WIEDZA PLUS 2 Kompleksowy monitoring potencjału i barier regionalnego rynku pracy

Projekt finansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz ze środków budżetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego Prognoza zatrudnienia i zapotrzebowania na określone zawody w woj. dolnośląskim oraz lista zawodów opracowanie powstał o w ramach projektu WIEDZA PLUS 2 Kompleksowy monitoring potencjału i barier regionalnego rynku pracy Projekt jest realizowany w ramach Priorytetu II Działanie 2.1 Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy. Projekt jest realizowany na terenie woj. dolnośląskiego. Opracowanie wykonali: dr Ewa Kusideł dr Artur Gajdos Projekt realizuje: ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. 99-300 Kutno ul. Grunwaldzka 5 tel. (024) 355-77-00 fax. (024) 355-77-01 www.asm-poland.com.pl www.wiedzaplus2.ae.wroc.pl STRONA TYTUŁOWA Informacji na temat Projektu Wiedza Plus 2 oraz niniejszego opracowania udziela Kierownik Projektu Jakub Ryszard Stempień tel. (024) 355-77-61 j.stempien@asm-poland.com.pl

Spis treści I. Prognoza całkowitego popytu na pracę w woj. dolnośląskim na lata 2006-2010... 3 1.1. Źródła i charakterystyka danych statystycznych.... 3 1.2. Prognozy liczby pracujących woj. dolnośląskiego na podstawie modeli trendu oraz metod wyrównywania wykładniczego.... 6 1.3. Prognozy rynku pracy woj. dolnośląskiego na podstawie wielorównaniowych modeli przyczynowo-skutkowych... 10 II. Prognoza liczby pracujących w woj. dolnośląskim na lata 2006-2010 według sektorów, sekcji i wybranych podsekcji PKD... 22 2.1. Prognozy liczby pracujących w podziale na cztery sektory gospodarki... 23 2.2. Prognozy liczby pracujących w sekcjach PKD... 33 2.3. Prognozy liczby pracujących w podsekcjach produkcji przemysłowej... 42 2.4. Wnioski... 49 III. Prognoza popytu na pracę (liczby pracujących) według wielkich i dużych grup zawodowych w woj. dolnośląskim na lata 2006-2010... 51 3.1. Dane statystyczne... 51 3.2. Metody prognozowania... 58 3.3. Prognozy liczby pracujących w woj. dolnośląskim według wielkich i dużych grup zawodowych.. 58 3.4. Wnioski... 81 IV. Lista poszukiwanych zawodów w woj. dolnośląskim w latach 2006-2010... 83 4.1. Powstawanie nowych zawodów; światowe tendencje rozwoju rynków pracy... 83 4.2. Ogólnopolska prognoza zapotrzebowania na określone zawody do 2010r... 85 4.3. Prognozy dla dolnośląskiego rynku pracy... 88 4.4. Lista deficytowych i nadwyżkowych zawodów w woj. dolnośląskim do 2010r... 90 V. Załączniki... 95 VI. Literatura... 116 2

I. Prognoza całkowitego popytu na pracę w woj. dolnośląskim na lata 2006-2010 1.1. Źródła i charakterystyka danych statystycznych. W analizach i prognozowaniu zagregowanych elementów rynku pracy województwa dolnośląskiego wykorzystano informacje statystyczne w postaci szeregów czasowych o częstotliwości rocznej i kwartalnej z okresu 1995-2005. Zmiennymi endogenicznymi charakteryzującymi kształtowanie się sytuacji na rynku pracy oraz objętych prognozowaniem na okres 2006-2010 były: LP_dol liczba pracujących ogółem w tys. osób, LZ_dol liczba zatrudnionych (pracowników najemnych) w tys. osób, LB_dol liczba bezrobotnych w tys. osób, LOP_dol liczba ofert pracy w województwie, w tys. wolnych miejsc pracy, LAZ_dol=LP_dol+LB_dol liczba aktywnych zawodowo w województwie dolnośląskim. W konstruowanych modelach przyczynowo-skutkowych uwzględniono zarówno zmienne lokalne dla województwa oraz zmienne makroekonomiczne dla Polski. Bazę danych pomocniczych, głównie jako zmiennych objaśniających (predyktorów), stanowiły więc zebrane w odpowiednich bankach SPPP 1 : - makroekonomiczne dane GUS dotyczące kształtowania się w Polsce PKB, płacy przeciętnej brutto, liczby ludności, wskaźników cen, płacy minimalnej, nakładów inwestycyjnych i in. 2, zdefiniowane szczegółowo jako: PKB produkt krajowy brutto w cenach stałych 1995r., WBP przeciętna miesięczna płaca brutto w przeliczeniu na 1 zatrudnionego, w zł., (ceny bieżące), PC wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, indeks jednopodstawowy, I kw. 1995r. = 1, 1 System Prognozowania Popytu na Pracę w Polsce: www.sppp.gov.pl. Por. SPPP część II, RCS, Warszawa 2003 2 Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa; Poland Quarterly Statistics, Biuletyn Statystyczny, wyd. GUS, Warszawa (z różnych okresów 1992-2005). 3

WMINP miesięczna płaca minimalna brutto w zł., (ceny bieżące), oraz - publikowane w specjalnych wydawnictwach szacunkowe dane GUS o kształtowaniu się według województw produktu regionalnego brutto (PKB według województw) i wartości dodanej w poszczególnych województwach w cenach bieżących i stałych oraz dane o stopie bezrobocia rejestrowanego i wskaźnikach cen według województw. W przypadku modelowania i formułowania prognoz popytu na pracę w województwie dolnośląskim były to następująco zdefiniowane zmienne objaśniające: PKB_dol produkt regionalny brutto wytworzony w województwie (w cenach stałych 1995r., mln.zł), WBP_dol przeciętna miesięczna płaca brutto w województwie dolnośląskim w przeliczeniu na 1 zatrudnionego, w zł., ceny bieżące), LL_dol liczba mieszkańców województwa dolnośląskiego w tys. osób, PC_dol wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych w województwie dolnośląskim, indeks jednopodstawowy I kw. 1995r. =1 Przy formułowaniu prognozy, jako informacje historyczne o kształtowaniu się zmiennych prognozowanych, wykorzystane zostały dane z Badań Aktywności Ekonomicznej Ludności Polski za okres od I kwartału 1995r. do IV kwartału 2005r. Korzystając ze specjalnego oprogramowania systemu analiz i prognoz SAP/SPPP 3 zmienne te zostały obliczone na podstawie indywidualnych ankiet BAEL dla poszczególnych kwartałów lat 1995-2005, tzn. dla tych okresów, które zawierały informacje o lokalizacji miejsca zamieszkania badanych gospodarstw domowych wg nowego podziału administracyjnego na 16 województw. W badaniach korzystano także z danych rocznych. W tym przypadku informacje statystyczne pochodziły z publikacji GUS, a w szczególności z Rocznika statystycznego województw i Produktu Krajowego Brutto według województw (różne wydania z lat 1997-2006). Dla województwa dolnośląskiego podstawowe zmienne objaśniane i objaśniające prezentowane są na wykresach poniżej oraz w załączniku. 3 Zob. informacje na stronie internetowej www.sap.uni.lodz.pl. 4

Wykres nr 1. Liczba pracujących w woj. dolnośląskim w okresie 1995 kw. I 2005 kw. IV (w tys. osób) 1200 1150 1100 1050 1000 950 900 850 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 LP_DOL LP_DOLP ^YFIT Źródło: Na podstawie danych kwartalnych z Badań Aktywności Ekonomicznej Ludności (1995-2005) W pierwszym etapie formułowania prognozy dokonano identyfikacji tendencji, sezonowości oraz obserwacji i okresów nietypowych. W tym celu przeprowadzono estymację różnych postaci funkcji trendu z uwzględnieniem odpowiednio dobieranych zmiennych zero-jedynkowych. Na podstawie rezultatów badań empirycznych prezentowanych na wykresie można stwierdzić, iż ogólną tendencję kształtowania się liczby pracujących można aproksymować tylko wielomianem stopnia trzeciego (^YFIT). Ponieważ funkcja trendu stopnia trzeciego nie nadaje się do prognozowania na okresy średnie i długie, jako alternatywny model tendencji rozwojowej można zaproponować funkcję segmentowową. W celu zbudowania takiej funkcji zidentyfikowano trzy podokresy: 1) 1995 kw.1 1999 kw.4, 2) 2000 kw.1 2004 kw.1, 3) 2004 kw.2 2005 kw.4. 5

