[4] Dr Ian Smythe Ian Smythe 2013 1
SPIS TREŚCI Cele i zadania modułu 3 Czym są technologie wspierające 4 Rodzaje technologii 5 Wsparcie poprzez technologię 6 Komputery, tablety, smartfony... 9 Materiały online i offline 10 Sprzęt 11 Text to speech w pracy i w szkole 12 Speech to text w pracy i w szkole 16 Mapy myśli w pracy i w szkole 18 Pisownia i gramatyka 22 Ustawienia formatowania i stylów w pracy i w szkole 23 Przypomnienia 25 Cele uczenia się: Celem tego modułu jest przekazanie w prosty sposób kwestii związanych ze stosowaniem technologii służących przezwyciężaniu trudności dyslektycznych. Materiały te stworzono z myślą o wszystkich, którzy pracują z osobami z dysleksją, a także o nich samych. Ze względu na to, że technologie zmieniają się bardzo szybko, główną intencją niniejszego modułu jest przybliżenie podstawowych programów i zasad ich stosowania. Tam gdzie to możliwe zaprezentowano także przykłady. Literatura polecana 26 Prawa autorskie Materiały projektu DysVET są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa- Użycie niekomercyjne 3.0 Unported http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/deed.pl 2
Cele i idee modułu Ten moduł koncentruje się na roli, jaką odgrywa technologia we wspieraniu osób z dysleksją i jak może być stosowana do pomocy w nauce i pracy. Zapoznanie się z nim zapewni: 1. Docenienie, jak różnorodne technologie mogą pomagać osobom z dysleksją. 2. Rozumienie czym są technologie wspierające i w jaki sposób mogą pomóc. 3. Wiedzę na temat istniejących rodzajów technologii. 4. Wiedzę jak technologie mogą pomóc w przezwyciężaniu trudności dyslektycznych. Zmiany Technologia zmienia się w zawrotnym tempie. Kilka lat temu blogi były modną nowością. Potem Facebook i Twitter. Co będzie następne? Nie chodzi tylko o treść stron internetowych, ale całą istotę technologii. Wiele organizacji i osób do przekazywania informacji używa obecnie YouTube, gdzie zawartość zmienia się codziennie. Żeby uświadomić sobie jak szybie są zmiany, wystarczy prześledzić historię tabletów i telefonów marek takich jak np. Apple, Blackberry, Samsung, Nokia. Zatem moduł ten warto potraktować jako zaproszenie, nie jako ostateczną odpowiedź. Do użytkownika należy wyłapanie kluczowych kwestii i zasad oraz oparcie na nich swoich dalszych poszukiwań. 3
Czym są technologie wspierające Znaczenie terminu technologii wspierających jest ściśle powiązane z kontekstem ich używania. Przykładowo technologie służące wsparciem w przypadku trudności motorycznych mogą być bardzo różne od tych, które odpowiadają potrzebom osób z dysleksją. Dysleksja to specyficzne trudności poznawcze, zatem technologie wspierające oznaczają wszystko, co pozwala je pokonać. W tym przypadku technologie ograniczają się zwykle do oprogramowania, jednak kwestia sprzętu nie pozostaje bez znaczenia. nie służą bezpośrednio wzrostowi wiedzy użytkownika. To jest rolą programów do nauki konkretnych przedmiotów. Kiedy wiedza na dany temat zostaje przez użytkownika opanowana, program tego typu można usunąć. Definicja Wg Brytyjskiego Towarzystwa Technologii Wspierających (BATA): Technologia wspierająca to każdy produkt lub oferowana pomoc, która u osób niepełnosprawnych* podtrzymuje lub wzmacnia zdolności komunikacji, uczenia się oraz niezależnego, satysfakcjonującego i twórczego życia. ułatwiają uczenie się każdego typu i mogą być stosowne w różnych kontekstach edukacyjnych. Dlatego rzadko oprogramowanie wspierające jest usuwane (jeśli użytkownik ocenia je jako przydatne). Znajduje to także zastosowanie w środowisku pracy, choć uczenie się nie wydaje się tam być głównym celem. Jednakże np. czytanie służbowego raportu po to, by poznać i zrozumieć jego zawartość stanowi aktywność bardzo zbliżoną do uczenia się. nie służą wyłącznie pomocą w odbieraniu informacji (czytanie). Są również bardzo użyteczne podczas ich przekazywania (tworzenie prac pisemnych i raportów). Zwykle jesteśmy w stanie znaleźć sposób, w który technologia może być pomocna w każdym z obszarów trudności dyslektycznych. * W Wielkiej Brytanii dysleksja jest formalnie uznawana za niepełnosprawność 4
