Od Redaktora Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne jest osiemnastą edycją publikacji, wydawanej

Od Redaktora Lista opisowa odmian roślin rolniczych 2017. Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne jest osiemnastą edycją publikacji, wydawanej przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) od roku 2000, przy czym od roku 2012 jest oferowana jako oddzielna pozycja wydawnicza. Wyniki badań odmian roślin zbożowych, w tym kukurydzy, są publikowane w odrębnej Liście. Listę kierujemy do bardzo szerokiej grupy odbiorców. Głównymi jej adresatami są użytkownicy odmian, przede wszystkim rolnicy i producenci rolni, hodowcy odmian, przedsiębiorstwa i służby nasienne. Zawiera ona także ważne informacje istotne dla przemysłu przetwórczego. Lista może być pomocna dla służb upowszechniania postępu rolniczego, jak również może stanowić materiał informacyjny dla dydaktyki rolniczej. Lista opisowa odmian roślin rolniczych 2017. Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne zawiera liczbowe wyniki badań wartości gospodarczej (WGO) odmian zarejestrowanych oraz opisy odmian wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017. Wyniki pochodzą z doświadczeń prowadzonych w ramach systemu Porejestrowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO), a dla odmian nowych także, lub wyłącznie z doświadczeń rejestrowych. Uzupełnieniem treści Listy są materiały ilustrujące graficznie różne, ważne w obrębie gatunków, aspekty ich uprawy. Lista ukazuje się corocznie, po podjęciu decyzji rejestrowych. Wydawca i autorzy są otwarci na wszelkie uwagi i pomysły Czytelników odnośnie treści, jak i formy Listy. Spożytkujemy je przy tworzeniu kolejnej edycji tego wydawnictwa. Słupia Wielka 2017

SPIS TREŚCI s. WPROWADZENIE (mgr inż. J. Zych)... 7 1. BURAK (mgr inż. W. Janiak, mgr inż. K. Piecuch) Burak cukrowy. 14 Burak pastewny... 32 2. ZIEMNIAK (dr inż. T. Lenartowicz)... 38 3. OLEISTE I WŁÓKNISTE (mgr inż. J. Broniarz, mgr J. Paczocha) Rzepak. Wstęp... 70 Rzepak jary... 76 Rzepak ozimy. 81 Konopie... 107 4. PASTEWNE BOBOWATE GRUBONASIENNE. WSTĘP (mgr inż. A. Osiecka).. 114 Bobik (prof. dr hab. P.J. Domański)... 118 Groch siewny (dr inż. E. Stuczyńska)... 124 Łubin wąskolistny (mgr inż. A. Osiecka)... 136 Łubin żółty (mgr inż. A. Osiecka)... 144 Soja (mgr inż. A. Osiecka)... 150 Wyka siewna (mgr inż. A. Osiecka).. 159 BOBOWATE DROBNONASIENNE. WSTĘP (prof. dr hab. P.J. Domański) 164 Komonica zwyczajna... 166 Koniczyna biała... 170 Koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona)... 175 Lucerna siewna. 177

6 WIECHLINOWATE. WSTĘP (dr inż. E. Stuczyńska). 179 Festulolium. 181 Kostrzewa łąkowa. 182 Tymotka łąkowa... 184 Życica trwała... 186 Życica wielokwiatowa... 187 Kostrzewa czerwona... 200 Wiechlina łąkowa... 211 LISTA ZACHOWUJĄCYCH ODMIANY ORAZ REPREZENTANTÓW ZACHOWUJĄCYCH... 223

