chorobowej, wystąpienia progresji choroby po roku obserwacji oraz w grupie kontrolnej. Wyniki Średnie stężenie 25-hydroksycholekalcyferolu w surowicy krwi chorych na raka jelita grubego wynosiło 22,3±1,2 ng/ml i było istotnie statystycznie niższe w porównaniu do grupy kontrolnej, dla której uzyskano wartość 30,4±2,4 ng/ ml (p<0,02). Uwzględniając stopień zaawansowania nowotworu oraz lokalizację guza statystycznie niższe średnie wartości witaminy D, w porównaniu z grupą kontrolną, stwierdzono tylko u pacjentów będących w niższych stopniach zaawansowania choroby P<0,02, oraz u pacjentów z guzem zlokalizowanym w odbytnicy (p<0,03). Nie stwierdzono natomiast różnic w stężeniu 25(OH)D 3 w analizowanych podgrupach chorych ani względem stopnia zaawansowania choroby, ani lokalizacji zmiany chorobowej w jelicie. Średnia wartość stężenia 25-hydroksycholekalcyferolu u chorych, u których nie wystąpiła progresja choroby po roku obserwacji nie różniła się istotnie statystycznie od wartości uzyskanej u chorych, u których progresja choroby wystąpiła (ryc. 1). Do oceny ekspresji VDR wykorzystano RNA wyizolowane ze zhomogenizowanych tkanek zmienionych nowotworowo i tkanek niezmienionych przez proces chorobowy. Oceniając ekspresję genu VDR równolegle w tkance chorej i tkance prawidłowej stwierdzono zwiększoną ekspresję w 75% wycinków tkanek pobranych z miejsc zmienionych nowotworowo w stosunku do tkanek wolnych od procesu chorobowego, niezależnie od stopnia zaawansowania choroby, umiejscowienia zmiany chorobowej oraz progresji choroby. Średnia krotność zmiany ekspresji genu VDR była istotnie statystycznie wyższa w grupie Ia w porównaniu z grupą Ib (p<0,03) oraz w grupie IIIa w porównaniu 195

www.diagnostykalaboratoryjna.eu Rycina 3. Krzywa ROC dla ekspresji genu VDR dla chorych z rakiem jelita grubego, u których wystąpiła progresja choroby względem tych, u których progresja nie wystąpiła (AUC=0,744±0,089). Rycina 2. Zmiana ekspresji genu VDR u chorych na raka jelita grubego w zależności od: stopnia zaawansowania choroby, umiejscowienia zmiany chorobowej oraz wystąpienia progresji choroby po roku obserwacji. Wyniki przedstawiono jako średnią zmianę krotności ekspresji (±SE) uzyskaną dla tkanek zmienionych nowotworowo w porównaniu do tkanek wolnych od procesu chorobowego, znormalizowaną względem genu GAPDH. z grupą IIIb (p<0,04) (ryc. 2). Pole powierzchni pod krzywą ROC dla ekspresji genu VDR dla chorych z rakiem jelita grubego, u których wystąpiła progresja choroby względem tych, u których progresja nie wystąpiła wynosiło 0,744±0,089 (ryc. 3). Dyskusja Witamina D jest coraz częściej uznawana za ważny, modyfikowalny czynnik związany z rozwojem wielu nowotworów, w tym nowotworów jelita grubego. Wieloletnie obserwacje wiążące niedobory witaminy D w organizmie ze zwiększonym ryzykiem rozwoju raka jelita grubego zostały potwierdzone w najnowszych światowych badaniach. W ramach europejskiego projektu European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) [12] zbadano poziom witaminy D u 520 tysięcy osób. Wykazano silną zależność między stężeniem 25(OH)D i ryzykiem rozwoju tego nowotworu. Osoby z najwyższymi stężeniami 25(OH)D były niemal o 40% mniej narażone na raka jelita grubego niż osoby, u których stężenia tej witaminy były najniższe, w porównaniu jednak z grupą osób o średnim stężeniu witaminy D (stężenie w zakresie 20 30 ng/ml) spadek ryzyka był znacznie niższy. Gandini i wsp. [13] w