Biochemiczne markery nowotworowe

Transkrypt

1 Biochemiczne markery nowotworowe mgr Agnieszka Jeleń Pracownia Diagnostyki Molekularnej i Farmakogenomiki Analityka Medyczna IV rok

2 Nowotwory przewodu pokarmowego zapadalności na nowotwory przewodu pokarmowego Rak jelita grubego zachorowań na raka jelita grubego Rak żołądka zachorowań na raka żołądka Nowotwór Podstawowy marker Inne markery Rak jelita grubego CEA CA 19.9, CA 50, CA 72.4, CK-BB Rak żołądka CA 72.4 CEA, CA 19.9, CA 50

3 Rak jelita grubego

4 Rak jelita grubego Czynniki ryzyka: - > 50 roku życia -wysokoenergetyczna dieta (czerwone mięso, tłuszcze zwierzęce, smażone potrawy, brak witamin i błonnika) - siedzący tryb życia - dodatni wywiad rodzinny w kierunku występowania raka jelita grubego lub zespołu genetycznej predyspozycji zachorowania na raka jelita grubego (np. FAP rodzinna polipowatość jelita grubego) < 35 roku życia - wrzodziejące zapalenie jelita grubego - choroba Leśniowskiego-Crohna - polipy (gruczolaki) błony śluzowej jelita grubego

5 Rak jelita grubego Wstępne rozpoznanie - wywiad (wywiad rodzinny, nawyki żywieniowe, choroby współistniejące i predysponujące) - badanie palpacyjne brzucha - badanie per rectum - ocena stanu ogólnego pacjenta (np. bladość jako oznaka anemii)

6 Rak jelita grubego Diagnostyka Badanie kału na obecność krwi utajonej Kolonoskopia rozpoznanie Biopsja guza i badanie histopatologiczne fragmentu USG, TK jamy brzusznej, RTG klatki piersiowej Badanie stężenia CEA UWAGA! Przy dodatnim wyniku testu na obecność krwi utajonej w kale znaczenie diagnostyczne Inne badania laboratoryjne (morfologia krwi, enzymy wątrobowe, parametry układu krzepnięcia, badanie ogólne moczu) ocena stopnia zaawansowania ocena stanu ogólnego

7 CEA antygen karcynoembrionalny - glikoproteina błon komórkowych - ruchliwość elektroforetyczna w paśmie β-globulin - T1/2 2 8 dni - krążący antygen metabolizowany w wątrobie W życiu płodowym: Wytwarzany i uwalniany do krążenia przez komórki przewodu pokarmowego i trzustki Po urodzeniu: Ilości śladowe produkowane przez dojrzałe komórki jelit, trzustki i wątroby represja Nowotwór derepresja

8 CEA antygen karcynoembrionalny wartości odcięcia: 2,5 5,0 ng/ml < 10,0 ng/ml zdrowi palacze czułość diagnostyczna 50-60%, swoistość 95% niewielki ciąża, spożywanie alkoholu, marskość wątroby, kamica żółciowa, zapalenie dróg żółciowych, ropień wątroby, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, stany zapalne płuc, cukrzyca, itd.

9 CEA antygen karcynoembrionalny Stężenie wrasta wraz z zaawansowaniem procesu nowotworowego Stopień zaawansowania wg Dukesa % chorych z rakiem jelita grubego i odbytnicy oraz z podniesionym mianem CEA A 10-15% B C D 70-80% Czynnik prognostyczny ryzyka nawrotu choroby i czasu przeżycia (pomiar przed rozpoczęciem leczenia wartość prognostyczna)

10 CEA antygen karcynoembrionalny Ocena radykalności operacji, wczesne wykrycie wznowy, odległe przerzuty 1. Normalizacja (6 tyg. po zabiegu) i utrzymanie niskiego poziomu (kontrola co 2-3 miesiące przez 3 lata) 2. Wzrost stężenia potwierdzenie nawrotu choroby/przerzutów u 90-95%

