Uwarunkowania przyszłego rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce: globalizacja, demografia i zmiany społeczno-gospodarcze w Polsce

Organizacyjna i merytoryczna koordynacja procesu opracowania projektów sektorowej strategii rozwoju szkolnictwa wyższego do roku 2020, ze szczególnym uwzględnieniem okresu do 2015 roku Uwarunkowania przyszłego rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce: globalizacja, demografia i zmiany społeczno-gospodarcze w Polsce Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business Advisory Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Listopad 2009

Spis treści 1. Streszczenie... 3 2. Wstęp... 5 3. Identyfikacja kluczowych obszarów wraz z uzasadnieniem ich potencjalnego wpływu na przyszły rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce... 6 4. Globalizacja... 8 4.1. Globalny popyt na edukację na poziomie wyższym... 8 4.2. Globalna podaż edukacji na poziomie wyższym... 19 4.3. Napływ BIZ do Polski... 23 5. Demografia... 26 5.1. Zmiany struktury wiekowej polskiego społeczeństwa do 2020 r.26 5.2. Wpływ prognozowanych zmian struktury wiekowej na tendencje zachodzące w szkolnictwie wyższym w Polsce... 28 6. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze w Polsce... 38 6.1. Kierunki rozwoju polskiej gospodarki... 38 6.2. Rozwój regionów... 46 7. Podsumowanie analiz i wnioski dla SW... 50 7.1. Uwarunkowania globalne... 50 7.2. Uwarunkowania demograficzne... 52 7.3. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze... 53 8. Bibliografia i źródła danych... 56 2/57

1. Streszczenie Celem niniejszego raportu cząstkowego jest przedstawienie pierwszej części analizy kluczowych uwarunkowań, które będą w istotny sposób wpływać na procesy zachodzące w szkolnictwie wyższym w Polsce w perspektywie roku 2020 1. W niniejszym raporcie przeanalizowano trzy grupy uwarunkowań: globalizację, demografię oraz uwarunkowania społeczno-gospodarcze w Polsce. W ramach każdej z analizowanych grup, dokonano identyfikacji najistotniejszych obszarów, które mogą mieć wpływ na rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce, przedstawiono uzasadnienie przypisanego im znaczenia dla rozwoju szkolnictwa wyższego, określono ogólne scenariusze rozwoju tych zjawisk, a także sformułowano kierunkowe wnioski odnośnie wyzwań dla szkolnictwa wyższego, które wynikają z tych uwarunkowań. Uwarunkowania globalne Popyt globalny W ostatnich dekadach nastąpił bardzo silny wzrost liczby studentów na świecie: z 28,5 mln w 1970 do ok. 150 mln w 2007 r. Znaczna część tego wzrostu miała miejsce w krajach rozwijających się, w szczególności w regionie Azji Wschodniej i Pacyfiku. Ponadto, na podstawie analizy dotychczasowego kształtowania się stóp partycypacji w szkolnictwie wyższym, można spodziewać się dalszego, silnego wzrostu liczby studentów w krajach rozwijających się. Równolegle ze wzrostem globalnej liczby studentów, wzrasta też liczba tzw. studentów mobilnych. Kraje o największej liczbie studentów studiujących zagranicą to Chiny i Indie, krajami przyjmującymi największą liczbę studentów mobilnych są Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. W nadchodzących latach w Unii Europejskiej należy spodziewać się wzrostu popytu na osoby z wysokimi i średnimi kwalifikacjami, spadnie natomiast popyt na osoby o niskich kwalifikacjach. Podaż globalna Ze względu na brak odpowiednich danych, trudno jest ocenić globalne trendy dotyczące podaży usług edukacyjnych na poziomie wyższym. Analiza danych dla krajów OECD wskazuje na bardzo silne zróżnicowanie poziomu i struktury wydatków przeznaczanych na SW oraz relacji liczby studentów do liczby nauczycieli akademickich pomiędzy krajami. W ostatnich latach bardzo silnie wzrastają możliwości do świadczenia usług edukacyjnych na poziomie wyższym na odległość (tzw. e-learning). Należy przypuszczać, że w kolejnych latach taka forma edukacji będzie zyskiwać na atrakcyjności. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych Po akcesji do Unii Europejskiej w 2004 r. nastąpił bardzo silny wzrost atrakcyjności Polski wśród inwestorów zagranicznych. Dostępne dane szacunkowe za pierwsze siedem miesięcy 2009 r. wskazują na bardzo silne spowolnienie napływu BIZ w efekcie kryzysu finansowo-gospodarczego na świecie. W ostatnich latach rośnie udział napływu BIZ wymagających od pracowników wysokich kwalifikacji. Oznacza to, z jednej strony, wzrost atrakcyjności podejmowania nauki na poziomie 1 Druga część uwarunkowań zewnętrznych dla funkcjonowania szkolnictwa wyższego w Polsce zostanie przedstawiona w oddzielnej analizie. 3/57