Rodzaje technologii Poniższa tabela pokazuje kilka sposobów, w jaki sposób poszczególne technologie mogą wspierać osoby z dysleksją. Treść tabeli przybliża także różnorodność potrzeb osób z dysleksją oraz odpowiadającą im różnorodność technologii. KTÓRE TECHNOLOGIE MOGĄ POMÓC TTS STT Cmap Mem Czytanie Czytanie raportów i podręczników Czytanie pojedynczych słów Rozumienie znaczenia nowych słów Potrzeba powtórnego czytania zdań Trudności w zapamiętaniu długiego tekstu Pisanie Wypowiedzi pisemne są gorsze niż ustne Wydłużony czas tworzenia prac pisemnych Używanie ubogiego, czasami dziwacznego słownictwa Trudności w czytaniu własnych tekstów Trudności z wyjaśnianiem pomysłów i koncepcji Pamięć Trudności w pamiętaniu terminów Trudności w zapamiętaniu nowych słów Trudności w podążaniu za instrukcją Motoryka Nieczytelne pismo ręczne Inne Trudności w organizowaniu Niska pewność siebie Stosowane skróty TTS (ang. text-to-speech) programy zamieniające tekst na mowę STT (ang. speech-to-text) programy zamieniające mowę na tekst Cmap (ang. concept maps) mapy myśli Mem (ang. Memory) pamięć 5
Wsparcie przez technologie Dwa najlepsze sposoby do zrozumienia roli technologii wspierających, to przyjrzenie się ich klasyfikacji: a) wg funkcji, b) wg rodzaju. Poniżej znajduje się prosty diagram, na którym wyszczególniono główne obszary, w których technologie mogą wspierać osoby z dysleksją (diagram stanowi także podsumowanie listy z poprzedniej strony). Każdy obszar może być wspierany na wiele różnych sposobów, co będzie można zauważyć w studiach przypadków w dalszej części modułu. Pamięć Czytanie Organizacja Wspierane obszary Pisanie Notowanie Słuchanie Więcej: Szersze omówienie funkcji technologii wspierających można znaleźć na stronie www.dyslang.eu 6
Wsparcie przez technologie Poniższa klasyfikacja prezentuje kluczowe obszary technologii, które mogą służyć osobom z dysleksją. Lektura niniejszego modułu nie przyniesie odpowiedzi na pytanie, które technologie są dobre, a które nie. W branży technologicznej zmiany są zbyt szybkie, by dało się to jednoznacznie określić. Zamiast tego moduł ujmuje zatem różnorodność technologii obecnie dostępnych na rynku oraz możliwości ich stosowania w poszczególnych obszarach. Od samych użytkowników (i osób ich wspierających) zależą poszukiwania dalszych sposobów na wykorzystanie technologii wspierających. Przypomnienia Sprzęt Ustawienia Technologie wspierające Text-to -speech Mapy myśli Speech -to-text 7
Studium przypadku Jan menedżer budowlany Pracodawcy Jana byli zachwyceni tym, jak szybko awansował z pracownika placu budowy w wykwalifikowanego murarza a następnie w brygadzistę. Postanowili nagrodzić go dalszym awansem, który z ich perspektywy wiązał się nie tylko z większym prestiżem i pieniędzmi, ale także dodatkowymi korzyściami, jak czyste i suche stanowisko pracy w biurze. Jednakże zawiodła identyfikacja zmian związanych ze zmianą trybu pracy, nie wzięto także pod uwagę potencjalnej potrzeby wsparcia nowego menedżera. Nikt nie zastanawiał się dlaczego Jan robił tak szybkie postępy po rozpoczęciu pracy w przedsiębiorstwie, chociaż nie miał kwalifikacji. Nikt nie spodziewał się też, że jego nadzwyczajna zdolność do całościowego postrzegania obrazu sytuacji może z drugiej strony przejawiać się trudnością do skupienia się na szczegółach. Nie zwrócono także uwagi na to, że jako robotnik Jan nie musiał pisać i czytać, a biegłość w tych czynnościach była niezbędna na stanowisku menedżera. Co dalej? Opisany przypadek niestety jest prawdziwy. Lektura dalszej części modułu pozwoli dowiedzieć się, jak mogłaby potoczyć się ta sytuacja, gdyby potrzeby Jana zostały zidentyfikowane, a jego praca wsparta technologiami. Przygnębiony Jan opuścił przedsiębiorstwo z własnej inicjatywy, gdy stwierdził, że praca w biurze go przerasta. Chociaż wszyscy mieli dobre intencje, nikt nie próbował przyjrzeć się trudnościom Jana bardziej dogłębnie, ani poszukać porady odnośnie tego, co można byłoby zrobić. Znacznie później, kiedy wszystkie czynniki zostały ponownie rozważone (i po szkoleniu pracowników przedsiębiorstwa), stało się oczywiste, że powody trudności Jana były związane z dysleksją. Chociaż okazało się, że przedsiębiorstwo było w stanie wprowadzić zmiany, które wsparłyby pracownika w obszarach trudności dyslektycznych, dla Jana było na to za późno. Pracował już wtedy na innym placu budowy jako robotnik. 8