Wybierając podwójnie logarytmiczną (potęgową) postać funkcji, najlepsze dopasowanie (85% objaśnienia zmienności) otrzymano przy założeniu zmienności zarówno wyrazów wolnych, jak i współczynników kierunkowych w poszczególnych segmentach próby. Prezentowane poniżej rezultaty estymacji wskazują, iż w okresie pierwszym (1995 kw.1 1999 kw.4) przeciętne tempo wzrostu liczby pracujących w województwie wynosiło ok. 0,04% kwartalnie. Z kolei w okresie drugim obserwujemy spadek wartości tej zmiennej w tempie ok. 0,29% kwartalnie. W okresie trzecim, tzn. od 2 kwartału 2004r. obserwujemy przeciętne tempo wzrostu liczby pracujących wynoszące ok. 0,69% kwartalnie. Zmiany liczby pracujących ogółem charakteryzują również sezonowe spadki w I kwartałach poszczególnych lat w całym okresie analizy. Tablica nr 1. Wyniki estymacji segmentowego modelu tendencji rozwojowej liczby pracujących w województwie dolnośląskim: lp_dol=const +b 1 S1 +a 1^const_okres1+a 2^const_okres2+a 3 lnt_okres1+a 4 lnt_okres2+a 5 lnt_okres3+ε Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST 4.40511 1.02034 4.31731 0.001 S1-0.01121 0.00771-1.45335 0.155 ^CONST_OKRES@1 2.49700 1.02034 2.44723 0.019 ^CONST_OKRES@2 3.42342 1.03327 3.31318 0.003 LNT_OKRES@1 0.04674 0.01012 4.62060 0.000 LNT_OKRES@2-0.29389 0.04989-5.89089 0.000 LNT_OKRES@3 0.67116 0.27484 2.44193 0.020 R 2 Adj = 0.8521 DW = 1.267663 DW4 = 1.51 Źródło: Obliczenia własne 1.2. Prognozy liczby pracujących woj. dolnośląskiego na podstawie modeli trendu oraz metod wyrównywania wykładniczego. Segmentowy model tendencji rozwojowej nie jest odpowiednim narzędziem do formułowania prognoz. W celu opracowania możliwych tendencji przyszłościowych kształtowania się liczby pracujących w województwie proponowany jest model autoregresyjno-nieliniowy oraz metody wyrównywania wykładniczego. W Tablicy 2 pokazane są wyniki estymacji tego równania. Dokonując następnie ekstrapolacji oszacowanego modelu na kolejne kwartały lat 2006-2010 stwierdzono bardzo silny wpływ dwóch ostatnich obserwacji w próbie na wartości 6

prognozowane, tzn. z kw. 3 i 4 2005r. Sformułowano więc dwie serie prognoz eliminując alternatywnie wpływ obserwacji z 4 kw. 2005 (lpdolf3) oraz z 3 i 4 kw. 2005r. (lpdolf34). Oprócz prognozowanych tendencji, na wykresie zaznaczono również wartości zamrożone na poziomie odpowiednich kwartałów 2005r. Tablica nr 2. Wyniki estymacji autoregresyjno - nieliniowego modelu tendencji rozwojowej liczby pracujących w województwie dolnośląskim: lp_dol=const +a 1 *lp_dol(-1) +a 3 T+a 4 lnt+a 5 OT+b 1 S1+b 3 *S3+d 1 *u994+ε Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST 1795.81 690.726 2.59989 0.014 LP_DOL{-1} 0.719307 0.105981 6.78712 0.000 T 15.5731 5.80565 2.68241 0.012 LNT -556.650 220.443-2.52514 0.017 OT -3384.24 1621.16-2.08754 0.045 S1-27.7015 10.1347-2.73332 0.010 S3 23.1842 9.97972 2.32313 0.027 U994 137.916 40.3023 3.42205 0.003 Equation Summary No. of Obs. = 40 R2= 0.882 (adj)= 0.856 Durbins H= 2.43712 Log(likelihood) = -197.098 Durbin-Watson = 1.38728 Źródło: Obliczenia własne Wykres nr 2. Dopasowanie do danych oraz rezultaty prognozowania liczby pracujących w województwie dolnośląskim na podstawie trendu autoregresyjno-nieliniowego Źródło: Opracowanie własne. 7

W Tablicy 3 prezentowane są szeregi czasowe prognoz formułowanych zarówno na podstawie modelu trendu, jak i przy zastosowaniu trzech metod wyrównywania wykładniczego: Holta, Wintera i metody ADRES (ADaptive RESponses). Rezultaty z metody Holta i Wintera są rozbieżne, wskazując na wzrost do 1252 tys. osób, lub możliwość zmniejszenia się liczby pracujących do 993 tys. osób. Z metody ADRES otrzymano natomiast rezultat kompromisowy, czyli stagnację liczby pracujących na poziomie z roku 2006. Wykres nr 3. Dopasowanie do danych oraz rezultaty prognozowania liczby pracujących w województwie dolnośląskim na podstawie trzech metod wyrównywania wykładniczego Źródło: Opracowanie własne. 8

Tablica nr 3. Prognozy liczby pracujących w województwie dolnośląskim na podstawie modelu trendu oraz trzech metod wyrównywania wykładniczego (w tys. osób) LP_dol34 LP_dol3 LP_dolH LP_dolW LP_dolAD 2006 kw.1 1016.320 1038.900 1015.740 1067.070 985.549 2006 kw.2 1000.180 1038.020 1028.190 1074.000 1031.050 2006 kw.3 1012.130 1059.710 1040.650 1058.190 1055.300 2006 kw.4 1007.120 1068.540 1053.110 1065.030 1068.230 2007 kw.1 979.991 1045.280 1065.560 1049.310 1075.130 2007 kw.2 989.362 1059.610 1078.020 1056.060 1078.800 2007 kw.3 1017.980 1092.550 1090.470 1040.440 1080.760 2007 kw.4 1024.040 1109.830 1102.930 1047.080 1081.810 2008 kw.1 1004.450 1093.080 1115.390 1031.560 1082.360 2008 kw.2 1019.110 1112.520 1127.840 1038.110 1082.660 2008 kw.3 1051.600 1149.580 1140.300 1022.680 1082.820 2008 kw.4 1060.600 1170.290 1152.750 1029.140 1082.900 2009 kw.1 1043.360 1156.460 1165.210 1013.800 1082.950 2009 kw.2 1059.990 1178.440 1177.670 1020.160 1082.970 2009 kw.3 1094.180 1217.770 1190.120 1004.920 1082.990 2009 kw.4 1104.720 1240.540 1202.580 1011.190 1082.990 2010 kw.1 1088.890 1228.610 1215.030 996.046 1083.000 2010 kw.2 1106.830 1252.370 1227.490 1002.220 1083.000 2010 kw.3 1142.270 1293.380 1239.950 987.168 1083.000 2010 kw.4 1154.000 1317.750 1252.400 993.244 1083.000 Źródło: Obliczenia własne. Charakterystyki błędów prognozowania: Metoda Holta: Mean Pct Error (MPE) or bias = 0.1391% Mean Squared Error (MSE) = 2522.06 Mean Absolute Pct Error (MAPE) = 3.6313% Metoda Wintera: Mean Pct Error (MPE) or bias = 0.7381% Mean Squared Error (MSE) = 2465.97 Mean Absolute Pct Error (MAPE) = 3.5797% Metoda ADRES: Mean Pct Error (MPE) or bias = -0.2279% Mean Squared Error (MSE) = 2855.57 Mean Absolute Pct Error (MAPE) = 3.7760% 9