wyższym, z drugiej - świadczy o tym, że jakość oferty SW będzie coraz silniej determinować napływ BIZ w przyszłości. Demografia W latach 2008-2020 nastąpi spadek ogólnej liczby ludności w Polsce o ok. 280 tys. osób, ale w grupie wiekowej 18-24 lata, a więc wśród osób w tradycyjnym wieku studenckim, aż o ok. 1,5 mln osób. W latach 2020-2035 powyższe tendencje jeszcze się pogłębią: łączna liczba ludności spadnie o 1,8 mln osób. Chociaż w tym okresie liczba ludności w grupie wiekowej 18-24 lata nieznacznie wzrośnie (o ok. 130 tys.), to w nadchodzących dekadach będzie następowało bardzo silne starzenie się polskiego społeczeństwa. Powyższe tendencje będą miały dwojaki wpływ na szkolnictwo wyższe w Polsce. Po pierwsze, bezpośrednim efektem powyższych tendencji będzie, przy założeniu utrzymania się stóp partycypacji w szkolnictwie wyższym na niezmienionym poziomie w poszczególnych kohortach wiekowych, spadek liczby studentów w Polsce nawet o 600-800 tys. osób do 2020 r. Utrzymanie w 2020 r. liczby studentów na poziomie z 2008 r. wymagałoby bardzo silnego wzrostu stopy partycypacji w kohorcie wiekowej 25-64 (wzrost wyłącznie w kohorcie wiekowej 18-24 lata będzie niewystarczający). Po drugie, uwarunkowania demograficzne będą wpływać na sektor SW w sposób pośredni poprzez inne, zróżnicowane kanały: Starzenie się społeczeństwa będzie sprzyjało (przy innych czynnikach bez zmian) ograniczaniu finansowania szkolnictwa wyższego, zarówno ze środków publicznych (wypieranie publicznych wydatków na SW przez inne kategorie wydatków - efekt formuły naliczania środków w zależności od liczby studentów) jak i prywatnych (mniejszy popyt, skutek ewentualnego podniesienia podatków w celu utrzymania publicznego finansowania na niezmienionym poziomie). OECD szacuje, że łączne wydatki na SW w Polsce spadną z 1,6% PKB w 2005 r. do 1,1% PKB w 2020 i 0,9% w 2025 r. Odsetek osób z wyższym wykształceniem w grupie osób 25-64 lata zwiększy się w Polsce z 17% w 2005 r. do 25-30% w 2025 r. Może doprowadzić do obniżenia się oczekiwanej stopy zwrotu z edukacji na poziomie wyższym i w efekcie spadku popytu na kształcenie w SW. Wzrost udziału osób starszych w populacji doprowadzi do istotnych zmian w konsumpcji prywatnej, a tym samym w strukturze popytu na siłę roboczą oraz w efekcie w strukturze popytu na kształcenie na poszczególnych kierunkach studiów. Zmniejszenie się liczby studentów może, poprzez kadrowe procesy dostosowawcze na uczelniach, doprowadzić do wzrostu udziału osób starszych w strukturze wiekowej pracowników zatrudnionych w sektorze szkolnictwa wyższego. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze: Aby Polska była w stanie nadrabiać dystans gospodarczy dzielący ją od krajów bogatszych, będzie musiała istotnie zwiększyć innowacyjność gospodarki, w tym zwłaszcza wśród małych i średnich przedsiębiorstw, których rola w tym zakresie będzie w przyszłości rosnąć. Zatem, skoro w nadchodzących latach rosnąć będzie znaczenie tych sektorów gospodarki, które w dużej mierze oparte są na wiedzy i innowacyjności, należy oczekiwać istotnych zmian na rynku pracy w Polsce (coraz większe znaczenie pracowników o wysokich kwalifikacjach i umiejętnościach szybkiego pozyskiwania wiedzy), a tym samym zmian w popycie na kształcenie. 4/57

2. Wstęp Celem niniejszego raportu cząstkowego jest przedstawienie pierwszej części analizy kluczowych uwarunkowań, które będą w istotny sposób wpływać na procesy zachodzące w szkolnictwie wyższym w Polsce w perspektywie roku 2020. 2 W niniejszym raporcie przeanalizowano trzy grupy uwarunkowań: globalizacja; demografia; uwarunkowania społeczno-gospodarcze w Polsce. W ramach każdej z analizowanych grup, dokonano identyfikacji najistotniejszych obszarów, które mogą mieć wpływ na rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce, przedstawiono uzasadnienie przypisanego im znaczenia dla rozwoju szkolnictwa wyższego, określono ogólne scenariusze rozwoju tych zjawisk, a także sformułowano kierunkowe wnioski odnośnie wyzwań dla szkolnictwa wyższego, które wynikają z tych uwarunkowań. Analiza składa się z pięciu części. W części pierwszej (rozdział 3) przedstawiono stosowany w dalszej części opracowania schemat analityczny: każdą z trzech wymienionych grup podzielono na obszary, w ramach których zdefiniowano główne uwarunkowania dla szkolnictwa wyższego. Przedstawiono również krótko mechanizmy wpływu tych uwarunkowań na funkcjonowanie szkolnictwa wyższego. W częściach drugiej, trzeciej i czwartej (rozdziały 4, 5, 6) omówiono szczegółowo każdą z trzech grup uwarunkowań według zaproponowanego w części drugiej schematu analitycznego. Część piąta (rozdział 7) zawiera podsumowanie analiz w wraz z płynącymi z nich wnioskami dla szkolnictwa wyższego w Polsce. 2 Druga część uwarunkowań zewnętrznych dla funkcjonowania szkolnictwa wyższego w Polsce zostanie przedstawiona w oddzielnej analizie. 5/57