Komputery, tablety, smartfony Pięć lat temu dyskusja o technologiach wspierających koncentrowała się wokół komputerów stacjonarnych i laptopów. W minionych dwóch latach całkowicie zmieniło się oblicze technologii. Można powiedzieć, że rewolucja ta zaczęła się od ipada. Rozpowszechnienie urządzeń tego typu wpływa z kolei na zmiany w sposobie komunikacji i nauki. Coraz rzadziej musimy pomyśleć o tym, by usiąść i włączyć komputer. Komputer jest stale włączony! Może być to np. tablet lub smartfon. Urządzenia te wciąż stają się mniejsze (lżejsze i cieńsze), ponieważ nie muszą mieć tradycyjnych klawiszy. Przy smartfonach z ekranem 5.9 i mini tabletach z ekranem 7 nie dziwi, że terminologia staje się niejasna. Dwadzieścia lat temu mówiło się o takich zaletach używania komputera, jak mniejsze ryzyko błędów, sprawdzanie pisowni, możliwość odsłuchania tekstu i brak konieczności czytania pisma odręcznego. Komputer wspierał zarazem dostęp do słowa pisanego, jak i pewność siebie, wpływając jednocześnie na wyrównywanie szans. Jednak mimo wszechobecności technologii osoby mające dysleksję często znajdują się w niekorzystnej sytuacji. Podczas gdy osoby bez dysleksji podążają za nowymi trendami i rozwiązaniami technologicznymi, osoby z dysleksją mogą mieć z tym trudności, ponieważ: 1) Nie czytają instrukcji, by dowiedzieć się, jakie opcje są jeszcze możliwe 1) Nie uważają obsługi urządzeń za tak intuicyjne, jak inni 2) Niechętnie zagłębiają się w nowości w obawie przed popełnianiem błędów 3) Nie lubią ekranów dotykowych, ponieważ potrzebują fizycznego potwierdzenia, gdzie znajdują się ich palce. (Szczegóły we wstawce z prawej strony.) 4) Gubią przedmioty zwłaszcza małe! Dysleksja a klawiatura Nie ma jeszcze badań i opracowań naukowych dotyczących tego, czy osoby z dysleksją wolą klawiatury tradycyjne, czy klawiatury dotykowe. Jednak nieformalne dane wskazują, że preferowane są prawdziwe, dające się wciskać klawisze. Powodem może być to, że z realnymi przyciskami jest większy kontakt. Naciskając fizycznie klawisze ma się większe poczucie, że palce znajdują się we właściwych miejscach i rzeczywiście pisze się określone litery. Jest to szczególnie istotne w przypadku częstych przy dysleksji trudnościach motorycznych. Ponadto, jeśli klawiatura dotykowa zasłania część ekranu, użytkownikowi potrzebna jest dobra pamięć dla utrzymania całościowego obrazu strony. 9
Materiały online i offline Warto pamiętać, że poziom korzyści płynących ze stosowania technologii może być różny w zależności od potrzeb danego użytkownika. Dla niektórych osób pewne czynności (np. czytanie) są bez technologii po prostu trudniejsze, a dla innych mogą być zupełnie niewykonalne. Jeśli osoba z dysleksją nie ma dostępu do technologii, jej praca nie tylko postępuje wolniej, ale może nawet całkowicie stanąć. Łatwiej sobie to uświadomić przez analogię do osób niewidomych. Nie byłyby w stanie czytać bez oprogramowania typu text-to-speech (które odczytuje im treść ekranu). U niektórych osób z dysleksją problemy z czytaniem mogą być porównywalnie głębokie. Brak dostępu do technologii może w takim przypadku uniemożliwić pracę. Do zalet popularności źródeł online należy zaliczyć ich wpływ na przyspieszenie rozwoju ważnych obszarów technologii. Przykładowo tworzenie programów typu speech-to-text dla nowych języków jest kosztowne, ponieważ wymaga zgromadzenia danych od wielu osób. Dzięki rozwojowi telefonii komórkowej i korzystania z iphonów, proces gromadzenia słów stał się znacznie łatwiejszy. Na przestrzeni ostatnich lat zaowocowało to wzrostem liczby dostępnych języków z 8 do 30. Do wad źródeł online należy konieczność utrzymywania połączenia z Internetem przez cały czas. Niektóre firmy (np. Google) omijają to poprzez tworzenie wersji, z których można korzystać również offline. Kolejnym problemem może być likwidacja serwisu, na którym przechowuje się dane. Stale przybywa usługodawców tego typu, stale też ich ubywa. Zatem jeśli cała praca osoby jest w wersji online, pewnego dnia