1.3. Prognozy rynku pracy woj. dolnośląskiego na podstawie wielorównaniowych modeli przyczynowo-skutkowych W przypadku modeli przyczynowo-skutkowych, dla opisu i prognozowania popytu na pracę w województwie dolnośląskim testowano modele uwzględniające zmiany regionalnego PKB lub wydajności pracy (PKB na 1 pracującego lub PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca) oraz nominalnej lub realnej płacy przeciętnej (w cenach produkcji lub konsumpcji). Dodatkowymi zmiennymi uzupełniającymi specyfikację funkcji zapotrzebowania na pracę najemną mogą być: stopa (lub liczba) bezrobotnych jako miara presji podaży na rynek pracy oraz zmienna czasowa dla uwzględnienia autonomicznych zmian technicznoorganizacyjnych w procesach produkcji. Takie relacje wynikają z ogólnych hipotez teoretycznych oraz potwierdzone są wieloma badaniami empirycznymi. Biorąc ponadto przekształcenie nieobserwowanej wielkości faktycznego popytu na pracę według formuły Brechlinga (partial adjustment) równanie zapotrzebowania na pracę ma charakter dynamiczny (autoregresyjny) z uwzględnieniem opóźnionej zmiennej objaśnianej. Specyfikację ogólną równania kształtowania się liczby zatrudnionych w estymacyjnej postaci podwójnie logarytmicznej można zapisać następująco: loglz t = a 0 + a 1 log(wbp/px) t + a 2 log(pkb/lp) t + a 3 logu t + a 4 t +a 5 loglz t-1 +ε t. W poszczególnych przypadkach tego typu równania mogą być modyfikowane poprzez uwzględnianie dodatkowych zmiennych oraz relacji stosunkowych np.: [WMINP/WBP] relacji płacy minimalnej do płacy przeciętnej, JP/PKBP stopy inwestycji ogółem w gospodarce narodowej lub w budownictwie (nakłady na roboty budowlano-montażowe w relacji do produkcji (wartości dodanej) w budownictwie; TAX stopy opodatkowania wynagrodzeń: TAX = 1- [WP/WBP], gdzie: WP wynagrodzenia przeciętne netto. Dla celów analizy dynamiki oraz średnio- i długookresowego prognozowania popytu na pracę ze szczególnym uwzględnieniem krótko- i długookresowych efektów zmian płac przeciętnych, wydajności pracy i innych zmiennych, można proponować model ECM, w którym zakłada się istnienie relacji kointegracyjnej pomiędzy liczbą pracujących, PKB i wynagrodzeniami przeciętnymi z możliwością rozszerzania lub zawężania specyfikacji: 10

dloglz t =(alfa-1) [loglz t-1 -a 0 -a 1 log(wbp/px) t-1 -a 2 log(pkb/lp) t-1 ] +b 1 dlog(wbp/px) t + +b 2 dlog(pkb/lp) t +ε t. gdzie: dlog operator przyrostu logarytmów. 1.3.1. Wielorównaniowy model i prognozy rynku pracy w Polsce Z wielu badań empirycznych z zakresu modelowania i prognozowania regionalnych rynków pracy wynika, iż zmienne ogólnokrajowe makroekonomiczne często w sposób istotny wpływają na kształtowanie się zmiennych regionalnych. Z tego względu przy specyfikacji równań dla zmiennych lokalnego rynku pracy również uwzględniane są makroekonomiczne zmienne objaśniające. W celu umożliwienia prognozowania wielowariantowego zbudowany został pomocniczy, wielorównaniowy model rynku pracy dla Polski. W modelu tym zastosowano równania o postaci podwójnie logarytmicznej. Estymowane na próbie od 1 kw. 1996 do 4 kw. 2005 (40 kwartałów): 1.Równanie płacy przeciętnej WBP: WBP=EXP(-3.030+0.6810*LOG(PKB)+0.4636*LOG(LBB)-0.2274*LOG(LBB{-4})+ +1.1576*LOG(PC)+0.03813*S1+0.1047*U991) R2(adj)= 0.99248, DW= 1.275308 2.Równanie liczby zatrudnionych: LZ=EXP(15.3226-0.4884*LOG(PKB)+0.2959*LOG(WB)-0.3354*LOG(LBB)+ +0.1962*LOG(PC)-0.02810*S1) R2(adj)= 0.86355, DW= 1.036852 3.Równanie liczby pracujących: LP=(EXP(2.8591+0.5445*LOG(LZ)+0.1767*LOG(PKB)-0.1495*LOG(PC)- -0.0285*LOG(LBB) +0.01532*S3) R2(adj)= 0.98050, DW= 1.683322 4.Równanie liczby bezrobotnych: LBB=EXP(35.7958-0.7372*LOG(PKB{-2})+1.1281*LOG(WB{-1})-2.8271*LOG(LP) -0.0351*S1+0.0373*S2+0.1038*U012) R2(adj)= 0.96088, DW= 1.166933 11

5.Równanie liczby wolnych miejsc pracy: LO=EXP(-121.0326+6.8694*LOG(PKB)+5.2539*LOG(PKB{-2})-3.0165*LOG(PC)+ +0.7429*LOG(LBB{-2})-2.7773*LOG(WBP{-1})+0.5338*S1+0.5098*S3) R2(adj)= 0.86524, DW= 1.193045 6,7,8: Tożsamości: WB=WBP/PC przeciętna płaca realna, LPP=LP+LO popyt na pracę, LAZ=LBB+LP liczba aktywnych zawodowo. Zastosowany model krajowego rynku pracy jest układem równań łącznie współzależnych z blokiem 3 tożsamości post-rekurencyjnych: Model RYNEKP Linkage Statistics 8 Equations 26 Endogenous Linkages Density of Linkage Matrix is 2.89 Equations will be solved in the following order: 1 1 EWBP 1 WBP 2 2 ELZ 2 LZ 3 3 ELP 3 LP 4 4 ELB 4 LBB 5 8 IWB 8 WB 6 5 ELO 5 LO 7 6 ILAZ 6 LAZ 8 7 ILPP 7 LPP Nonlinear simultaneous block 1 contains 5 equations. Recursive block 2 contains 3 equations. Przyjęto trzy scenariusze symulacyjne: a. ceny na poziomie roku 2006 (brak wzrostu cen) do końca 2010r. + wzrost PKB o 5% rocznie w wersji 2 modelu; b. wzrost inflacji o 2% rocznie + wzrost PKB o 3% rocznie w wersji 2, c. wzrost inflacji o 5% rocznie3 + wzrost PKB o 2% rocznie w wersji 2. Wyniki symulacji na podstawie scenariusza I, czyli wariantu optymistycznego prezentowane są poniżej w tablicy, a porównanie rezultatów z trzech wariantów dla niektórych zmiennych pokazane jest na załączonych wykresach. 12

Tablica nr 4; Wykres nr 4. Prognozy zmiennych krajowego rynku pracy (wariant optymistyczny) PKB^F WBP^F WB^F LZ^F LP^F LBB^F LO^F LPP^F LAZ^F PC 2006 kw.1 120598 2345.53 1053.50 9269.690 14067.300 2939.660 21.304 14088.600 17006.900 2.2264 2006 kw.2 130044 2289.80 1028.48 9577.260 14593.900 2555.780 32.819 14626.700 17149.600 2.2264 2006 kw.3 131858 2357.24 1058.77 9411.260 14702.300 2684.410 31.775 14734.000 17386.700 2.2264 2006 kw.4 139594 2390.23 1073.58 9377.520 14399.900 2690.480 21.471 14421.400 17090.400 2.2264 2007 kw.1 125100 2354.96 1057.74 9466.470 14378.500 2658.460 29.592 14408.100 17036.900 2.2264 2007 kw.2 134861 2398.81 1077.44 9574.380 14708.900 2505.580 38.008 14746.900 17214.500 2.2264 2007 kw.3 136375 2451.35 1101.03 9357.010 14764.200 2666.830 40.183 14804.400 17431.000 2.2264 2007 kw.4 143916 2457.25 1103.68 9342.120 14479.700 2641.070 29.655 14509.400 17120.800 2.2264 2008 kw.1 129572 2415.18 1084.79 9499.370 14526.900 2547.320 37.346 14564.300 17074.200 2.2264 2008 kw.2 138961 2436.38 1094.31 9555.520 14803.600 2423.270 45.369 14849.000 17226.900 2.2264 2008 kw.3 140443 2468.29 1108.65 9390.300 14910.600 2528.220 47.243 14957.800 17438.800 2.2264 2008 kw.4 148051 2469.02 1108.97 9412.440 14663.000 2467.380 36.310 14699.300 17130.400 2.2264 2009 kw.1 133810 2429.15 1091.06 9596.540 14737.600 2352.880 43.971 14781.600 17090.500 2.2264 2009 kw.2 143149 2447.76 1099.42 9644.260 15005.800 2234.740 52.017 15057.800 17240.500 2.2264 2009 kw.3 144729 2482.75 1115.14 9501.860 15135.800 2321.440 53.961 15189.700 17457.200 2.2264 2009 kw.4 152389 2487.83 1117.42 9526.980 14891.900 2262.510 43.069 14935.000 17154.400 2.2264 2010 kw.1 138180 2452.51 1101.56 9708.230 14963.600 2152.130 50.862 15014.500 17115.700 2.2264 2010 kw.2 147506 2472.91 1110.72 9746.420 15222.200 2043.150 58.989 15281.200 17265.400 2.2264 2010 kw.3 149114 2509.19 1127.01 9608.400 15357.000 2128.150 60.977 15418.000 17485.200 2.2264 2010 kw.4 156771 2516.26 1130.19 9626.990 15106.400 2074.800 50.109 15156.500 17181.200 2.2264 10300 10100 9900 9700 9500 9300 9100 8900 8700 8500 2006Q4 2007Q4 2008Q4 2009Q4 2010Q4 LZ LZ^2 LZ^5 Liczba zatrudnionych (pracowników najemnych) Liczba pracujących 13