przeprowadzonej metaanalizie 35 niezależnych badań również potwierdzają, że wysoki poziom witaminy D obniża ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Podobne wyniki otrzymano w obecnej pracy, średnie stężenie 25(OH)D 3 w grupie osób chorych na raka jelita grubego, oznaczone w momencie rozpoznania choroby, było istotnie statystycznie niższe w porównaniu do osób z grupy kontrolnej. Stężenie 25(OH)D 3 przeanalizowano również w zależności od stopnia zaawansowania procesu nowotworowego. Z uwagi na zbyt małą ilość osób w poszczególnych stopniach zaawansowania choroby, w bieżącej pracy analizowano łącznie wyniki chorych będących w początkowych (stopień A, B1, B2) oraz końcowych stadiach zaawansowania procesu chorobowego (stopień C1, C2 i D). Nie wykazano istotnych statystycznie różnic średnich stężeń 25(OH)D 3 pomiędzy badanymi grupami. Powyższe dane są zgodne z opublikowanymi wcześniej przez Niv i wsp. [14] oraz Sieg i wsp. [15]. Nie stwierdzili oni istotnych statystycznie różnic w stężeniach 25(OH)D wśród chorych będących w I, II, III oraz IV stadium choroby. Ci ostatni autorzy zauważyli jednak niższe wartości witaminy D u pacjentów w wyższych stopniach zaawansowania choroby, co może sugerować, że stężenie 25(OH)D 3 u pacjentów z rakiem jelita grubego jest ujemnie skorelowane ze stopniem zaawansowania procesu nowotworowego. By potwierdzić to przypuszczenie należałoby przeprowadzić badania z udziałem większej liczby chorych w poszczególnych stadiach zaawansowania procesu nowotworowego. Warunkiem działania witaminy D jest obecność w tkance jej swoistego receptora (VDR). W wyniku hydroksylacji 25(OH)D 3, zachodzącej pod wpływem enzymu 1α-hydroksylazy 25-hydroksywitaminy D 3, dochodzi do syntezy aktywnego metabolitu. 1,25(OH) 2 D 3 łączy się z receptorem VDR doprowadzając do zmian w poziomie ekspresji wybranych genów docelowych w komórce. Obecność receptorów witaminy D została wykryta zarówno w prawidłowej śluzówce jak i w komórkach nowotworowych jelita grubego i odbytnicy [16]. Od czasu gdy Krishnan i Feldman [17] opublikowali pracę świadczącą o pobudzaniu ekspresji genu VDR przez czynniki wzrostu wykazano, że dotyczy to nie tylko prawidłowej śluzówki jelita ale i komórek nowotworowych. Dotychczas publikowane badania nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie czy ekspresja VDR 196

Diagn Lab 2015; 51(3): 193-198 wzrasta czy maleje równolegle do stopnia proliferacji nowotworu. Cross i wsp. [18] stwierdzili, że ekspresja VDR jest najniższa w prawidłowej śluzówce okrężnicy i wzrasta w polipach i wczesnych stadiach nowotworowych, natomiast w stadiach bardzo zaawansowanych ulega znacznemu obniżeniu. W późniejszej publikacji ci sami autorzy [19] w badaniu pacjentów z nowotworami jelita grubego i odbytnicy wykazali różnice w poziomie ekspresji VDR w zależności od stopnia zróżnicowania komórek nowotworowych. Poziom mrna genu VDR był wyższy w dobrze i średnio zróżnicowanych komórkach nowotworowych (stopień G1 i G2) w porównaniu do tkanki prawidłowej. W komórkach bardzo słabo zróżnicowanych (stopień G3), ekspresja genu VDR była na tym samym poziomie co w tkance prawidłowej. Natomiast względna ilość receptorów VDR stwierdzona przez Meggouh i wsp. [20] w jelicie grubym była niższa w tkance zmienionej nowotworowo w porównaniu do prawidłowej śluzówki jelita. Autorzy ci nie wykazali korelacji pomiędzy obecnością VDR w zmienionych nowotworowo fragmentach jelita a