może po prostu przepaść. Gdzie są moje dane? (Pod dane można podstawić raporty, eseje, korekty prac, zadania domowe, notatki, listy zakupów i inne materiały tego typu.) Jednym z serwisów online, które pomagają osobom z dysleksją zredukować niebezpieczeństwo gubienia informacji jest Dropbox. W pracy (lub szkole) dana osoba używa jednego komputera. W domu drugiego. Podczas wyjazdów trzeciego. W tej sytuacji trudno być pewnym, że ma się wszystkie niezbędne pliki zapisane na właściwym komputerze. Dropbox pozwala mieć dostęp do dokumentów online z każdego komputera, ponadto synchronizuje je, by materiały na wszystkich komputerach były identyczne. Więcej Poniższa strona prezentuje porównanie funkcji i cenników różnych serwisów do przechowywania danych. Wiele z nich (np. Dropbox) jest bezpłatnych przy niewielkim transferze. http://dvet.eu/plm04_1 10
Sprzęt Wybór odpowiedniego sprzętu do pracy jest bardzo istotny. Poniżej znajduje się kilka pomocnych pytań, na które warto sobie odpowiedzieć przed kupnem urządzenia: Kto będzie z niego korzystał? Jakie funkcje ma spełniać? Gdzie będzie wykorzystywany? Dlaczego jest potrzebny? Jak będzie używany? Kiedy będzie używany? Tablet czy laptop Odnotowuje się spore zapotrzebowanie na tradycyjne klawiatury do tabletów. Warto mieć to na uwadze dokonując wyboru pomiędzy kupnem laptopa i tabletu. Przedstawienie porównania wszystkich możliwych wyborów i opcji nie jest możliwe, ale poniżej zaprezentowano przykład efektywnych rozwiązań dla konkretnej osoby z dysleksją. Studium przypadku Michał postanowił używać stacjonarnego komputera z kombinacjami płatnego i bezpłatnego oprogramowania oraz rozwiązaniami online. Na sytuacje, w których przebywa poza domem, zakupił niedrogie aplikacje na swój smartfon. Michał korzysta z Dropboxa, by mieć pewność, że najnowsze dokumenty, nad którymi pracuje, będą dostępne przez cały czas. Pozwala mu to na swobodną zmianę urządzeń bez obawy o przenoszenie poszczególnych plików pomiędzy nimi. Assistive Technology Moda na tablety Co ciekawe, wiele osób, które jako pierwsze korzystały z tabletów, dziś używa głównie zwykłych papierowych notatników oraz klasycznych piór do pisania. Zastanawiające jest, na ile wybór papierowych notatników podyktowany jest preferencjami poznawczymi, a na ile po prostu modą. 11
Text-to-speech w pracy i w szkole Oprogramowanie typu TTS jest pomocne przy jednym z dwóch głównych symptomów dyslektycznych trudnościach w czytaniu (drugim symptomem są trudności w pisaniu). Dlatego TTS jest narzędziem, które wspiera proces uczenia się użytkownika. Istnieje wiele odmian TTS, ale podstawową funkcją wszystkich jest konwertowanie tekstu napisanego na komputerze (lub tablecie, lub smartfonie) na mowę syntetyczną. Możliwe zastosowania TTS może być używany na wiele sposobów. Poniżej przedstawiono kilka z nich, które mogą być przydatne w szkole i w miejscu pracy: Czytanie ebooków i treści stron internetowych online i offline Czytanie dokumentów w wersji elektronicznej (w formacie Word, pdf itp.) Korekta własnych prac pisemnych Sprawdzanie wymowy słów i zdań Czytanie całych zdań, pojedynczych słów lub nawet litera po literze Czytanie e-maili oraz czatów Stosowana terminologia Text-to-speech (TTS) (ang.) oprogramowanie zamieniające tekst na mowę Speech-to-text (STT) (ang.) oprogramowanie zamieniające mowę na tekst Optical character recognition (OCR) (ang.) oprogramowanie rozpoznające tekst Do tej listy można dodawać wiele własnych pomysłów na codzienne zastosowania, np. zrobienie zdjęcia menu w restauracji i odsłuchanie go na miejscu. Istnieją nawet programy, które od razu mogą przetłumaczyć tekst obcojęzyczny. 12