3. Identyfikacja kluczowych obszarów wraz z uzasadnieniem ich potencjalnego wpływu na przyszły rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce Zestawienie czynników i obszarów analizowanych w niniejszym raporcie, wraz z uzasadnieniem ich znaczenia dla rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce przedstawia tabela 3.1. Tabela 3.1. Czynniki, obszary analizy i uzasadnienie ich potencjalnego wpływu na rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce. Obszar analizy Uwarunkowania Uzasadnienie znaczenia danego obszaru dla SW Globalizacja W nadchodzących latach można oczekiwać znacznych zmian w globalnych trendach dotyczących popularności Wielkość popytu globalnego edukacji na poziomie wyższym. Zmiany te nie pozostaną bez wpływu na międzynarodową pozycję szkolnictwa wyższego w Polsce. Globalny popyt na edukację na poziomie wyższym Globalna podaż edukacji na poziomie wyższym Napływ BIZ do Polski Struktura popytu globalnego Mobilność popytu globalnego Wielkość i struktura podaży (konkurencja zagraniczna) Mobilność podaży Skala i struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych Zmiany wielkości popytu globalnego na edukację na poziomie wyższym będą się przyczyniać również do zmian w strukturze globalnych oczekiwań co do oferowanych kierunków studiów, form studiowania itp. To z kolei będzie wpływać na globalną atrakcyjność SW w Polsce. Zmiany w międzynarodowej mobilności studentów determinują w znacznym stopniu potencjał napływu studentów do polskich uczelni. Zmiany w liczbie uczelni wyższych na świecie przekładają się na poziom konkurencji na tym rynku, w tym także na poziom konkurencji napotykanej przez polskie uczelnie. Poza samą liczbą uczelni wyższych na świecie, ważnym czynnikiem determinującym poziom konkurencji na tym rynku są takie czynniki jak struktura uczelni wyższych w zależności od ich: typu (np. uniwersytety, szkoły zawodowe itp.), oferty dydaktycznej, dostępnych metod kształcenia, jakości edukacji, kosztu studiowania itp. Zmiany w zakresie zagranicznej oferty edukacyjnej świadczonej na odległość będą istotnie wpływać na skalę globalnej mobilności studentów, będą także wpływały na skalę konkurencji dla polskich uczelni na rynku lokalnym (np. zagraniczna oferta e-learningowa może stanowić alternatywę dla studiowania w Polsce). Zarówno skala jak i struktura napływających do Polski bezpośrednich inwestycji zagranicznych mają wpływ na oczekiwania dotyczące kwalifikacji pracowników (na krajowym i regionalnym rynku pracy). 6/57

Obszar analizy Uwarunkowania Uzasadnienie znaczenia danego obszaru dla SW Demografia Struktura wiekowa populacji starzenie się społeczeństwa Kierunki rozwoju polskiej gospodarki Rozwój regionów Źródło: opracowanie własne. Liczba osób w wieku 18-24 lata Struktura wiekowa populacji Przedział wiekowy 18-24 lata to tradycyjny okres rozpoczynania nauki na poziomie wyższym. Kształtowanie się liczby ludności w tej grupie wiekowej będzie miało istotny wpływ na liczbę studentów w Polsce. Zmiana udziału osób starszych w populacji może wpływać na szkolnictwo wyższe w Polsce szczególnie mocno poprzez: dostępność finansowania, ekonomiczne bodźce do podejmowania kształcenia, strukturę popytu na towary i usługi, strukturę wiekową osób zatrudnionych w sektorze szkolnictwa wyższego. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze w Polsce Wkład wiedzy i innowacyjności w tworzenie wartości dodanej Struktura zatrudnienia i oczekiwania wobec pracowników Skala zróżnicowania tempa rozwoju regionalnego Zmiana udziału sektorów opartych na wiedzy i innowacyjności w wartości dodanej gospodarki będzie wpływać na wielkość popytu na usługi świadczone przez szkolnictwo wyższe. Zmieniająca się struktura zatrudnienia w Polsce będzie wpływać na oczekiwania pracodawców co do rodzaju wykształcenia i specjalizacji absolwentów uczelni wyższych. Ponadto, wraz ze wzrostem znaczenia wiedzy i informacji w przedsiębiorstwach, zmieniać się będzie zestaw ogólnych, niezależnych od specjalizacji kompetencji wymaganych od pracowników (np. umiejętność pozyskiwania nowej wiedzy, wyszukiwania informacji itp.). Od tego jak silne będzie zróżnicowanie rozwoju poszczególnych regionów w Polsce zależeć będzie regionalne zróżnicowanie popytu na usługi edukacyjne, w tym na edukację na poziomie wyższym. 7/57

4. Globalizacja 4.1. Globalny popyt na edukację na poziomie wyższym 4.1.1. Wielkość popytu globalnego W minionych dekadach nastąpił znaczny wzrost liczby studentów na świecie. O ile w 1970 r. globalnie studiowało ok. 28,5 mln osób, to w 2005 r. już prawie 140 mln, a dwa lata później: ponad 150 mln osób (wykres 4.1.1). W skali globalnej średnioroczna stopa wzrostu liczby studentów w latach 1970-2007 wyniosła 4.6%, jednak była ona silnie zróżnicowana regionalnie (por. tabela 4.1.1). Uwagę zwraca zwłaszcza relatywnie niskie tempo wzrostu liczby studentów w krajach wysoko rozwiniętych. Wykres 4.1.1. Globalna liczba studentów w latach 1970-2007. 160 000 140 000 120 000 100 000 80 000 60 000 40 000 20 000 Azja centralna Afryka Subsaharyjska Kraje arabskie Am. Łac. i Karaiby Azja Południowa i Zachodnia EŚW Amer. Północ i Europa Zach. Azja wchodnia i Pacyfik 0 1970 1980 1990 2000 2005 2007 Źródło: Global Education Digest, Unesco 2009. 8/57

Tabela 4.1.1. Średnioroczna dynamika liczby studentów w latach 1970-2007. 1970-1980 1980-1990 1990-2000 2000-2005 2005-2007 Afryka Subsaharyjska 9,8 9,8 6,3 10,0 4,8 Amer. Północna i Europa Zach. 3,8 2,4 1,7 2,9 0,9 Azja Środkowa - - 0,4 8,4 4,7 Azja Południowa i Zachodnia 3,3 4,7 7,0 5,4 7,8 Azja Wschodnia i Pacyfik 6,6 6,6 5,9 10,7 6,7 Europa Środkowo-Wschodnia - - 3,5 7,5 3,4 Kraje arabskie 11,0 6,0 9,0 4,3 2,4 Amer. Łac. i Karaiby 11,4 4,3 4,8 6,6 6,8 Świat 5,2 3,5 4,2 6,7 4,7 Źródło: Global Education Digest, Unesco 2009. W efekcie, uwidoczniła się rosnąca rola krajów rozwijających się w globalnym popycie na edukację. Liczba studentów w regionie Azji Wschodniej i Pacyfiku wzrosła z 3,8 mln w 1970 r. do prawie 48 mln w 2007 r., co doprowadziło do wzrostu udziału studentów z tego regionu w globalnej liczbie studentów z 14% w 1970 r. do 31% w 2007 r. W tym samym czasie istotnie spadł udział studentów z Ameryki Północnej i Europy Zachodniej (traktowanych łącznie): z 48% w 1970 r. do 23% w 2007 r. Tak więc, w ostatniej dekadzie na skutek powyższych zmian, region Azji Wschodniej i Pacyfiku wyprzedził Amerykę Północną i Europę Zachodnią (traktowane łącznie) pod względem liczby osób studiujących (wykres 4.1.2). Wykres 4.1.2. Udział poszczególnych regionów w łącznej liczbie studentów w latach 1970-2007. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% Azja Wschodnia i Pacyfik Afryka Subsaharyjska Azja Południowa i Zachodnia Amer. Półn. i Europa Zach. Amer. Łacińska i Karaiby Azja centralna Europa Środ.-Wsch. Kraje arabskie 0% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2007 Źródło: Global Education Digest, Unesco 2009. Wzrostowi liczby studentów towarzyszą również zmiany w szkolnictwie na poziomie średnim. W najbliższej przyszłości mogą one prowadzić do wzrostu popytu na usługi szkolnictwa wyższego, 9/57