11 Rak jelita grubego Markery pomocnicze CA 19.9 CA 50 CA 72.4 Oznaczenia komplementarne do CEA pozwalają na zwiększenie czułości diagnostycznej TPA TPS Monitorowanie chorych po leczeniu

12 Rak żołądka

13 Rak żołądka Czynniki ryzyka: - dieta bogata w żywność konserwowaną poprzez solenie, wędzenie i marynowanie; uboga w owoce i warzywa - palenie tytoniu - przewlekłe niedożywienie - występowanie dziedzicznych zespołów predyspozycji do zachorowania na raka żołądka (np. FAP rodzinna polipowatość przewodu pokarmowego, Zespół Lyncha, Zespół Li-Fraumeni) - zanikowe zapalenie żołądka - stan po częściowej resekcji żołądka - niedokrwistość złośliwa - Infekcja Helicobacter pylori

14 Rozpoznanie i diagnostyka Rak żołądka - gastroskopia, biopsja guza i weryfikacja histopatologiczna - USG ocena ścian żołądka, węzłów chłonnych i obecności przerzutów - TK jamy brzusznej - RTG dolnego odcinka przewodu pokarmowego 95% wszystkich raków żołądka to gruczolakoraki 90% rozpoznawane jest w stadium zaawansowanym

15 Antygen nowotworowy 72.4 (CA 72.4) glikoproteina rośnie jedynie nieznacznie w stanach zapalnych - obecny w wielu tkankach płodu - obecny w komórkach gruczolakoraków o różnej lokalizacji narządowej (rak żołądka, rak jelita grubego, rak przełyku, rak jajnika, niedrobnokomórkowy rak płuca) - bardzo rzadko występuje w komórkach prawidłowych

16 Antygen nowotworowy 72.4 (CA 72.4) Wartości odcięcia: < 2,5-4,0 U/ml Czułość diagnostyczna 40-50%, swoistość 95% Częstość występowania podwyższonych wyników wzrasta wraz ze stopniem zaawansowania nowotworu Użyteczność w kontroli chorych po leczeniu podstawowym (normalizacja wyniku po 4-6 tygodniach od leczenia podstawowego) U 70-80% pacjentów z nawrotem choroby stężenia CA 72.4 wyprzedza o 1-4 miesiące objawy kliniczne i radiologiczne wznowy

17 CEA w raku żołądka Czułość diagnostyczna 20-30%, swoistość 95% Częstość podwyższonych wartości stężenia CEA wrasta wraz z zaawansowaniem procesu nowotworowego Stopień zaawansowania % chorych z rakiem żołądka oraz podniesionym mianem CEA I 6-8% II III iv 30-35% Użyteczność w kontroli chorych po leczeniu podstawowym (normalizacja wyniku po 4-6 tygodniach od leczenia podstawowego) Marker wznowy i przerzutowania Ujemna wartość prognostyczna

18 CA 19.9 w raku żołądka Czułość diagnostyczna 30-40%, swoistość 95% (marker znacznego odsetka chorych z nowotworami złośliwymi trzustki i woreczka żółciowego) Częstość podwyższonych wartości stężenia CA 19.9 wrasta wraz z zaawansowaniem procesu nowotworowego Podwyższone stężenie koreluje z głębokością naciekania żołądka, stanem zajęcia węzłów chłonnych i obecnością przerzutów odległych do wątroby Użyteczny w kontroli skuteczności leczenia Inne: CA 50, TPA

19 Nowotwory piersi i jajnika

20 Rak piersi Najczęstszy nowotwór złośliwy u kobiet Obserwuje się wzrost liczby zachorowań Rak jajnika Wzrost liczby zachorowań Nowotwór Podstawowy marker Inne markery Rak piersi CA 15.3 CEA, CA 27.29, MCA, TPS, TPA, CYFRA 21.1 Rak jajnika CA 125 CA 72.4, CEA, CA 15.3, CA 19.9, AFP, hcg, LDH, TPS