Rodzaje narzędzi text-to-speech Programy TTS mogą mieć różną formę. Chodzi nie tylko o różne wersje, ale też TTS dodawane do innego rodzaju oprogramowania. Częściowo jest to podyktowane potrzebami rynku, częściowo decyzjami producentów. Chcąc korzystać z TTS trzeba dysponować tekstem w formacie elektronicznym. Nie stanowi to problemu dla osoby, która jest w biurze i potrzebuje czytać głównie e-maile, strony internetowe i dokumenty Worda. Trudności pojawiają się, kiedy trzeba przeczytać dokument w formacie pdf, którego nie da się po prostu skopiować i wkleić do Worda lub papierową książkę. Taki tekst musi być zmieniony w plik możliwy do odczytania przez TTS przez program rozpoznający tekst (OCR). W przeszłości do skanowania papierowych dokumentów niezbędne było użycie dużego, nieporęcznego skanera, dziś większość smartfonów ma funkcję aparatu, którym można zrobić dobrej jakości zdjęcia i bezpośrednio przesłać je do programu OCR. Niektóre programy TTS zawierają dołączony OCR, co pozwala każdy materiał wizualny zamienić od razu na dźwiękowy na różne sposoby (można np. wybrać rodzaj głosu i tempo czytania). Większość programów ma także opcję zapisania dokumentów dźwiękowych w postaci plików mp3. Można je potem łatwo odsłuchać korzystając z dowolnego urządzenia, np. będąc z dala od komputera. Szczegółowe opisy poszczególnych narzędzi typu TTS można znaleźć w innych źródłach (np. Smythe, 2010). Poniżej przedstawiono pięć głównych obszarów: 1. Paski narzędzi (stałe i zmienne) 2. Osobne programy 3. Wbudowane urządzenia mówiące 4. Narzędzia online 5. Aplikacje na urządzenia mobilne 13
Text-to-speech przykłady Poniżej przedstawiono krótki opis podstawowych nazrzędzi TTS. Szczegółowe informacje oraz źródła znajdują się w bibliografii na końcu modułu. 1. Paski narzędzi (stałe i zmienne) Tego rodzaju TTS zwykle współpracują z innymi programami (np. Word). Są dostępne w wielu różnych językach. 2. Osobne programy Niektóre programy, jak np. Balabolka są darmowe i powszechnie dostępne. Mimo, że trzeba dokupić do nich głos, rozwiązanie to może okazać się stosunkowo korzystne (np. ceny polskich głosów Ivona zaczynają się od ok. 80 zł). Wersja Ivona 3. Wbudowane urządzenia mówiące Jednym z najlepszych przykładów jest Adobe Read Out Loud. 4. Narzędzia online Występują w wielu wersjach, zazwyczaj opierają się na wklejeniu tekstu, który ma być odczytany, np. tłumacz Google, IM Translator i SitePal. Istnieją także narzędzia odczytujące strony internetowe, dostępne w kilku językach, np. BrowseAloud. Niektóre narzędzia zamieniają tekst na dźwięk i pozwalają na ściągnięcie go, np. Robobraille. Wersja Sitepal 5. Aplikacje na urządzenia mobilne Oprogramowania opracowanego dla tabletów i smartfonów jest sporo. Obecnie ciężko jednak oszacować, jak bardzo popularne będzie korzystanie z niego za kilka lat. 14
Tworzenie dokumentu Word dobrze współpracującego z TTS Byłoby idealnie, gdyby było możliwe opracowanie krótkiego zestawu wskazówek dotyczących tworzenia dokumentów, które są wygodne dla użytkowników TTS. Niestety programy TTS są między sobą tak zróżnicowane, że coś, co dobrze działa w jednym może nie działać w innym. Użyteczność wskazówek zależy od następujących czynników: Jakie oprogramowanie będzie używane Czy znany jest odbiorca i czy można stworzyć dokument specjalnie dla niego Jaki jest rodzaj dokumentu (np. Word, pdf, strona internetowa) Poniższe wskazówki odnoszą się do sytuacji, kiedy użytkownik jest znany autorowi: 1. Lepiej jest używać dokumentów Worda. Są bardzo przystępne i mogą być łatwo modyfikowane przez odbiorcę. Dokumenty pdf i prezentacje PowerPoint są problematyczne dla oprogramowania TTS. Niemniej jednak prezentacje są zwykle bardzo zwięzłe. 2. Należy zostawiać przynajmniej jedną pustą linię pomiędzy nagłówkami i pierwszymi akapitami oraz pomiędzy dalszymi akapitami. Dzięki temu, jeśli nie będzie kropki na końcu tytułu i tak zostanie on odczytany jako tytuł. (Niektóre programy rozpoznają to automatycznie). 3. Należy starać się unikać homonimów i homofonów (słów o różnym znaczeniu, ale jednakowej pisowni lub wymowie, np. miedź mieć, toniemy - to nie my ). 4. Należy pytać, aby dowiedzieć się, co nie działało dobrze. 5. Należy sprawdzić dokument używając podobnego oprogramowania, jeśli to możliwe i podziel ić się swoim spostrzeżeniami. 15