zwłaszcza w tych regionach świata, gdzie wskaźnik skolaryzacji na poziomie średnim jest istotnie wyższy niż na poziomie wyższym (dotyczy to szczególnie Afryki i Azji, patrz tabela 4.1.2). Tabela 4.1.2. Trendy w szkolnictwie na poziomie średnim w latach 1999-2007. Wskaźnik partycypacji w szkolnictwie średnim (w %) Relacja wskaźnika partycypacji w szkolnictwie średnim do wskaźnika partycypacji w szkolnictwie wyższym (wartość 1 oznacza ten sam poziom wskaźnika w obu grupach) 1999 2007 1999 2007 Kraje arabskie 46,5 52,1 2,4 2,4 Europa Środ.-Wsch. 80,1 85,4 2,1 1,4 Azja Środkowa 82,8 89,2 4,5 3,7 Azja Wschodnia i Pacyfik 46,3 62,9 3,3 2,4 Amer. Łacińska i Karaiby 61,6 73,5 2,9 2,1 Amer. Półn. i Europa Zach. 98,2 97,7 1,6 1,4 Azja Południowa i Zachodnia 30,6 39,3 4,2 3,4 Afryka Subsaharyjska 19,4 26,3 5,3 4,7 Świat 45,5 54,3 2,6 2,1 Źródło: Global Education Digest, Unesco 2009. Tak więc dotychczasowe tendencje w zakresie liczby studentów wskazują na szybko umacniającą się pozycję krajów rozwijających się, głównie z Azji i Pacyfiku. Wydaje się, że w kolejnych latach tendencja ta będzie się umacniać. Świadczyć może o tym choćby porównanie dotychczasowych poziomów i trendów w zakresie stopy partycypacji w poszczególnych regionach 3. O ile w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej obecnie wynosi ona ponad 70%, to w pozostałych regionach (poza Europą Środkowo-Wschodnią) nie przekracza jeszcze 35% (por. wykres 4.1.3). 3 Stopa partycypacji liczona jest jako liczba studentów w relacji do populacji w tradycyjnym wieku studenckim (zróżnicowany w zależności od kraju). 10/57

Wykres 4.1.3. Stopa partycypacji w edukacji na poziomie wyższym w latach 1970-2007.* 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1970 1980 1990 2000 2005 2007 Amer. Północ i Europa Zach. EŚW Amer. Łac. i Karaiby Azja central Azja wchodnia i Pacyfik Kraje arabskie Azja Południowa i Zachodnia Afryka Subsaharyjska * W grupie osób w tradycyjnym wieku studenckim (zróżnicowany w zależności od kraju) Źródło: Global Education Digest, Unesco 2009. 4.1.2. Struktura popytu globalnego Tendencje opisane w powyżej sprawiły, że w ostatnich dekadach nastąpiło istotne przesunięcie w strukturze osób studiujących z krajów najbogatszych w kierunku krajów średnio zamożnych. Warto dodać, że udział krajów najbiedniejszych w szkolnictwie wyższym nadal pozostaje bardzo niski (por. wykres 4.1.4). Wykres 4.1.4. Udział krajów w podziale na ich poziom rozwoju w łącznej liczbie studentów w latach 1970-2007. 100% 4 4 4 4 4 5 5 6 6 80% 22 23 24 28 29 29 35 40 42 60% 40% 17 19 22 22 21 19 21 22 22 20% 57 55 50 46 46 46 39 32 30 0% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2007 Kraje wysoko rozwinięte Kraje średniozamożne - grupa biedniejsza Źródło: Global Education Digest, Unesco 2009. Kraje średniozamożne - grupa bogatsza Kraje najbiedniejsze 11/57