Liczba wolnych miejsc pracy (oferty pracy, GUS) LBB - liczba bezrobotnych WB płaca przeciętna w cenach stałych 1995r. Źródło: Obliczenia własne. PKB produkt krajowy brutto 1.3.2. Wielorównaniowy model i prognozy rynku pracy województwa dolnośląskiego W celu konstrukcji wielorównaniowego modelu rynku pracy dla województwa dolnośląskiego testowano wiele możliwych specyfikacji zmiennych objaśnianych w poszczególnych równaniach. W wersji symulacyjnej modelu zastosowano następujące zależności: 1. LZ_dol - kształtowanie się liczby zatrudnionych (pracowników najemnych) w przypadku województwa dolnośląskiego najlepiej opisują zmienne regionalne: PKB_dol i WBP_dol oraz zależność autoregresyjna z opóźnieniem o 1 kwartał: REGRESS : dependent variable is LNLZDOL Using 1996Q1-2005Q4 Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST -1.51801 1.17516-1.29175 0.205 LNPKBDOL 0.300556 0.997320E-01 3.01364 0.005 LNWBPDOL -0.951329E-01 0.330515E-01-2.87832 0.007 LNLZDOL{-1} 0.903766 0.887370E-01 10.1848 0.000 Equation Summary No. of Obs. = 40 R2 = 0.830 (adj) = 0.816 Durbins H= 1.02411 Sum of Sq. Resid. = 0.829000E-01 Std. Error of Reg. = 0.479873E-01 Log(likelihood) = 66.8225 Durbin-Watson = 1.73118 14

2. LP_dol - liczba pracujących ogółem jest skorelowana z liczbą pracowników najemnych oraz zależy od poziomu płac realnych w województwie: REGRESS : dependent variable is LNLPDOL Using 1996Q1-2005Q4 Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST 2.45071 0.497682 4.92426 0.000 LNLZDOL 0.741075 0.551663E-01 13.4335 0.000 LNWBDOL -0.610205E-01 0.272679E-01-2.23781 0.031 Equation Summary No. of Observations = 40 R2 = 0.9022 (adj) = 0.8969 Sum of Sq. Resid. = 0.356019E-01 Std. Error of Reg. = 0.310196E-01 Log(likelihood) = 83.7272 Durbin-Watson = 1.06054 3. LB_dol liczba bezrobotnych zależy od zmian poziomu regionalnego produktu brutto, poziomu realnej płacy przeciętnej w województwie oraz podlega inercji: REGRESS : dependent variable is LNLBDOL Using 1996Q1-2005Q4 Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST 1.95640 0.984301 1.98761 0.055 LNPKBDOL -0.433390 0.142077-3.05040 0.005 LNLBDOL{-1} 0.516861 0.889800E-01 5.80874 0.000 LNWBDOL 0.709569 0.118465 5.98969 0.000 Equation Summary No. of Obs. = 40 R2 = 0.928 (adj) = 0.922 Durbins H= -0.21124 Sum of Sq. Resid. = 0.176315 Std. Error of Reg. = 0.699831E-01 Log(likelihood) = 51.7297 Durbin-Watson = 2.03698 4. LOP_dol liczba wolnych miejsc pracy w województwie dolnośląskim zależy od regionalnego produktu brutto, oraz od liczby bezrobotnych w województwie z przed dwóch kwartałów. Wahania kwartalne można eliminować poprzez zastosowanie autoregresji czwartego rzędu: REGRESS : dependent variable is LOP_DOL Using 1996Q1-2005Q4 Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST -2843.80 823.473-3.45343 0.002 LOP_DOL{-4} 0.848455 0.783360E-01 10.8310 0.000 PKB_DOL 0.155611 0.789506E-01 1.97100 0.057 LB_DOL{-2} 3.51059 1.94360 1.80623 0.079 S1 253.760 135.134 1.87784 0.069 Equation Summary No. of Observations = 40 R2 = 0.7881 (adj) = 0.7639 Sum of Sq. Resid. = 0.627984E+07 Std. Error of Reg. = 423.585 Log(likelihood) = -296.037 Durbin-Watson = 2.55444 15

5. PKB_dol produkt regionalny brutto zależy od poziomu produktu krajowego brutto oraz od zmian przeciętnej płacy w województwie: REGRESS : dependent variable is LNPKBDOL Using 1996Q1-2005Q4 Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST -3.47332 0.747264-4.64805 0.000 LNPKB 1.15553 0.775040E-01 14.9093 0.000 LNWBPDOL -0.539840E-01 0.248939E-01-2.16856 0.037 Equation Summary No. of Observations = 40 R2 = 0.9439 (adj) = 0.9409 Sum of Sq. Resid. = 0.359498E-01 Std. Error of Reg. = 0.311708E-01 Log(likelihood) = 83.5327 Durbin-Watson = 1.70079 6. WBP_dol przeciętna płaca miesięczna 1 zatrudnionego w województwie dolnośląskim zależy od zmian wydajności pracy (Xdol=PKB_dol/LP_dol) i płac realnych w województwie w okresie poprzednim oraz od zmian wskaźnika cen w poprzednim kwartale: REGRESS : dependent variable is LNWBPDOL Using 1996Q1-2005Q4 Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST 3.20806 0.732269 4.38098 0.001 LNXDOL{-1} 0.248085 0.961334E-01 2.58063 0.014 LNWBDOL{-1} 0.401945 0.135176 2.97350 0.006 LNPCDOL{-1} 1.43263 0.148503 9.64713 0.000 Equation Summary No. of Observations = 40 R2 = 0.9785 (adj) = 0.9767 Sum of Sq. Resid. = 0.122060 Std. Error of Reg. = 0.582285E-01 Log(likelihood) = 59.0849 Durbin-Watson = 2.00298 7. PC_dol ceny w województwie dolnośląskim opisywane są w zależności od kształtowania się ogólnego poziomu cen w kraju oraz autoregresyjnie od własnych opóźnień o 1 i 4 kwartały: REGRESS : dependent variable is PC_DOL Using 1996Q1-2005Q4 Variable Coefficient Std Err T-stat Signf ^CONST 0.106428 0.381844E-01 2.78720 0.009 PC_DOL{-1} 0.906408 0.945629E-01 9.58524 0.000 PC_DOL{-4} -0.122553 0.834529E-01-1.46853 0.151 PC 0.163249 0.818224E-01 1.99516 0.054 Equation Summary No. of Obs. = 40 R2 = 0.995 (adj) = 0.994 Durbins H= 1.30413 Sum of Sq. Resid. = 0.155630E-01 Std. Error of Reg. = 0.207920E-01 Log(likelihood) = 100.277 Durbin-Watson = 1.66249 16