płcią, wiekiem oraz stopniem zaawansowania choroby. Ponadto więcej receptorów wykryto w gruczolakorakach części proksymalnej jelita w porównaniu do tych zlokalizowanych w odbytnicy. Inne wyniki uzyskali Vandewalle i wsp. [21], wykazali oni wyższe poziomy VDR w 82% badanych tkanek nowotworowych okrężnicy i niższe w tkankach nowotworowych odbytnicy w porównaniu do tkanki prawidłowej. Brak zgodności wyników w cytowanych pracach może wynikać z faktu stosowania do oceny statusu VDR całkowicie odmiennych metod. Dodatkowo część z cytowanych prac była prowadzona na pojedynczych liniach komórkowych raka jelita, a część w tkankach pobranych od pacjentów ze zdiagnozowanym nowotworem jelita grubego i odbytnicy. Metody służące do badania poziomu amplifikacji genu VDR to: PCR, hybrydyzacja in situ z zastosowaniem barwników fluorescencyjnych (FISH) lub Southern blot. Można badać też produkt ekspresji tego genu, czyli poziom wyprodukowanego białka VDR. W tym celu stosuje się m.in. Western blot, metodę ELISA lub metody immunohistochemiczne. Podczas porównywania wyników otrzymanych powyższymi metodami należy pamiętać, że nadekspresji receptora nie zawsze musi towarzyszyć amplifikacja genu. Na wynik może mieć wpływ również sposób utrwalania materiału tkankowego. Inna możliwość to wykrywanie metodą Northern blot lub RT-PCR ilości powstałego mrna, w wyniku transkrypcji genu VDR. W niniejszej pracy porównano ekspresję genu VDR w zmienionych nowotworowo i prawidłowych tkankach pobranych od tego samego pacjenta. Zastosowana metoda real-time PCR pozwoliła na określenie różnic w poziomie ekspresji genu VDR na poziomie transkrypcji (mrna). Wyników nie podawano ilościowo lecz zgodnie z użytą do liczenia metodą 2 -ΔΔCt, jako krotność zmiany ekspresji genu VDR. Zwiększoną ekspresję genu VDR stwierdzono w 75% badanych wycinków tkanek zmienionych nowotworowo. Sprawdzono czy stopień zaawansowania procesu nowotworowego wpływa na ekspresję VDR. U pacjentów w niższych stopniach zaawansowania procesu nowotworowego (stopień A, B1, B2) ekspresja genu VDR była istotnie statystycznie wyższa niż u pacjentów w wyższych stadiach choroby (stopień C1, C2 i D). Mechanizmy antyproliferacyjnego działania witaminy D nie są jeszcze wystarczająco dobrze poznane, ale wyniki licznych badań sugerują jej przeciwnowotworowe działanie [10]. Kalcytriol i jego analogi, za pośrednictwem receptorów VDR, biorą udział w regulacji cyklu komórkowego oraz wpływają na ekspresję licznych czynników wzrostu i receptorów. Ocena poziomu ekspresji VDR wydaje się istotna z punktu widzenia skuteczności zastosowania analogów kalcytriolu w leczeniu chorych na nowotwory. Otrzymane w niniejszej pracy pole powierzchni pod krzywą ROC dla VDR dla chorych z rakiem jelita grubego, u których wystąpiła progresja choroby względem tych, u których progresja nie wystąpiła, potwierdzałoby również użyteczność tego parametru w ocenie progresji choroby. Wniosek Przeciwnowotworowe działanie witaminy D jest uzależnione od poziomu ekspresji genu VDR. Ocena statusu witaminy D u chorych na raka jelita grubego powinna uwzględniać poziom ekspresji genu VDR w tkance guza. Piśmiennictwo 1. Colorectal Cancer Statistics, www.cdc.gov/cancer/colorectal/statistics 2. Wojciechowska U, Didkowska J, Zatoński W. Nowotwory złośliwe w Polsce w 2010 roku. Centrum Onkologii Instytut im.m.curie-skłodowskiej.warszawa 2012. 3. Thacher TD, Clarke BL. Vitamin D insufficiency. Mayo Clin Proc 2011; 86(1): 50-60. 