Jednym z ważniejszych aspektów dotyczących struktury popytu na szkolnictwo wyższe jest kwestia wybieranych przez studentów kierunków studiów. Niestety nie są dostępne dobrej jakości dane na ten temat na poziomie globalnym. Jak zauważa UNESCO w swoim raporcie, dane o wybieranych obszarach studiów przekazuje jedynie połowa krajów raportująca do UIS (UNESCO Institute for Statistics), ponadto w przypadku znacznej części z nich, dane nie uwzględniają szkół prywatnych 4. Na wykresie 4.1.5 zaprezentowano strukturę dziedzin kształcenia wybieranych w 2008 r. w 27 analizowanych przez Eurostat krajach. Okazuje się, że jest ona dość zróżnicowana. Przykładowo, dziedziny związane z usługami wybrało ok. 2% studentów w Austrii i prawie 10% w Słowenii. Nauki społeczne i prawo wybiera zaledwie 23 proc. studentów w Finlandii i aż 54% na Łotwie (por. wykres 4.1.5). Wykres 4.1.5. Struktura dziedzin kształcenia w 2008 r. w wybranych krajach. Austria Szwecja Belgia Dania Włochy Grecja Litwa Niemcy Wlk.Bryt. Francja Rumunia Czechy Finlandia Słowacja Łotwa Polska Hiszpania Portugalia Irlandia Cypr USA Holandia Japonia Bułgaria Estonia Węgry Słowena Kształcenie nauczycieli i pedagogika Przedmioty humanistyczne, języki i sztuki piękne Nauki społeczne, handel i prawo Nauki ścisłe, matematyka i cyfrowe przetwarzanie danych Inżynieria, produkcja i budownictwo Rolnictwo i weterynaria Zdrowie i opieka socjalna Usługi Źródło: Eurostat. 0% 20% 40% 60% 80% 100% Bardzo ważnym czynnikiem decydującym o kontynuowaniu nauki na poziomie wyższym, poza czynnikami niefinansowymi takimi jak np. prestiż społeczny płynący z posiadania wyższego wykształcenia, są oczekiwane efekty ekonomiczne takiej decyzji. Można zatem przypuszczać, że na kształtowanie się tendencji dotyczących popularności poszczególnych kierunków studiów w najbliższych kilkunastu latach, duży wpływ będą miały zmiany zachodzące na rynku pracy. 4 Global Education Digest, Unesco 2009. 12/57

Z opracowania Komisji Europejskiej 5 wynika, że obecnie rośnie znaczenie prognoz przyszłego popytu na kompetencje i wykształcenie w krajowych politykach kształcenia i zatrudnienia. Obserwuje się tendencje w kierunku holistycznego podejścia do prognozowania popytu na umiejętności, wykorzystującego analizy scenariuszowe, modele ekonometryczne, badania opinii, audyty umiejętności i inne narzędzia. Prognozy są formułowane zarówno w przekrojach sektorowych jak i geograficznych. Poniżej podsumowujemy wnioski z raportu CEDEFOP prezentującego prognozy popytu na pracę w poszczególnych sektorach europejskiej gospodarki do 2015 roku 6. Na wstępie trzeba jednak zaznaczyć, że prognozowanie zmian w popycie na dane wykształcenie, kompetencje czy umiejętności obarczone jest znacznym ryzykiem popełnienia błędu ze względu na silne zmiany technologiczne, postępującą globalizację rynku produktów, usług i pracy, a także nieprzewidywalne zmiany w zakresie polityk rynku pracy i kształcenia realizowane przez poszczególne kraje w Europie i na innych kontynentach. Opracowane przez instytut CEDEFOP prognozy popytu na pracę w poszczególnych sektorach europejskiej gospodarki wskazują, że niektóre trendy obserwowane w latach 1996-2006 będą kontynuowane, choć ze słabszą siłą, niektóre natomiast ulegną odwróceniu (tabela 4.1.3). Oczekuje się, że w latach 2006-2015 nastąpi znaczące ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie i usługach użyteczności publicznej (o ponad 2 miliony etatów), a także w przetwórstwie przemysłowym (o prawie 500 tysięcy). Według CEDEFOP najwięcej miejsc pracy powstanie w usługach rynkowych (prawie 9 milionów), choć w przypadku tej kategorii należy spodziewać się trwałego ograniczenia zatrudnienia przez sektor bankowy w efekcie kryzysu finansowego, co nie zostało ujęte w prezentowanych prognozach. CEDEFOP prognozuje istotne wzrosty etatów także w dystrybucji i transporcie (3,5 miliona) oraz w usługach nierynkowych (3,1 miliona). Przeprowadzone analizy scenariuszowe wskazują na znacznie wahania szacunków, co jednak nie zmienia podstawowych wniosków na temat tego, w których sektorach należy oczekiwać wzrostu, a w których spadku zatrudnienia do 2015 roku. 5 European Commission Staff Working Document New Skills for New Jobs. Anticipating and matching labour market and skills needs, Grudzień 2008. 6 CEDEFOP Future skill needs in Europe Medium-term forecast. Synthesis Report, 2008 13/57

Tabela 4.1.3. Prognozy zmiany zatrudnienia w poszczególnych sektorach, łącznie dla krajów UE (bez Bułgarii i Rumunii) oraz Norwegii i Szwajcarii. Sektory tradycyjne i usługi użyteczności publicznej Poziom zatrudnienia (w tys. osób) 1996 2006 2015 Roczna zmiana zatrudnienia (w%) 1996- -2006 2006- -2015 Bezwzględna zmiana zatrudnienia (w tys. osób) 1996- -2006 2006- -2015 Udział sektora w zatrudnieniu ogółem (w%) 1996 2006 2015 15 052 11 917 9 629-2,3-2,3-3 135-2 288 7,8% 5,7% 4,3% Rolnictwo 12 230 9 753 7 764-2,2-2,5-2 477-1 989 6,3% 4,6% 3,5% Górnictwo 1 005 651 500-4,3-2,9-354 -151 0,5% 0,3% 0,2% Wytwarzanie i zaopatrywanie w en. elektr., gaz i wodę Przetwórstwo przemysłowe Art. spożywcze, napoje i art. tytoniowe 1 817 1 514 1 364-1,8-1,2-303 -150 0,9% 0,7% 0,6% 37 802 34 871 34 414-0,8-0,1-2 931-457 19,6% 16,6% 15,4% 5 012 4 781 4 632-0,5-0,4-231 -149 2,6% 2,3% 2,1% Inżynieria 7 943 7 502 7 542-0,6 0,1-441 40 4,1% 3,6% 3,4% Pozostałe 24 847 22 588 22 241-0,9-0,2-2 259-347 12,9% 10,7% 9,9% Budownictwo 13 729 15 141 15 583 1,0 0,3 1 412 442 7,1% 7,2% 7,0% Dystrybucja i transport 48 356 54 242 57 740 1,2 0,7 5 886 3 498 25,1% 25,7% 25,8% Dystrybucja 28 945 32 153 34 031 1,1 0,6 3 208 1 878 15,0% 15,3% 15,2% Hotele 7 891 9 932 11 547 2,3 1,7 2 041 1 615 4,1% 4,7% 5,2% Transport i łączność 11 520 12 157 12 162 0,5 0,0 637 5 6,0% 5,8% 5,4% Usługi dla firm i inne 34 022 4 568 54 559 3,0 2,0-29 454 49 991 17,7% 2,2% 24,4% Pośrednictwo finansowe 5 743 6 014 6 032 0,5 0,0 271 18 3,0% 2,9% 2,7% Pozostałe usługi dla firm 17 424 26 140 33 079 4,1 2,7 8 716 6 939 9,0% 12,4% 14,8% Pozostałe 10 855 13 485 15 448 2,2 1,5 2 630 1 963 5,6% 6,4% 6,9% Usługi nierynkowe 43 753 48 846 52 011 1,1 0,7 5 093 3 165 22,7% 23,2% 23,2% Administracja publiczna i obrona narodowa 13 837 14 258 14 432 0,3 0,1 421 174 7,2% 6,8% 6,4% Edukacja 12 896 14 507 15 574 1,2 0,8 1 611 1 067 6,7% 6,9% 7,0% Zdrowie i opieka społeczna 17 020 20 081 22 005 1,7 1,0 3 061 1 924 8,8% 9,5% 9,8% Wszystkie sektory 192 714 210 656 223 936 0,9 0,7 17 942 13 280 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: CEDEFOP Future skill needs in Europe Medium-term forecast. Synthesis Report, 2008 14/57