Oprócz równań stochastycznych w modelu zastosowano cztery tożsamości umożliwiających prognozowanie: 8. LAZ_dol= LP_dol+LB_dol liczby aktywnych zawodowo w woj. dolnośląskim, 9. LPP_dol=LP_dol+LOP_dol całkowitego popytu na pracę w województwie, 10. WB_dol=WBP_dol/PC_dol poziom realnej płacy przeciętnej, 11. SB_dol=LB_dol/LAZ_dol stopę bezrobocia regionalnego. W celu jednoczesnego wykorzystania zmiennych krajowych i regionalnych w prognozowaniu rynku pracy woj. dolnośląskiego równania modelu rynku krajowego połączono z modelem regionalnym. W rezultacie otrzymano następujący układ równań 19 równań. Model RYNEKDOL Linkage Statistics 19 Equations 47 Endogenous Linkages Density of Linkage Matrix is 2.47 Equations will be solved in the following order: Equation Associated Variable 1 EWBP WBP 2 ELZ LZ 3 ELP LP 4 ELB LBB 5 ELO LO 6 ILAZ LAZ 7 ILPP LPP 8 IWB WB 9 EPKBDO PKB_DOL 10 EWBPDO WBP_DOL 11 ELZDO LZ_DOL 12 ELPDO LP_DOL 13 ELBDO LB_DOL 14 ELOPDO LOP_DOL 15 ILAZDO LAZ_DOL 16 ILPPDO LPP_DOL 17 IWBDO WB_DOL 18 ISBDO SB_DOL 19 EPCDO PC_DOL Recursive block 1 is empty. Nonlinear simultaneous block 1 contains 5 equations. Recursive block 2 contains 14 equations. 17

Po oszacowaniu równań stochastycznych dwustopniową MNK wykonano trzy szacunki symulacyjne przy opisanych wyżej założeniach odnośnie kształtowania się PKB i PC w okresie prognozy 2006-2010, tzn.: - w wariancie optymistycznym: 0% wzrostu cen i 5% wzrostu PKB (rocznie); - w wariancie pesymistycznym: 5% wzrostu cen i 2% wzrostu PKB rocznie, - w wariancie pośrednim: 2% wzrostu cen i 3% wzrostu PKB rocznie. Rezultaty prognozowania wariantowego prezentowane są poniżej: Wykres nr 5. Prognozowanie wariantowe Liczba zatrudnionych Liczba pracujących Liczba bezrobotnych Liczba wolnych miejsc pracy 18

Produkt regionalny brutto Źródło : Obliczenia własne. Nominalna miesięczna płaca przeciętna Prognozy rynku pracy woj. dolnośląskiego prezentowane są poniżej w trzech wariantach: Tablica nr 5. Prognoza rynku pracy woj. dolnośląskiego w wariancie optymistycznym LP_DOL^05 LOP_DOL^05 LB_DOL^05 LZ_DOL^05 WBP_DOL^05 PKB_DOL^05 2006 kw.1 1054.850 2967.850 301.606 784.646 2427.180 15827.500 2006 kw.2 1062.420 3378.700 294.321 790.000 2377.050 16381.300 2006 kw.3 1072.620 3772.850 286.713 799.317 2369.910 16654.200 2006 kw.4 1117.390 2219.980 265.916 842.645 2374.380 18830.400 2007 kw.1 1113.770 3533.410 274.130 840.592 2426.240 16700.900 2007 kw.2 1125.060 3644.870 270.989 850.294 2391.180 17276.900 2007 kw.3 1138.500 4052.170 266.664 863.170 2387.820 17559.900 2007 kw.4 1188.240 2826.510 247.278 911.507 2389.490 19852.000 2008 kw.1 1187.260 4083.860 257.140 912.023 2435.300 17606.800 2008 kw.2 1201.670 3951.190 254.572 924.721 2393.850 18214.600 2008 kw.3 1218.380 4377.990 250.207 940.689 2384.230 18514.100 2008 kw.4 1273.310 3451.590 229.585 993.963 2380.380 20932.200 2009 kw.1 1274.890 4642.430 239.342 996.848 2421.200 18566.400 2009 kw.2 1292.130 4303.630 236.250 1012.230 2376.840 19208.400 2009 kw.3 1311.650 4749.320 231.253 1030.840 2364.690 19525.400 2009 kw.4 1371.260 4095.700 209.120 1088.600 2358.980 22076.700 2010 kw.1 1374.660 5207.900 218.808 1093.180 2397.940 19582.200 2010 kw.2 1393.970 4694.420 215.377 1110.560 2353.550 20259.800 2010 kw.3 1415.520 5158.660 210.003 1131.130 2341.070 20594.500 2010 kw.4 1479.200 4757.070 186.588 1192.830 2335.160 23285.700 Źródło : Obliczenia własne. 19

Tablica nr 6. Prognoza rynku pracy woj. dolnośląskiego w wariancie pośrednim LP_DOL^23 LZ_DOL^23 LO_DOL^23 LB_DOL^23 WBP_DOL^23 PKB_DOL^23 2006 kw.1 1049.640 779.318 2917.530 303.296 2427.180 15504.100 2006 kw.2 1053.230 780.424 3327.290 295.968 2371.930 16050.900 2006 kw.3 1059.760 786.045 3726.760 288.019 2366.920 16319.900 2006 kw.4 1100.350 825.295 2166.950 267.341 2376.920 18452.400 2007 kw.1 1088.130 814.678 3390.990 277.263 2435.570 16030.500 2007 kw.2 1091.920 816.856 3498.800 274.574 2402.390 16586.400 2007 kw.3 1098.250 822.836 3914.820 270.621 2407.880 16857.900 2007 kw.4 1139.790 863.316 2670.340 252.466 2420.760 19056.700 2008 kw.1 1127.210 852.463 3813.100 264.658 2478.050 16554.100 2008 kw.2 1131.200 854.912 3676.280 263.282 2441.560 17127.300 2008 kw.3 1138.080 861.433 4115.670 260.013 2443.850 17407.600 2008 kw.4 1181.500 903.721 3154.560 241.628 2453.590 19678.400 2009 kw.1 1169.320 893.185 4218.160 254.112 2508.050 17095.000 2009 kw.2 1174.070 896.337 3875.960 252.670 2469.260 17687.400 2009 kw.3 1181.820 903.668 4337.700 249.207 2470.270 17977.200 2009 kw.4 1227.280 947.905 3628.420 230.073 2479.150 20322.800 2010 kw.1 1215.430 937.636 4611.110 242.625 2532.900 17655.400 2010 kw.2 1220.760 941.350 4095.060 241.070 2493.780 18267.300 2010 kw.3 1229.130 949.291 4577.490 237.463 2495.010 18566.700 2010 kw.4 1276.410 995.290 4093.460 217.667 2504.110 20989.300 Źródło : Obliczenia własne. 20

Tablica nr 7. Prognoza rynku pracy woj. dolnośląskiego w wariancie pesymistycznym LP_DOL^52 LZ_DOL^52 LB_DOL^52 LO_DOL^52 WBP_DOL^52 PKB_DOL^52 2006 kw.1 1047.040 776.656 304.141 2892.390 2427.180 15342.600 2006 kw.2 1048.640 775.641 296.798 3301.600 2369.360 15885.800 2006 kw.3 1053.340 779.419 288.689 3703.720 2365.430 16152.800 2006 kw.4 1091.820 816.621 268.085 2140.460 2378.240 18263.500 2007 kw.1 1075.370 801.803 278.838 3320.680 2440.340 15700.600 2007 kw.2 1075.470 800.279 276.386 3426.710 2408.260 16246.400 2007 kw.3 1078.280 802.845 272.643 3847.010 2418.430 16512.300 2007 kw.4 1115.730 839.425 255.125 2593.290 2437.150 18665.000 2008 kw.1 1097.530 823.064 268.430 3681.160 2500.430 16044.000 2008 kw.2 1096.450 820.522 267.646 3542.430 2466.790 16600.300 2008 kw.3 1098.490 822.403 264.946 3987.900 2475.570 16871.100 2008 kw.4 1136.230 859.274 247.689 3009.900 2492.640 19070.500 2009 kw.1 1117.450 842.304 261.445 4014.290 2554.450 16392.900 2009 kw.2 1116.160 839.554 260.803 3670.710 2519.030 16961.400 2009 kw.3 1118.150 841.378 258.119 4140.050 2527.530 17238.300 2009 kw.4 1156.660 878.993 240.480 3403.970 2544.600 19485.700 2010 kw.1 1137.560 861.672 254.342 4328.590 2606.670 16750.300 2010 kw.2 1136.190 858.850 253.679 3811.780 2570.980 17331.200 2010 kw.3 1138.160 860.663 250.965 4302.660 2580.380 17614.000 2010 kw.4 1177.450 899.030 232.957 3779.380 2598.290 19910.300 Źródło : Obliczenia własne. 21