Speech-to-text w pracy i w szkole Programy typu TTS oferują osobom z dysleksją możliwość odsłuchania tekstów napisanych przez kogoś, natomiast programy typu STT stanowią ich odwrotność: pozwalają dyktować komputerowi w celu zapisania słów w formie tekstu. Pozwala to uniknąć problemów związanych z pisaniem (ręcznie i na klawiaturze), trudności z ortografią i tempem pisania. Niestety w praktyce oprogramowanie tego typu nie jest idealne. W przyszłości powinno stawać się coraz lepsze. Dzieje się tak dlatego, że wzrastająca popularność tabletów i smartfonów pozwala gromadzić na serwerach deweloperów materiały z różnorodnych źródeł i dokonywać operacji, dzięki którym jakość STT stale wzrasta. Jednak przed decyzją o oparciu całej swojej pracy na STT warto zwrócić uwagę na: A) Dla uzyskania najlepszego zapisu, trzeba nauczyć oprogramowanie rozpoznawania swojego głosu, co oznacza czytanie tekstu z ekranu. Jest to problem dla osób z dysleksją. B) W przypadku błędnych rozpoznań oferowana jest lista alternatyw. Trzeba ją przeczytać ze zrozumieniem, by zdecydować, która opcja jest właściwa. Nawet jeśli zostaną one odczytane głośno, wybór może być trudny dla osoby, która ma problemy z pamięcią. C) Trzeba być bardzo ostrożnym i często zapisywać postępy pracy, by mieć pewność, że przypadkowo nie zostały skasowane. D) W przypadku używania iphona tekst jest widoczny dopiero, gdy przestaje się mówić. E) Komendy głosowe na iphona i Androida działają dobrze, ale opcja dyktowania nie jest aż tak dopracowana, jak wersje na komputer. 95% poprawności Tekst na tej stronie ma ok. 300 słów. Od STT oczekuje się 95-procentowej poprawności, co oznacza 285 poprawnych na 300 słów. Przewiduje się, że program popełni tylko 15 błędów. Niestety zdarzają się one nie tylko przy słowach rzadko występujących, znacznie częściej przy słowach popularnych, ale dłuższych. Jeśli STT zawiedzie przy zbyt wielu słowach, osoba z dysleksją będzie potrzebowała także innej pomocy. Nie ma wątpliwości, że ostatnie zaawansowane technologie Apple (oparte na Nuance) i Google stanowią rewolucję w potencjale STT. Jednak rezultaty wciąż są zależne od wytrenowania programu w rozpoznawaniu czyjegoś konkretnego głosu. 16
Speech-to-text przykłady Od kilku lat potencjał STT wzrasta, co spowodowane jest konkurencją pomiędzy firmami Apple i Google. Podczas gdy wyszukiwarki internetowe są bardzo dobre, opcja dyktowania jest wciąż daleka od doskonałości, zwłaszcza jeśli chodzi o języki inne niż angielski. Istnieje także wersja na telefony z systemem Android. Można ich również używać w przeglądarce poprzez tłumacza Google. Wersja Apple iphone Wersja Google Producenci oprogramowania STT Od wielu lat światowym liderem jest Nuance, stanowi on podstawę w systemach Apple i Samsung. Jego odpowiednik firmy Google (Google Now) został opracowany niezależnie, jednak obecnie pojawiają się pozwy dotyczące naruszenia patentu. Jednakże wydają się one być związane bardziej z wyglądem aplikacji, niż z samą technologią rozpoznawania głosu. Speech-to-text nowe trendy Niektórzy producenci próbują połączyć oprogramowanie instalowane na komputerze z wersjami online (np. polski Skrybot). Jednakże nie są one dostosowane do potrzeb osób z dysleksją. Więcej: Poniższy film prezentuje porównanie systemów Apple i Android: http://dvet.eu/plm04_2 17
Mapy myśli w pracy i w szkole Istnieje wiele sposobów korzystania z map myśli. Poniżej przedstawiono kilka pomysłów: Burza mózgów Jest przydatna, gdy chce się ogarnąć wszystkie przychodzące do głowy pomysły, a następnie zacząć formułować połączenia między nimi. Dzięki burzy mózgów wszystkie pomysły trafiają na kartkę papieru lub do komputera, po czym mogą zostać w jakiś sposób pogrupowane. Może to stanowić dobrą podstawę struktury, której często brakuje w procesach myślowych osób z dysleksją. Zapamiętywanie podczas uczenia się do egzaminów Tworzenie wizualizacji połączeń między tematami pozwala wzmocnić proces uczenia się. Ponadto podczas powtórek przed egzaminem, korzystanie z prostej, wizualnej struktury jest łatwiejsze i szybsze, niż czytanie dużej ilość tekstu. Tworzenie esejów i raportów Mapy myśli są przydatnym narzędziem podczas planowania i rozwijania esejów i raportów - oferują strukturę na wymaganym poziomie szczegółowości: zarówno na poziomie rozdziałów, jak i poszczególnych akapitów. Zarządzanie projektami To jedno z najbardziej komercyjnych zastosowań map myśli. Wizualne reprezentacje jasno pokazują połączenia i obszary krytyczne w procesie rozwoju projektu. A jeśli z czegoś korzystają