Prognozy wykonane przez CEDEFOP dla poszczególnych grup zawodowych również wskazują na to, że popyt nie niektóre typy zawodów w Europie będzie się szybko kurczył, a na inne silnie rósł (tabela 4.1.4). I podobnie jak poprzednio, w niektórych przypadkach można się spodziewać odwrócenia dotychczasowych trendów. W szczególności, oczekuje się wysokiej dynamiki wzrostu liczby menadżerów w dużych firmach, przy niskim popycie na menadżerów w małych firmach. Znacząco wzrośnie popyt na specjalistów, szczególnie na absolwentów nauk ścisłych i inżynieryjnych, przy słabym wzroście popytu na absolwentów kierunków pedagogicznych. Znacząco spadnie zatrudnienie urzędników biurowych. Utrzyma się natomiast wysoki popyt na pracowników serwisowych i sprzedawców, nastąpi dramatycznie wysoki spadek popytu na pracowników w rolnictwie i rybołówstwie i procentowo nieco mniejszy, choć w wielkościach absolutnych bardziej znaczący, w przypadku robotników przemysłowych i rzemieślników. W dalszym ciągu silnie będzie rósł popyt na pracowników niewykwalifikowanych, szczególnie w sprzedaży i prostych usługach. Podobnie jak w przypadku prognoz dla poszczególnych sektorów gospodarki, analizy scenariuszowe dla grup zawodowych dają zróżnicowane szacunki, ale podstawowe kierunki zmian się nie ulegają istotnym odchyleniom, a zróżnicowanie między scenariuszami wynika głównie z różnych założeń dotyczących wzrostu gospodarczego w Europie. Tabela 4.1.4. Prognozy zmiany zatrudnienia w poszczególnych grupach zawodowych, łącznie dla krajów UE (bez Bułgarii i Rumunii) oraz Norwegii i Szwajcarii. Poziom zatrudnienia (w tysiącach osób) Średnia zmiana roczna (w%) 1996 2006 2015 1996-06 2006-15 Legislatorzy, wyżsi urzędnicy i menadżerowie 15 394 18 405 21 076 1,8% 1,5% Legislatorzy i wyżsi urzędnicy 484 495 596 0,2% 2,1% Menadżerowie w korporacjach 8 349 9 920 12 346 1,7% 2,5% Menadżerowie w MŚP 6 561 7 990 8 135 2,0% 0,2% Specjaliści 24 220 27 349 31 111 1,2% 1,4% Specjaliści nauk fizycznych, matematycznych i technicznych 5 518 6 401 7 452 1,5% 1,7% Specjaliści nauk przyrodniczych i ochrony zdrowia 3 698 3 551 3 658-0,4% 0,3% Specjaliści szkolnictwa 7 862 8 464 8 736 0,7% 0,4% Pozostali specjaliści 7 143 8 933 11 265 2,3% 2,6% Technicy i inny średni personel 27 643 33 952 38 691 2,1% 1,5% Średni personel techniczny 6 911 7 715 8 129 1,1% 0,6% Średni personel w zakresie nauk biologicznych i ochrony zdrowia 4 807 5 618 5 800 1,6% 0,4% Średni personel w szkolnictwie 2 126 2 660 3 315 2,3% 2,5% Pracownicy pozostałych specjalności 13 799 18 013 21 446 2,7% 2,0% Pracownicy biurowi 24 632 23 317 22 044-0,5% -0,6% Pracownicy obsługi biurowej 20 840 18 795 16 944-1,0% -1,1% Pracownicy obrotu pieniężnego i obsługi klientów 3 792 4 522 5 100 1,8% 1,3% Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 25 385 29 490 32 017 1,5% 0,9% Pracownicy usług osobistych i ochrony 15 408 18 848 21 361 2,0% 1,4% Modelki, sprzedawcy i demonstratorzy 9 977 10 642 10 656 0,6% 0,0% Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy 9 829 7 789 6 082-2,3% -2,7% Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 30 641 28 845 27 420-0,6% -0,6% Górnicy i robotnicy budowlani 11 205 12 597 12 718 1,2% 0,1% Robotnicy obróbki metali i mechanicy maszyn i urządzeń 11 976 10 466 9 555-1,3% -1,0% 15/57