II. Prognoza liczby pracujących w woj. dolnośląskim na lata 2006-2010 według sektorów, sekcji i wybranych podsekcji PKD W opracowaniu znajdują się prognozy liczby pracujących 4 według sektorów, sekcji i podsekcji PKD. Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) jest klasyfikacją pięciopoziomową, a w niniejszym opracowaniu szczegółowo zajmujemy się: - poziomem pierwszym dotyczącym 17 sekcji, na które składają się czynności charakteryzujące się podobnym podziałem pracy (np. sekcja rolnicza, produkcji przemysłowej, handlu itp. por. podrozdział 2.1); - poziomem pośrednim dotyczącym podsekcji występujących jedynie w sekcjach obejmujących działalność przemysłową. W naszym przypadku analizujemy podsekcje produkcji przemysłowej 5 w trzecim rozdziale opracowania; - zagregowanymi danymi dotyczącymi sekcji, dzięki którym otrzymujemy dane najbardziej ogólne, dotyczące 4 sektorów gospodarki: rolniczego (suma sekcji A, B), przemysłowego (suma sekcji C, D, E, F), usług rynkowych (suma sekcji G, H, I, J, K, O, P, Q) 6 i usług nierynkowych (suma sekcji L, M, N). Wszystkie prognozy bazują na kwartalnych danych BAEL z okresu od I kwartału 1995r. do IV kwartału 2005r., co stanowi 44 obserwacje. Na podstawie tych danych sformułowano prognozy na następne 20 okresów tj. do 4. kwartału 2010r. Do sformułowania prognoz posłużyły modele wektorowej autoregresji VAR 7. W każdym rozdziale tworzono osobny model, którego postać była wynikiem zastosowania wielu testów statystycznych (typu niestacjonarności zmiennych, długości opóźnień, egzogeniczności, blokowej nie-przyczynowości i in.). W ostateczności wybierano tę wersję modelu, która dawała najlepsze dopasowanie do danych oraz tę, której reszty w największym stopniu spełniały założenia o normalności rozkładu, braku autokorelacji, homoskedastyczności i właściwość doboru liniowej postaci funkcyjnej. Szczegóły wszystkich estymacji zamieszczono na wydrukach w załącznikach 1-3. Nie zamieszczamy dokładnych 4 Czasami, w celu uniknięcia powtórzeń, używamy pojęcia zatrudnieni, zamiast pracujący. Zawsze jednak chodzi nam o kategorię definiowaną przez GUS jako pracujący. 5 Dwie dodatkowe podsekcje występują jeszcze w sekcji C: Górnictwo przemysłowe. 6 Symbolika i opis poszczególnych sekcji PKD znajduje się na początku podrozdziału 2.1. 7 Opis stosowanej metodologii można znaleźć w wielu książkach np. w Kusideł [2000]. Uzasadnienie jej 22 zastosowania do prognozowania rynku pracy autorka zawarła w wielu opracowaniach np. Kusideł [2005].

opisów stosowanych testów, bowiem można je znaleźć w wielu opracowaniach, np. Kusideł [2000, rozdział 1]. Dla każdej zmiennej wyznaczono cztery warianty prognoz: podstawowy, optymistyczny, stagnacyjny i pesymistyczny. Wariant podstawowy pochodzi z modelu VAR, w którym rolę zmiennych objaśniających pełniły opóźnione wartości zmiennych objaśnianych. Prognozy podstawowe powstają zatem całkowicie mechanicznie, wykorzystując jedynie dynamiczne powiązania zmiennych. Ponieważ sytuacja na lokalnych rynkach pracy jest w dużym stopniu uzależniona od ogólnej sytuacji społeczno-ekonomicznej, wyznaczono również prognozy w zależności od trzech różnych wariantów ukształtowania ogólnokrajowego rynku pracy do 2010r. (por. p. 2.1.3). Niniejszy rozdział został podzielony na trzy podrozdziały, w których prognozujemy liczbę pracujących w województwie dolnośląskim w podziale sektory (podrozdział 2.1), sekcje (podrozdział 2.2) i podsekcje PKD (podrozdział 2.3). Obliczenia wykonywane były w trzech pakietach programowych: Microsoft Excel, Microfit 4.0, Matlab 6.5. 2.1. Prognozy liczby pracujących w podziale na cztery sektory gospodarki 2.1.1. Opis danych statystycznych Poniżej znajduje się analiza i prognoza liczby pracujących w czterech sektorach gospodarki województwa dolnośląskiego: rolniczym, przemysłowym, usług rynkowych i usług nierynkowych. Dane o sektorach powstały z sumowania odpowiednich danych dotyczących sekcji PKD, które opisuje Tablica 8. Agregowanie sekcji do poziomu sektorów odbywa się według następującego klucza: - sektor rolniczy: suma sekcji A, B; - sektor przemysłowy: suma sekcji C, D, E, F; - sektor usług rynkowych: suma sekcji G, H, I, J, K, O, P, Q; - sektor usług nierynkowych: suma sekcji L, M, N. 23

L.P Tablica nr 8. Symbol sekcji Symbole i aktualny opis głównych sekcji PKD Symbol Opis sekcji zmiennej 1 A rol Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo. 2 B Rybactwo. 3 C gor Górnictwo. 4 D pro Przetwórstwo przemysłowe. 5 E ene Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 6 F bud Budownictwo. 7 G han Handel hurtowy i detaliczny. Naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego. 8 H hot Hotele i restauracje. 9 I tra Transport, gospodarka magazynowa i łączność. 10 J fin Pośrednictwo finansowe. 11 K nie Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. 12 L adm Administracja publiczna i obrona narodowa. Obowiązkowe ubezpieczenie społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne. 13 M edu Edukacja. 14 N zdr Ochrona zdrowia i pomoc społeczna. 15 O poz Działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała. 16 P Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników. 17 Q Organizacje i zespoły eksterytorialne. Źródło: A. Korczyn, P. Sasin, [2005]. Poniżej prezentujemy wykresy struktury pracujących w województwie dolnośląskim i, dla porównania, w Polsce. 24

Wykres nr 6. Struktura pracujących w 4 sektorach gospodarki Polski i woj. dolnośląskiego Udział pracujących w rolnictwie Udział pracujących w przemyśle 25% 20% 45% 40% 15% 10% 5% 0% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 1995q1 1996q1 1997q1 1998q1 1999q1 2000q1 2001q1 2002q1 2003q1 2004q1 2005q1 Udział pracujących w usługach rynkowych 1995q1 1996q1 1997q1 1998q1 1999q1 2000q1 2001q1 2002q1 2003q1 2004q1 2005q1 Źródło: obliczenia własne. dolnośląskie Polska dolnośląskie Polska 35% 30% 25% 20% 26% 24% 22% 20% 18% 16% 14% 12% 10% 1995q1 1996q1 1995q1 1996q1 1997q1 1998q1 1999q1 2000q1 2001q1 2002q1 2003q1 2004q1 2005q1 Udział pracujących w usługach nierynkowych 1997q1 1998q1 1999q1 2000q1 2001q1 2002q1 2003q1 2004q1 2005q1 dolnośląskie Polska dolnośląskie Z Wykresu 6 wynika, że udział pracujących w rolnictwie kształtuje się na dużo niższym poziomie w woj. dolnośląskim niż w całej Polsce. W pozostałych sektorach wartości te są natomiast nieco wyższe niż dla całego kraju. Tendencje w woj. dolnośląskim są podobne do ogólnokrajowych: spada udział pracujących w rolnictwie i przemyśle (oprócz ostatnich kilku kwartałów) i rośnie w usługach, szczególnie nierynkowych. Średnie wartości udziału pracujących plasują woj. dolnośląskie na przedostatnim, piętnastym miejscu pod względem rolnictwa i na czwartym miejscu pod względem przemysłu i usług. Mały udział pracujących w rolnictwie przy jednocześnie dużym udziale pracujących w usługach pozwalają zakwalifikować województwo dolnośląskie do regionów innowacyjnych. Badanie sezonowości wskazało występowanie istotnych statystycznie wahań sezonowych w: rolnictwie, gdzie liczba pracujących odchyla się od wartości średniej o -6,6 tys. osób i +6,7 tys. osób odpowiednio w pierwszym i trzecim kwartale badanego okresu, przemyśle, gdzie liczba pracujących jest mniejsza od średniej o 15,3 tys. osób w każdym pierwszym kwartale badanego okresu, Polska 25