21 Rak piersi

22 Rak piersi Czynniki ryzyka: - > 50 roku życia - czynniki hormonalne: wczesna pierwsza miesiączka, późna menopauza, kobiety które nie rodziły, długotrwała hormonoterapia zastępcza - dieta bogata w tłuszcze zwierzęce i alkohol - rak w jednej z piersi zwiększa ryzyko wystąpienia raka w drugiej - dodatni wywiad rodzinny w kierunku występowania raka jajnika lub piersi - dziedziczne mutacje genów BRCA1 i BRCA2 zazwyczaj w wieku < 50 roku życia

23 Rak piersi Rozpoznanie i diagnostyka - Wywiad ginekologiczny, hormonoterapia, choroby piersi i innych narządów - Wywiad rodzinny - Ocena wyglądu piersi, badanie palpacyjne piersi i węzłów chłonnych - Badania obrazowe: mammografia, ultrasonografia, rezonans magnetyczny - Badanie cytologicze ( rozmaz wycieku z brodawki, ocena materiału po biopsji cienkoigłowej) - Badanie histopatologiczne podstawa rozpoznania!!!

24 Antygen nowotworowy 15.3 (CA 15.3) Glikoproteina błon komórkowych Antygen występuje w prawidłowych komórkach nabłonkowych gruczołu jak i komórkach raka piersi (a także raku jajnika, szyjki macicy, endometrium, niedrobnokomórkowym raku płuca) w niezłośliwych zmianach w piersi i przewodzie pokarmowym, marskości i stanach zapalnych w wątroby, zapaleniu płuc, gruźlicy, chorobach reumatycznych

25 Antygen nowotworowy 15.3 (CA 15.3) Wartości odcięcia: <15-30 U/ml Częstość podwyższonych stężeń markera zależna od stopnia zaawansowania zmian 10% ze zmianami łagodnymi 30-40% u chorych bez przerzutów 70% u chorych z przerzutami Wysokie stężenie przed leczeniem wiąże się zazwyczaj z gorszym rokowaniem Podwyższony < 10U/ml poziom CA 15.3 wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wznowy i zwiększoną śmiertelnością W monitorowaniu stosuje się jednoczesne oznaczenie CA 15.3 wraz z CEA

26 Antygen nowotworowy (CA 27.29) Oznaczenie pomocnicze jako jeden w wyznaczników progresji raka piersi (inne to TPS, TPA, CYFRA 21.1) o istotnie niższej czułości Stopień zaawansowania raka piersi Czułość oznaczenia CA I 10-15% II 20-25% III 30-45% łagodne zmiany w piersiach, przewlekłe zapalenie wątroby, choroby o podłożu immunologicznym Ocena obecności przerzutów: do wątroby czułość oznaczenia 90% do kości i płuc czułość oznaczenia 50%

27 Rak jajnika

28 Rak jajnika Czynniki ryzyka: - niepłodność, brak ciąży - zaburzenia hormonalne (hiperestrogenizm, hiperandrogenizm) - endometrioza, stany zapalne miednicy mniejszej - > 50 roku życia - otyłość, palenie papierosów, bogatotłuszczowa dieta uboga w witaminę A - Predyspozycja genetyczna do rozwoju raka jajnika: Zespół dziedzicznego występowania raka sutka i raka jajnika (HBOC) Zespół dziedzicznego występowania raka jajnika (HOC) Zespół Lyncha (HNPCC) - Predyspozycja genetyczna: mutacja w genie BRCA1, BRCA2

29 Rak jajnika Rozpoznanie i diagnostyka - Wywiad - Badanie fizykalne miednicy - Badania obrazowe: USG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny - laparoskopia/laparotomia Dokładność badania fizykalnego 76%, CA % USG - 74% - Oznaczenie CA Badanie cytologiczne - Badanie histopatologiczne podstawa rozpoznania!11