duże korporacje - oznacza to, że to coś musi przynosić znaczące korzyści! Przekazywanie informacji Napisanie (i przeczytanie) długiego zwykłego tekstu zajmuje dużo czasu. Natomiast mapy myśli pozwalają w prosty sposób pokazać wiele spraw oraz związki między nimi. Pozwalają także na swobodne poruszanie się po omawianych kwestiach przy stale zapewnionym dostępie do struktury. Stanowią także wsparcie dla pamięci, nie dając zapomnieć o żadnym z istotnych obszarów. Więcej: http://dvet.eu/plm04_3 Krótka historia Technikę map myśli rozwinął Joseph D. Novak i jego zespół badawczy na Uniwersytecie Cornell w latach 70 dwudziestego wieku, jako sposób przedstawiania studentom wiedzy naukowej. Następnie mapy myśli były stosowane jako narzędzia do nauczania przedmiotów ścisłych i innych, jak również do przedstawiania wiedzy ekspertów w zakresie edukacji, zarządzania i biznesu. Mapy myśli mają swój początek w ruchu nazywanym konstruktywizmem. Konstruktywiści utrzymują w szczególności, że osoby uczące się aktywnie budują wiedzę. Prace Novaka bazują na poznawczej teorii Davida Ausubela, który wskazuje na rolę wcześniejszej wiedzy w zdolności uczenia się nowych rzeczy. 18
Mapy myśli przykład Na kolejnych stronach przedstawiono szczegółowo specjalistyczne programy służące do tworzenia map myśli. Jednakże zamiast stosować technologie, można narysować mapę myśli na papierze, można także użyć niespecjalistycznego oprogramowania. Poniżej znajdują się dwa przykłady map stworzonych za pomocą PowerPointa. Mapa myśli a zwykły tekst Nie należy zapominać, że gotowa mapa myśli pozostaje rysunkiem, podczas gdy formą akceptowaną w instytucjach edukacyjnych jest zwykły tekst. Wielu ludzi nie bierze pod uwagę, że narysowanie mapy wymaga zrozumienia priorytetów, świadomości początku, środka i końca oraz zasad struktury. Jakość wersji ostatecznej jest nie tylko konsekwencją umiejętności narysowania mapy, ale także zdolności do przekształcenia jej w formę tradycyjnego tekstu. Często w tym obszarze osoby z dysleksją potrzebują najwięcej wsparcia. Niektóre programy nie nadają się do tworzenia map myśli i ciężko uzyskać dobry efekt przy ich użyciu (np. Word). Należy jednak podkreślić, że jakość mapy myśli nie zależy od konkretnego oprogramowania, ale od doświadczenia i pomysłowości użytkownika. 19
Tworzenie map myśli krótki poradnik Notatki Istnieją różne sposoby nauczania map myśli, ale w zasadzie sprowadzają się po prostu do treningu ich tworzenia. Powinno się wybierać przykłady dostosowane do potrzeb i nie próbować zbyt szybko iść do przodu. Struktura, sekwencja, dużo powtórek i opieranie nauki na wielu zmysłach prowadzą do sukcesów w nauczaniu osób z dysleksją. Te same zasady należy stosować w przypadku map myśli. Ważne jest także wzbudzanie niezależności, aby uczeń czy pracownik w przyszłości mógł radzić sobie zupełnie samodzielnie. 1) Nie staraj się stworzyć kompletnej mapy za pierwszym razem! Zamiast tego spróbuj omówić przedmiot i wypisać ważne kwestie (pomysły) na małych karteczkach. Pozwala to skoncentrować się raczej na burzy mózgów, niż na strukturze. Pozwala także nie przejmować się pisownią. 2) Rozłóż wypisane karteczki na stole, pogrupuj je. Następnie zacznij zastanawiać się nad połączeniami i związkami pomiędzy nimi oraz sposobem organizowania ich w mapę. 3) Gotowy szkic struktury przerysuj na pojedynczą dużą kartkę. 4) Dodaj rysunki w odpowiednich miejscach. Rysowanie uławia zapamiętywanie. Ponadto proces rysowania wzmacnia pomysły, a jeden obraz może nieść przekaz, na który trzeba by użyć wielu słów. Uważaj jednak, by nie spędzić zbyt wiele czasu nad rysunkami, kosztem czasu przeznaczonego na opracowanie zawartości mapy. 5) Kiedy podstawowe zasady zostaną zrozumiane, można zapoznać ucznia z oprogramowaniem do tworzenia map myśli. Wprowadzenie technologii jako pierwszej wiąże się z ryzykiem, że zasady nie zostaną dobrze opanowane. Dla wielu osób lepsze będą narzędzia bez bogatego wyboru obrazów, gdyż wtedy łatwiej im uniknąć rozproszenia. Zawsze można też po prostu wydrukować mapę, a następnie uzupełnić rysunkami odręcznymi. 20