Dodatkowo w rolnictwie, przemyśle i usługach nierynkowych można było stwierdzić malejącą tendencję w liczbie pracujących 8. Szczegóły badania występowania trendu i sezonowości pokazuje Tablica 9. Tablica nr 9. Oszacowania liniowego trendu z sezonowością (z odjętym 4. kwartałem, dla którego efekty obliczono po estymacji) dla liczby pracujących w sektorach gospodarki województwa dolnośląskiego. Oszacowania istotne statystycznie zacieniono Rolnictwo Przemysł Usługi rynkowe Usługi nierynkowe Wyraz wolny 123.65 412.37 344.19 238.63 T -0.98-2.80 0.36-0.96 S1-6.57-15.26 2.62-5.05 S2 4.04-5.30-6.22-6.24 S3 6.74 8.49-5.48 1.33 S4-4.21 12.07 9.09 9.97 Źródło: obliczenia własne. 2.1.2. Prognozy liczby pracujących w 4 sektorach gospodarki woj. dolnośląskiego Prognozy dla pracujących w 4 sektorach gospodarki Polski pochodzą z następującego, czterorównaniowego modelu VAR: y t =A 0 +A 1 y t-1 + A 2 y t-2 +Bx t +e t (2.1.2) gdzie: A 0 macierz parametrów części deterministycznej równania. W naszym przypadku znajdują się w niej: oszacowanie wyrazu wolnego i oszacowania przy zmiennych sezonowych: s 1t, s 2t, s 3t, przyjmujących wartość 1 odpowiednio w pierwszym, drugim i trzecim kwartale każdego roku oraz wartość 1 dla każdego czwartego kwartału; y t wektor obserwacji dla zmiennych objaśnianych równania: y t =[Δlrol t Δlprz t Δluslr t Δlusln t ], gdzie Δlrol t, Δlprz t, Δluslr t, Δlusln t przyrosty logarytmów liczby pracujących odpowiednio w rolnictwie, przemyśle, usługach rynkowych i nierynkowych; x t wektor obserwacji dla zmiennych egzogenicznych modelu: x t = [Δlprac t ], gdzie Δlprac t oznacza przyrosty logarytmów liczby pracujących w całej gospodarce polskiej, których wartości dla okresu prognozowanego wyznaczamy w paragrafie 2.1.3. Model (2.1.2) został użyty w dwóch wersjach: podstawowej i wariantowej. Wersja podstawowa powstała przy założeniu, że x t =0. Prognozy wariantowe: optymistyczna, pesymistyczna i stagnacyjna, wynikają z uprzednich założeń dotyczących kształtowania się 8 Zauważmy, że tendencja liczby pracujących w usługach nierynkowych jest inna niż udziału tej kategorii w ogóle pracujących w województwie dolnośląskim (por. wykres 2.1). 26

ogólnokrajowego rynku pracy, czego szczegóły znajdują się w paragrafie 2.1.3. Dołączenie zmiennej egzogenicznej w postaci liczby pracujących w Polsce potwierdza wysoki współczynnik korelacji pomiędzy tą zmienną, a liczbą pracujących w woj. dolnośląskim. Dołączenie zmiennych sezonowych wynikało z faktu, że przyrosty logarytmów zastosowane w (2.1.2) wykazywały zróżnicowanie sezonowe, o czym świadczą współczynniki liniowego trendu i sezonowości pokazane w Tablicy 10. Tablica nr 10. Oszacowania liniowego trendu z sezonowością (z odjętym 4. kwartałem, dla którego efekty obliczono po estymacji) dla przyrostów logarytmów liczby pracujących w sektorach gospodarki województwa dolnośląskiego. Oszacowania istotne statystycznie zacieniono. Rolnictwo Przemysł Usługi rynkowe Usługi nierynkowe Wyraz wolny -0.01684-0.01317 0.004484-0.00282 t 3.60E-04 5.15E-04-3.89E-05 2.15E-04 S1-0.03132-0.05967-0.00794-0.04342 S2 0.11255 0.020454-0.02804-0.01263 S3 0.028687 0.035694-0.00236 0.027939 S4-0.10991 0.003525 0.03834 0.028105 Źródło: obliczenia własne. 2.1.3. Wyznaczenie scenariuszy rozwoju polskiego rynku pracy Do wyznaczenia różnych scenariuszy rozwoju rynku pracy posłużył model postaci: y t = α 0 + α1 yt 1 + β1s1 t + β 2s2t + β 3s3t + ε t (2.1.3) gdzie: y t liczba pracujących w Polsce w okresie I kw. 1995 IV kw. 2005, s 1t, s 2t, s 3t zmienne sezonowe przyjmujące wartość 1 odpowiednio w pierwszym, drugim i trzecim kwartale każdego roku oraz wartość 1 dla każdego czwartego kwartału (taka konstrukcja zmiennych pozwala nam na interpretację parametrów w charakterze odchyleń od średniej zjawiska), y t-1 opóźnione o jeden kwartał wartości zmiennej objaśnianej y t. Oszacowanie powyższego modelu daje następujący rezultat (wszystkie oszacowania oprócz wyrazu wolnego są istotne statystycznie): y t =404,9-+0,916y t-1-296,9s 1t +223,3s 2t +253,3s 3t (2.1.3a) 27

Prognozy wyznaczone bezpośrednio z równania (2.1.3a) zakładają brak istotnych zmian w liczbie pracujących w porównaniu do wartości zaobserwowanych w ostatnich kilku kwartałach. Prognozy te nazywamy wariantem stagancyjnym. Poprzez korektę współczynnika przy y t-1 (o odpowiednio +0,01 i -0,01) uzyskujemy prognozy optymistyczne i pesymistyczne. Wartości wszystkich prognoz liczby pracujących w Polsce pokazuje Tablica 11 i Wykres 7. Tablica nr 11. Prognozy liczby pracujących w Polsce (w tys. osób) dla różnych wariantów rozwojowych wariant pesymistyczny wariant stagnacyjny wariant optymistyczny 2006Q1 13938 14082 14225 2006Q2 14024 14303 14585 2006Q3 14136 14547 14967 2006Q4 13811 14352 14909 2007Q1 13382 14045 14735 2007Q2 13489 14267 15085 2007Q3 13623 14513 15458 2007Q4 13318 14319 15391 2008Q1 12908 14013 15208 2008Q2 13034 14236 15548 2008Q3 13185 14482 15912 2008Q4 12897 14289 15837 2009Q1 12503 13984 15645 2009Q2 12645 14208 15978 2009Q3 12811 14455 16334 2009Q4 12538 14263 16250 2010Q1 12158 13958 16051 2010Q2 12313 14183 16375 2010Q3 12492 14431 16724 2010Q4 12231 14239 16633 Źródło: obliczenia własne. 28

Wykres nr 7. Scenariusze rozwoju rynku pracy w Polsce 17000 16000 15000 14000 13000 pesym stagn optym 12000 1995Q1 1995Q4 1996Q3 1997Q2 1998Q1 1998Q4 1999Q3 2000Q2 2001Q1 2001Q4 2002Q3 2003Q2 2004Q1 2004Q4 2005Q3 2006Q2 2007Q1 2007Q4 2008Q3 2009Q2 2010Q1 2010Q4 Źródło: obliczenia własne. Scenariusz optymistyczny zakłada wzrost liczby pracujących w Polsce o średnio 100 tys. osób z okresu na okres. Scenariusz pesymistyczny zakłada okresowe spadki liczby pracujących o średnio 115 tys. osób. W końcu prognozowanego okresu (koniec 2006r.) w wariancie optymistycznym prognozuje się wzrost liczby pracujących o 15%, w pesymistycznym spadek o 15,6% w stosunku do IV kwartału 2005r., a w stagnacyjnym ustabilizowanie liczby pracujących na poziomie zaobserwowanym w ostatnim okresie. 2.1.4. Prognozy liczby pracujących w 4 sektorach gospodarki woj. dolnośląskiego Poniżej znajdują się tablice z wartościami prognoz dla 4 wariantów rozwojowych. Przypomnijmy, że wariant podstawowy pochodzi z modelu (2.1.2), dla którego x t =[0], a zatem jest to model, w którym pomija się wpływ liczby pracujących w całym kraju, i co za tym idzie, scenariusze rozwojowe tego zjawiska. 29