30 Antygen nowotworowy 125 (CA 125) Glikoproteina T1/2 2-6 dni Wytwarzany przez komórki nabłonka wyścielającego jamy ciała płodu Komórki nabłonka prawidłowego otrzewnej, opłucnej, osierdzia, endometrium, śluzówki szyjki macicy, jajowodów I trymestr ciąży, podczas miesiączki, w chorobach autoimmunologicznych, stanach zapalnych wątroby, trzustki, przydatków, marskości wątroby Gruczolakorak płuca, rak piersi, endometrium, trzustki, wątroby

31 Antygen nowotworowy 125 (CA 125) Wartości odcięcia: < 35 U/ml Stężenie markera zależy od stanu hormonalnego i u kobiet po menopauzie jest niższe (< 30 U/ml) Produkcja nasilona w rakach jajnika zwłaszcza niewytwarzających śluzu Stężenie koreluje z wielkością zmian i stopniem zaawansowania choroby (ponad 80% dorosłych kobiet z rakiem jajnika ma podwyższone stężenie) W stadium FIGO I i II raka czułość 49%, w stadium III i IV czułość 87% przy swoistości 80% Spośród kobiet ze zmianami w jajniku i wysoką wartością CA 125 ponad 50% ma nowotwór złośliwy podczas gdy tylko u 5% diagnozuje się wtedy rozrost łagodny (diagnostyka różnicowa)

32 Antygen nowotworowy 125 (CA 125) Koreluje z odsetkiem 5-letniego przeżycia (40%) Niskie stężenie CA 125 jest korzystnym czynnikiem prognostycznym Kontrola chorych po pierwotnym leczeniu chirurgicznym, monitorowanie uzupełniającej radioterapii i chemioterapii (po leczeniu radykalnym spadek stężenia do normy ) (po operacji i chemioterapii normalizacja po 90 dniach od rozpoczęcia leczenia jest dobrym wskaźnikiem rokowniczym) Stężenie < 35 U/ml u około 50% osób może nie wykluczać nowotworu!! Prognostyk wznowy nowotworu ( stężenia po terapii wyprzedza o 6 miesięcy kliniczne objawy nawrotu)

33 CA 19.9 w raku jajnika 17-18% chorych na raka jajnika ma podwyższone stężenie tego markera Jest to użyteczny marker w monitorowaniu śluzowego raka jajnika CA 15.3 w raku jajnika CA 15.3 podwyższone stężenie tego markera u ok. 70% chorych na raka jajnika szczególnie w zaawansowanej chorobie Wskazuje na przerzuty do piersi???

34 AFP, hcg i LDH w raku jajnika AFP pierwotny rak wątroby hcg złośliwy nabłoniak kosmówkowy jądra lub jajnika, zaśniad inwazyjny LDH Stężenie tych markerów pozostaje w wyraźnej relacji do masy nowotworu Wysoki poziom tych markerów niekorzystny czynnik rokowniczy AFP, hcg i LDH w raku jajnika dla oceny rokowania chorych, monitorowania chemioterapii, dla oceny efektywności leczenia, kontroli po leczeniu celem wykrycia przerzutów i/lub wznowy

35 Nowotwór Rak jelita grubego Zastosowanie markerów w wybranych chorobach nowotworowych Pomocne w rozpoznaniu Wartość prognostyczna Monitorowanie Wartość predykcyjna Inne o niższej użyteczności CEA CEA CEA - Ca 19.9, CA 50, CA 72.4, CA 242 Rak żołądka CA CA 72.4, (CEA, CA 19.9) - CEA, CA 19.9, CA 50 Rak piersi CA CA 15.3, CEA CA 15.3 CEA, CA 27.29, MCA, TPS, TPA, CA 549, Rak jajnika CA 125 CA 125, AFP, hcg, LDH CA 125, CA 19.9 (w niektórych przypadkach), AFP, hcg, LDH CA 125 CA 19.9, CA 15.3, CEA, CA 72.4, TPS