Robotnicy zawodów precyzyjnych, ceramicy, wytwórcy wyrobów galanteryjnych, robotnicy poligraficzni i pokrewni Poziom zatrudnienia (w tysiącach osób) Średnia zmiana roczna (w%) 1996 2006 2015 1996-06 2006-15 1 865 1 444 1 171-2,5% -2,3% Pozostali robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 5 595 4 338 3 977-2,5% -1,0% Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń 17 069 17 314 17 850 0,1% 0,3% Operatorzy maszyn i urządzeń wydobywczych i przetwórczych 2 034 2 103 2 079 0,3% -0,1% Operatorzy i monterzy maszyn 6 622 6 498 6 596-0,2% 0,2% Kierowcy i operatorzy pojazdów 8 414 8 713 9 175 0,3% 0,6% Pracownicy przy pracach prostych 16 655 22 980 26 480 3,3% 1,6% Pracownicy przy pracach prostych w handlu i usługach 10 408 15 568 18 630 4,1% 2,0% Robotnicy pomocniczy w rolnictwie, rybołówstwie i pokrewni Robotnicy pomocniczy w górnictwie, przemyśle, budownictwie i transporcie 1 269 1 249 1 116-0,2% -1,2% 4 978 6 163 6 735 2,2% 1,0% RAZEM 192 714 210 656 223 936 0,9% 0,7% Źródło: CEDEFOP Future skill needs in Europe Medium-term forecast. Synthesis Report, 2008 Powyższe prognozy mają znaczące konsekwencje dla popytu na poszczególne rodzaje wykształcenia: do roku 2015 nastąpi silny wzrost popytu na osoby z wyższym wykształceniem i spadek popytu na osoby z wykształceniem podstawowym, co przy innych czynnikach bez zmian, powinno prowadzić do dalszego wzrostu premii za wykształcenie, czyli w szczególności jeszcze większej różnicy w wynagrodzeniu między osobami z wyższym i podstawowym wykształceniem, oraz jeszcze większej różnicy w stopach bezrobocia w obu grupach osób (tabela 4.1.5). Warto zwrócić uwagę, że znacząco wzrośnie popyt na osoby o średnich kwalifikacjach, co oznacza, że nie tylko uczelnie wyższe oferujące studia magisterskie i doktoranckie, ale również wyższe szkoły zawodowe mogą odczuć wzrost popytu na swoje usługi w skali całej Europy. Tabela 4.1.5. Prognozy zmiany zatrudnienia w zależności od wymaganych kwalifikacji, łącznie dla krajów UE (bez Bułgarii i Rumunii) oraz Norwegii i Szwajcarii. Poziom zatrudnienia (w tys. osób) Średnia zmiana roczna (w%) 1996 2006 2015 1996-06 2006-15 Niskie kwalifikacje 63 339 55 104 46 516-1,4-1,9 Średnie kwalifikacje 89 127 102 291 111 752 1,4 1,0 Wysokie kwalifikacje 40 248 53 261 65 668 2,8 2,4 RAZEM 192 714 210 656 223 936 0,9 0,7 Źródło: CEDEFOP Future skill needs in Europe Medium-term forecast. Synthesis Report, 2008 16/57

4.1.3. Mobilność popytu globalnego Wraz ze wzrostem ogólnej liczby studentów rośnie też liczba osób podejmujących studia poza granicami swojego kraju. W 2006 r. liczba osób studiujących zagranicą wyniosła ok. 2.9 miliona. Oznacza to wzrost o ok. 50% w stosunku do 2000 r. i trzykrotny wzrost w porównaniu z 1975 r. (wykres 4.1.6). Wykres 4.1.6. Liczba studentów odbywających naukę poza granicami swojego kraju w latach 1975-2006 3.5 3.0 2.9 2.5 2.0 1.9 1.5 1.0 0.6 0.8 0.9 1.2 1.3 0.5 0.0 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2006 Źródło: Education at a glance: OECD Indicators, OECD, 2008. W 2006 r. na studiowanie zagranicą zdecydowało się ponad 420 tys. rezydentów z Chin i ok. 150 tys. z Indii. Mobilni studenci z dziesięciu krajów, w których wyjazdy na studia zagraniczne są najbardziej popularne (w liczbach bezwzględnych), stanowią 37,5% ogółu osób studiujących za granicą (wykres 4.1.7). 7 7 spośród 153 krajów, które dostarczają takich danych. 17/57

Wykres 4.1.7. Liczba studentów z danego kraju studiująca za granicą w 2006 r. dziesięć krajów o największej liczbie mobilnych studentów oraz Polska (w tys. osób) Chiny Indie Korea Płd. Niemcy Japonia Francja USA Malezja Kanada Rosja Polska 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 Źródło: Global Eduaction Digest, UNESCO, 2009. Z drugiej strony, ok. 60% wszystkich zagranicznych studentów uczy się tylko w sześciu krajach, przy czym światowy udział samych Stanów Zjednoczonych jako miejsca docelowego dla mobilnych studentów wynosi ok. 21% (wykres 4.1.8). 8 Wykres 4.1.8. Liczba studentów zagranicznych studiująca w danym kraju sześć najbardziej popularnych miejsc docelowych oraz Polska (w tys. osób). Stany Zjednoczone Wielka Brytania Francja Australia Niemcy Japonia Polska 0 100 200 300 400 500 600 Źródło: Global Eduaction Digest, UNESCO, 2009. 8 Zaznaczyć przy tym trzeba, że statystyki dotyczące miejsc docelowych dla studentów mobilnych są niekompletne. Przykładowo, nieznana jest liczba studentów mobilnych odbywających naukę w Chinach czy też Egipcie. 18/57