Mapy myśli przykładowe programy Mapy Istnieje wiele płatnych i darmowych narzędzi do tworzenia map myśli. Poniższe przykłady przedstawiają jedne z najpopularniejszych programów posiadających polskie menu. Freemind papierowe Chociaż łatwiej jest przejść od razu do map komputerowych, początkowy trening warto przeprowadzać bezpośrednio na papierze. Ciekawe przykłady map myśli można znaleźć na YouTube. Przykład z YouTube Blumind Popularne są także aplikacje na iphona, np. MindHD. Oprogramowanie to pozwala stworzyć mapę w telefonie oraz przesłać ją dalej w formacie pdf. Przykład z grafiki Google 21
Pisownia i gramatyka Pisownia Pisownia stanowi olbrzymią trudność dla osób z dysleksją. Dlatego, jeżeli technologia może pomóc, należy z niej korzystać bez ograniczeń. Problemem może być kwestia zaufania do systemu. Jeśli osoba nie jest pewna pisowni właściwego słowa, lista alternatyw może nie być przydatna. Opcja pisowni jest dostępna także z poziomu paska narzędzi. Autokorekta To bardzo użyteczne narzędzie jest dostępne w Wordzie. Nie tylko poprawia częste błędy, ale także pozwala wprowadzać modyfikację do własnych potrzeb. Przykłady można znaleźć na YouTube. Poniższy przykład przedstawia typowe poprawiane błędy. Gramatyka Gramatyka i interpunkcja mogą także stanowić poważny problem dla osób z dysleksją. Word ma podstawowy system wspomagający pisanię zgodne z zasadami gramatycznymi. Nie jest on jednak zbyt X efektywny i może wymagać wyboru opcji z listy, co będzie trudne dla osoby z dysleksją. W razie potrzeby warto zatem rozważyć zakup dodatkowego specjalistycznego programu. Więcej: http://dvet.eu/plm04_4 22
Ustawienia formatowania i stylów w pracy i w szkole Notatki Dokumenty są przygotowywane zwykle zgodnie z preferencjami autora, które niekoniecznie są takie same, jak preferencje czytelnika. Na szczęście Word pozwala na zmianę większości ustawień. Poniższy przykład prezentuje większość z nich. Można byłoby zmienić jeszcze wysokość linii i rozmiar czcionki. Jeśli jedyną możliwością druku jest druk w odcieniach szarości, warto pomyśleć o innych opcjach. Najlepszą z nich jest zwykle korzystanie z kolorowego papieru (np. bladożółtego). Dla wielu osób z dysleksją czytanie staje się wtedy łatwiejsze, niż na standardowym białym papierze. Ustawienia przykład Poniższe przykłady prezentują ten sam tekst, jednak 95% czytelników twierdzi, że ten drugi czyta się łatwiej. Na czym polega różnica między nimi? Wszystkich zmian dokonano na ekranie w Wordzie. Zmienione zostały: Kolor tła Czcionka Kolor czcionki Szerokość linii 23
Ustawienia przykład 2 Notatki Nie tylko Word posiada możliwość indywidualnej zmiany ustawień. Przykładowo Adobe Acrobat pozwala zmieniać kolor tła i powiększać tekst. Dla niektórych języków działa także opcja odczytywania. Ustawienia zaznaczanie Wielu ludzi niechętnie robi notatki na marginesach i zakreśla fragmenty w swoich książkach, nie chcąc ich trwale zniszczyć. Elektroniczne zaznaczenia łatwo usunąć, a jednak nie są one popularne. Jeśli używa się ich poprawnie, mogą być bardzo przydatne podczas podsumowań, powtórek i skupienia się na kluczowych kwestiach. 24
Przypomnienia Pamięć jest istotnym problemem u osób z dysleksją, technologie mogą zapewnić w tym zakresie znaczące wsparcie. Jednakże w czym może pomóc kalendarz, jeśli nigdy nie jest wypełniony lub przypomnienie w telefonie, jeśli nie wie się czego miało dotyczyć? Trening i wyrobienie nawyku regularności sprawiają, że można wykorzystać wspierające właściwości technologii. Przypomnienia przykład Istnieje wiele rodzajów urządzeń i oprogramowania wspomagających pamięć, np. bazujące na komputerach, smartfonach, tabletach, a nawet specjalnym sprzęcie. Poniżej znajduje się kilka przykładów. Gdzie przechowujesz swoje hasła? Większość ludzi posiada wiele haseł, przez co pamiętanie do czego służą staje się wysoce problematyczne. Rozwiązania takie jak Keepass (offline) i Last Pass (online) mogą być korzystne dla osób z dysleksją, ponieważ redukują konieczność pamiętania do tylko jednego hasła. Może się jednak zdarzyć, że osoba z dysleksją będzie mieć trudności z przypomnieniem sobie także tego hasła. Na taką sytuację zawsze warto się zabezpieczyć dodatkowo, np. poprzez przekazanie hasła zaufanej osobie. 25