4. Garland CF, Garland FC. Do sunlight and vitamin D reduce the likelihood of colon cancer? Int J Epidemiol 1980; 9(3): 227-31. 5. Bareis P, Bises G, Bischof MG, et al. 25-Hydroxy-Vitamin D Metabolism in Human Colon Cancer Cells during Tumor Progression. Biochem Biophys Res Commun 2001; 285(4): 1012-7. 6. Tangrea J, Helzlsouer K, Pietinen P, et al. Serum levels of vitamin D metabolites and the subsequent risk of colon and rectal cancer in Finnish men. Cancer Causes Control 1997; 8(4): 615-25. 7. Garland CF, Garland FC, Gorham ED et al. The role of vitamin D in cancer prevention. Am J Public Health 2006; 96(2): 252-61. 8. Haussler MR, Jurutka PW, Hsieh JC, et al. New understanding of the molecular mechanism of receptor-mediated genomic actions of the vitamin D hormone. Bone 1995; 17(2 Suppl): 33S-8S. 9. Holick MF. Vitamin D: its role in cancer prevention and treatment. Prog Biophys Mol Biol 2006; 92(1): 49-59. 10. Jacobs ET, Haussler MR, Martinez ME. Vitamin D activity and colorectal neoplasia: a pathway approach to epidemiologic studies. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2005; 14(9): 2061-3. 11. Livak KJ, Schmittgen TD. Analysis of relative gene expression data using real- -time quantitative PCR and the 2(-Delta Delta C(T)) Method. Methods 2001; 25(4): 402-8. 12. Jenab M, Bueno-de-Mesquita HB, Ferrari P, et al. Association between pre- -diagnostic circulating vitamin D concentration and risk of colorectal cancer in European populations:a nested case-control study. BMJ 2010; 340: b5500. 13. Gandini S, Boniol M, Haukka J, et al. Meta-analysis of observational studies of serum 25-hydroxyvitamin D levels and colorectal, breast and prostate cancer and colorectal adenoma. Int J Cancer 2011; 128(6): 1414-24. 14. Niv Y, Sperber AD, Figer A, et al. In colorectal carcinoma patients, serum vitamin D levels vary according to stage of the carcinoma. Cancer 1999; 86(3): 391-7. 15. Sieg J, Sieg A, Dreyhaupt J, et al. Insufficient vitamin D supply as a possible co-factor in colorectal carcinogenesis. Anticancer Res 2006; 26(4A): 2729-33. 16. Gonzalez-Sancho JM, Larriba MJ, Ordonez-Moran P, et al. Effects of 1alpha,25- -dihydroxyvitamin D3 in human colon cancer cells. Anticancer Res 2006; 26(4A): 2669-81. 17. Krishnan AV, Feldman D. Stimulation of 1,25-dihydroxyvitamin D3 receptor gene expression in cultured cells by serum and growth factors. J Bone Miner Res 1991; 6(10): 1099-107. 197

www.diagnostykalaboratoryjna.eu 18. Cross HS, Bajna E, Bises G, et al. Vitamin D receptor and cytokeratin expression may be progression indicators in human colon cancer. Anticancer Res 1996; 16(4B): 2333-7. 19. Cross HS, Bareis P, Hofer H, et al. 25-Hydroxyvitamin D(3)-1alpha-hydroxylase and vitamin D receptor gene expression in human colonic mucosa is elevated during early cancerogenesis. Steroids 2001; 66(3-5): 287-92. 20. Meggouh F, Lointier P, Saez S. Sex steroid and 1,25-dihydroxyvitamin D3 receptors in human colorectal adenocarcinoma and normal mucosa. Cancer Res 1991;51(4): 1227-33. 21. Vandewalle B, Adenis A, Hornez L, et al. 1,25-dihydroxyvitamin D3 receptors in normal and malignant human colorectal tissues. Cancer Lett 1994; 86(1): 67-73. Adres do korespondencji: dr n med. Joanna Berska Zakład Biochemii Klinicznej Instytut Pediatrii, Wydział Lekarski CMUJ 30-663 Kraków, ul. Wielicka 265 e-mail: joanna.berska@uj.edu.pl Zaakceptowano do druku: 21.10.2015 198