Tablica nr 12. Prognozy liczby pracujących (w tys. osób) w podstawowym wariancie rozwoju Rolnictwo Przemysł Usługi rynkowe Usługi nierynk. Razem 2006Q1 71.66 326.46 378.93 211.35 988.40 2006Q2 88.00 315.12 378.11 203.21 984.45 2006Q3 96.80 347.93 376.94 226.03 1047.70 2006Q4 80.29 359.93 388.16 235.31 1063.69 2007Q1 73.34 319.94 390.80 212.01 996.09 2007Q2 85.92 318.18 387.14 208.43 999.66 2007Q3 90.93 344.17 384.13 225.52 1044.75 2007Q4 78.16 349.04 398.87 231.61 1057.68 2008Q1 72.57 316.25 400.66 213.58 1003.06 2008Q2 83.17 318.02 394.45 211.02 1006.66 2008Q3 87.52 338.81 393.25 224.47 1044.04 2008Q4 76.06 341.97 409.68 230.71 1058.42 2009Q1 70.78 313.18 409.58 215.11 1008.65 2009Q2 80.80 315.26 402.90 211.78 1010.73 2009Q3 84.82 333.61 403.09 223.90 1045.41 2009Q4 73.77 336.94 419.65 231.04 1061.40 2010Q1 68.88 309.75 418.69 216.03 1013.35 2010Q2 78.62 311.49 412.36 212.01 1014.48 2010Q3 82.21 328.99 412.90 223.92 1048.01 2010Q4 71.54 332.51 429.38 231.55 1064.98 Wsp. trendu -0.46-1.10 2.23 0.06 0.74 Źródło: obliczenia własne. 30

Tablica nr 13. Prognozy liczby pracujących (w tys. osób) w optymistycznym wariancie rozwoju Rolnictwo Przemysł Usługi rynkowe Usługi nierynk. Razem 2006Q1 72.03 326.90 379.93 211.53 990.40 2006Q2 91.80 318.97 387.10 205.04 1002.91 2006Q3 101.43 355.46 393.03 231.24 1081.14 2006Q4 81.71 365.79 405.22 240.32 1093.03 2007Q1 76.35 323.37 410.84 214.21 1024.77 2007Q2 93.10 325.32 414.31 212.54 1045.27 2007Q3 96.87 355.98 414.53 233.74 1101.12 2007Q4 82.03 358.80 431.97 238.84 1111.64 2008Q1 78.84 323.72 439.85 218.68 1061.09 2008Q2 91.82 329.38 438.24 218.66 1078.10 2008Q3 94.77 353.24 438.23 234.52 1120.76 2008Q4 82.91 354.34 460.12 239.41 1136.79 2009Q1 79.35 325.07 466.56 223.53 1094.51 2009Q2 90.43 330.52 462.12 222.55 1105.63 2009Q3 93.95 349.86 463.72 235.29 1142.81 2009Q4 83.09 351.97 487.52 241.63 1164.22 2010Q1 79.03 325.74 492.25 227.58 1124.59 2010Q2 89.45 329.73 487.03 225.11 1131.32 2010Q3 93.19 346.97 489.50 236.73 1166.39 2010Q4 82.71 350.40 513.97 244.35 1191.43 Wsp. trendu 0.06-0.22 6.40 0.70 6.95 Źródło: Obliczenia własne 31

Tablica nr 14. Prognozy liczby pracujących (w tys. osób) w stagnacyjnym wariancie rozwoju Rolnictwo Przemysł Usługi rynkowe Usługi nierynk. Razem 2006Q1 70.00 324.46 374.44 210.51 979.41 2006Q2 88.39 313.94 375.61 201.73 979.67 2006Q3 98.76 349.60 378.16 226.81 1053.33 2006Q4 78.40 360.50 385.83 236.70 1061.43 2007Q1 71.65 316.92 385.95 210.01 984.53 2007Q2 87.90 316.67 386.45 206.60 997.61 2007Q3 91.57 346.78 384.18 227.38 1049.91 2007Q4 75.73 349.27 394.98 232.43 1052.40 2008Q1 71.99 312.62 397.17 210.93 992.70 2008Q2 84.92 317.25 394.11 210.05 1006.32 2008Q3 87.08 341.56 391.76 226.44 1046.85 2008Q4 74.23 341.20 405.98 230.49 1051.89 2009Q1 70.67 309.87 407.05 212.75 1000.34 2009Q2 81.81 315.29 401.85 211.56 1010.51 2009Q3 84.27 335.72 401.17 225.30 1046.46 2009Q4 72.52 335.68 416.77 230.38 1055.35 2010Q1 68.69 307.15 416.21 214.27 1006.33 2010Q2 79.27 311.74 410.81 211.92 1013.73 2010Q3 81.93 330.48 411.35 224.83 1048.60 2010Q4 70.50 331.38 426.95 231.03 1059.85 Wsp. trendu -0.47-1.09 2.22 0.07 0.73 Źródło: obliczenia własne. 32

Tablica nr 15. Prognozy liczby pracujących (w tys. osób) w pesymistycznym wariancie rozwoju Rolnictwo Przemysł Usługi rynkowe Usługi nierynk. Razem 2006Q1 68.00 322.00 368.93 209.46 968.39 2006Q2 85.10 308.94 364.35 198.44 956.82 2006Q3 96.17 343.83 363.79 222.44 1026.24 2006Q4 75.17 355.25 367.20 233.14 1030.76 2007Q1 67.20 310.52 362.35 205.84 945.91 2007Q2 83.00 308.20 360.34 200.77 952.32 2007Q3 86.57 337.87 356.01 221.22 1001.67 2007Q4 69.85 339.99 361.03 226.21 997.07 2008Q1 65.70 301.80 358.48 203.38 929.36 2008Q2 78.60 305.57 354.44 201.75 940.36 2008Q3 80.11 330.45 350.44 218.76 979.76 2008Q4 66.43 328.67 358.39 222.01 975.49 2009Q1 62.92 295.31 355.24 202.44 915.92 2009Q2 74.18 300.86 349.86 201.12 926.02 2009Q3 75.81 322.58 347.79 216.01 962.19 2009Q4 63.30 320.45 356.96 219.94 960.64 2010Q1 59.74 289.65 352.59 201.77 903.76 2010Q2 70.56 294.96 347.58 199.61 912.71 2010Q3 72.37 315.48 347.13 214.00 948.98 2010Q4 60.19 313.95 356.12 218.90 949.15 Wsp. trendu -0.91-1.87-1.15-0.51-4.44 Źródło: obliczenia własne. W ostatnich wierszach Tablic 12-15 zamieszczono współczynniki liniowego trendu dla prognoz liczby pracujących. Wynika z nich, że w rolnictwie prognozuje się spadek liczby pracujących o ok. 0.46, 0.47 i 0.91 tys. osób z kwartału na kwartał w scenariuszu odpowiednio podstawowym, stagnacyjnym i pesymistycznym. W scenariuszu optymistycznym brak jest istotnych zmian. We wszystkich scenariuszach rozwojowych prognozuje się spadek pracujących w przemyśle. Największe wzrosty prognozuje się w usługach rynkowych jedynie pesymistyczny scenariusz rozwoju krajowego rynku pracy jest w stanie odwrócić te pozytywne tendencje. 2.2. Prognozy liczby pracujących w sekcjach PKD W Tablicy 8 znajduje się opis i symbolika 17 sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności oraz nazwy jakich używamy dla tych zmiennych w badaniu. Ze względu na niewielką liczebność sekcji B połączono ją z sekcją A (sekcja AB); podobnie postąpiono z sekcjami P i Q, które 33