Globalny wskaźnik mobilności studentów, mówiący jaki odsetek studentów uczy się zagranicą, wyniósł w 2007 r. 1,8% i nie zmienił się w porównaniu z 1999 r. Można zatem uznać, że wzrost liczby studentów mobilnych jest proporcjonalny do wzrostu liczby studentów ogółem. Na podstawie danych UNSECO można zauważyć, że poszczególne regiony i kraje są istotnie zróżnicowane pod względem charakterystyki mobilnych studentów. Przykładowo: Regionami o największym udziale mobilnych studentów w studentach ogółem są kraje arabskie, Azja Środkowa oraz Afryka Subsaharyjska. Najmniejszy odsetek studentów mobilnych notuje się w Ameryce Północnej oraz Ameryce Południowej i Karaibach. Większość mobilnych studentów z Japonii kształci się tylko w jednym kraju docelowym (głównie w Stanach Zjednoczonych), podczas gdy np. studenci ze Stanów Zjednoczonych wybierają studia w wielu różnych krajach. Studenci z Azji najczęściej wybierają zaawansowane programy studiów, podczas gdy studenci z Afryki i Ameryki Południowej wybierają programy mniej zaawansowane; Istnieją silne różnice geograficzne w preferencjach studentów dotyczących wybieranych dziedzin kształcenia: np. 53% studentów z Azji Zachodniej i Południowej wybiera biznes i administrację, natomiast wśród studentów z Ameryki Środkowej i Południowej najbardziej popularne są studia inżynieryjne oraz matematyka i informatyka (29%). Ponadto, jak zauważa UNESCO (2009), istnieją znaczne różnice pomiędzy charakterystykami studentów mobilnych i studentów lokalnych. Przykładowo: Studia zawodowe 9 wybiera 9% studentów mobilnych, podczas gdy wśród studentów lokalnych odsetek ten wynosi aż 34%. Znacznie większy odsetek studentów mobilnych niż studentów lokalnych kończy bardziej zawansowane programy nauczania. Naukę na studiach drugiego (lub więcej) stopnia kończy 40% studentów mobilnych i zaledwie 11% studentów lokalnych, a studia doktoranckie kończy 7% studentów mobilnych i tylko 3% studentów lokalnych. Zróżnicowane są również decyzje dotyczące preferowanych dziedzin kształcenia. Istotnie większą popularnością niż w przypadku studentów lokalnych cieszą się: biznes i administracja, nauki ścisłe oraz nauki inżynieryjne. Natomiast relatywnie mniejsza popularność dotyczy m.in. medycyny oraz pedagogiki. 4.2. Globalna podaż edukacji na poziomie wyższym 4.2.1. Wielkość i struktura podaży globalnej W poprzednim podrozdziale opisano tendencje dotyczące kształtowania się liczby i struktury studentów na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem studentów mobilnych. Dopełnieniem analizy powinno być zatem określenie trendów dotyczących globalnej podaży usług edukacyjnych na poziomie wyższym. Niestety, nie udało się zidentyfikować miar, które pozwoliłyby na taką analizę. W szczególności, brak jest spójnych i porównywalnych danych o historycznych zmianach w liczbie uczelni wyższych, trudno też określić kształtowanie się ich struktury. 9 ISCED 5B w klasyfikacji UNESCO. 19/57

Porównania międzynarodowe dotyczące charakterystyki podażowej strony szkolnictwa wyższego na podstawie ogólnodostępnych danych dla krajów OECD pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków: Roczne wydatki na szkolnictwo wyższe w przeliczeniu na studenta w krajach OECD są bardzo zróżnicowane (wykres 4.2.1). W 2005 r. w Rosji, Estonii i w Polsce wyniosły odpowiednio 3.4, 3.9 i 5.6 tys. USD (w parytecie siły nabywczej PPP), podczas gdy w Kanadzie, Szwajcarii i Stanach Zjednoczonych było to odpowiednio 20.6, 21.7 i 24,4 tys. USD (PPP). 10 W 2005 r. wydatki na szkolnictwo wyższe w przeliczeniu na jednego studenta wzrosły w porównaniu z 2000 r. w 20 z 30 krajów, dla których dostępne są dane (wykres 4.2.2). Ponadto, wszystkie przypadki ograniczenia wydatków na jednego studenta wynikają z szybszego wzrostu liczby studentów niż wzrostu finansowania, w żadnym kraju nie odnotowano w latach 2000-2005 spadku poziomu finansowania SW. Podobnie jak w przypadku wydatków na jednego studenta, również w relacji do PKB poziom finansowania SW w krajach OECD jest bardzo zróżnicowany w Słowacji oraz we Włoszech wynosi mniej niż 1% PKB, podczas gdy w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych przekracza 2,5% PKB (wykres 4.2.3). Jak zauważa UNESCO, w przypadku szkolnictwa wyższego płace kadry naukowej, inaczej niż na niższych poziomach edukacji, powinny być w dużym stopniu konkurencyjne globalnie, aby przeciwdziałać tzw. drenażowi mózgów. Udział prywatnych wydatków w wydatkach ogółem na SW w krajach OECD jest bardzo zróżnicowany: od ok. 3% w Danii, Finlandii i Grecji do ponad 60% w Japonii i Stanach Zjednoczonych oraz 70% w Korei i Chile (wykres 4.2.3). Liczba studentów przypadająca na jednego nauczyciela akademickiego w krajach OECD w 2006 r. wahała się od ok. 10 osób w Szwecji, Norwegii, Islandii, Japonii i Hiszpanii do ponad 20 osób we Włoszech i Słowenii i ok. 28 osób w Grecji (wykres 4.2.4). Wykres 4.2.1. Roczne wydatki na szkolnictwo wyższe na jednego studenta w 2005 r. (w USD, wartości skorygowane o parytet siły nabywczej). 25 20 15 10 5 0 Rosja Estonia Polska* Słowacja Grecja Węgry* Meksyk Chile Czechy Korea Włochy* Słowenia* Portugalia* Islandia Brazylia* Hiszpania Nowa Zelandia Irlandia Izrael Francja * tylko sektor publiczny Źródło: Education at a glance: OECD Indicators, OECD, 2008. Belgia Finlandia Japonia Niemcy Wlk.Bryt. Holandia Australia Austria Dania Norwegia Szwecja Kanada* Szwajcaria* USA 10 Zaznaczyć trzeba, że w przypadku niektórych krajów (w tym Polski) dane dotyczą tylko sektora publicznego. 20/57