Wprowadzenie Odmiana jest uznawana za jeden z głównych czynników warunkujących wzrost produkcji roślinnej we współczesnym rolnictwie. Postęp odmianowy osiągany jest drogą zamierzonych zmian genetycznych, mających warunkować poprawę określonych właściwości rolniczych i użytkowych odmian roślin uprawnych. Najczęściej kojarzony jest ze wzrostem plonowania, ale obejmuje również wiele innych cech stanowiących o wartości gospodarczej odmian (WGO), w tym przede wszystkim jakość plonu, odporność lub tolerancję na różne czynniki biotyczne (choroby, szkodniki) i abiotyczne (niskie i wysokie temperatury, zakwaszenie gleby, niedobór lub nadmiar opadów itp.) ograniczające plonowanie, a także inne specyficzne cechy, decydujące o właściwościach rolniczo-użytkowych odmian. Pożądaną właściwością nowych odmian powinna być również możliwość szybkiej regeneracji po wystąpieniu stresu. Jest to istotne w obliczu zmieniającego się klimatu i coraz częściej występujących ekstremalnych zjawisk pogodowych. Udoskonalone odmiany powinny przyczynić się w pierwszej kolejności do racjonalizacji (zmniejszenia) poziomu nawożenia mineralnego oraz ograniczenia liczby zabiegów ochrony roślin, by jak najlepiej spełniać oczekiwania integrowanych systemów ochrony i produkcji roślin. Muszą więc lepiej wykorzystywać składniki pokarmowe znajdujące się w glebie oraz cechować się dużą odpornością na najważniejsze choroby, a także niektóre szkodniki. Coraz powszechniejsza staje się świadomość możliwości wykorzystania konkretnych odmian do tworzenia mieszanek międzyodmianowych w obrębie danego gatunku lub mieszanek międzygatunkowych, w celu zwiększenia bioróżnorodności upraw i ograniczania nasilenia niektórych agrofagów. Urzędowe badania wartości gospodarczej odmian (WGO) przed zarejestrowaniem prowadzone są prawie wyłącznie w sieci stacji (SDOO) i zakładów (ZDOO) doświadczalnych oceny odmian (rys. 1), natomiast doświadczenia realizowane w ramach systemu Porejestrowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO) prowadzone są także w innych instytucjach (jednostki hodowli roślin, ośrodki doradztwa rolniczego, instytuty, szkoły rolnicze itp.), co daje rocznie ponad 50 dodatkowych lokalizacji. Wszystkie doświadczenia dla poszczególnych gatunków prowadzone są według jednolitych metodyk, które

8 podlegają bieżącej weryfikacji merytorycznej i w miarę potrzeby są aktualizowane lub tworzone nowe wersje. Rys. 1. Rozmieszczenie stacji i zakładów doświadczalnych oceny odmian Należy podkreślić dużą zależność kształtowania się właściwości odmian od warunków środowiska, w jakich są uprawiane. Prezentowane w Liście wyniki odmian są średnią z wielu środowisk, różniących się warunkami klimatyczno-glebowymi. Oznacza to, że w określonych warunkach (zwłaszcza skrajnie odmiennych) różnice między

odmianami mogą znacznie odbiegać od tych podanych w niniejszym opracowaniu. Szczególnie dotyczy to podstawowej cechy, jaką jest plon, gdyż jest to cecha warunkowana poligenicznie. Doskonałym przykładem tych uwarunkowań są wyniki po zimach z lokalnie dużymi spadkami temperatury powietrza i gleby (np. 2012, 2016) dla niektórych odmian rzepaku ozimego, które w rejonach wymarzania dają wyjątkowo małe plony nasion i w efekcie mniejsze niż zwykle średnie plony dla kraju. Z kolei odmiany o większej zimotrwałości uzyskują w tych sezonach wegetacyjnych, nienotowane w przeszłości, bardzo dobre wyniki plonowania. Prezentowana Lista opisowa odmian roślin rolniczych 2017. Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne obejmuje wszystkie ważne gospodarczo gatunki wymienionych grup roślin, dla których prowadzone są systematyczne badania w ramach PDO. Dla gatunków o mniejszym znaczeniu gospodarczym oraz dla większości gatunków roślin pastewnych (bobowate drobnonasienne, wiechlinowate trawy, inne pastewne) badania w ramach PDO podejmowane są okresowo i publikowane w Liście po zakończeniu cyklu badań. Bieżące, szczegółowe wyniki badań z odmianami roślin pastewnych wieloletnich publikowane są w wydawnictwie Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych. W przypadku wiechlinowatych (traw) badania PDO obejmują, zarówno doświadczenia na zielonkę, jak i na nasiona, a także jedno doświadczenie z badaniem dynamiki plonowania, połączone z oceną zmian jakościowych. W obecnej edycji Listy zamieszczono wyniki zakończonych serii doświadczeń z pięcioma gatunkami roślin pastewnych wieloletnich (komonica zwyczajna, koniczyna biała, kostrzewa czerwona, wiechlina łąkowa, życica wielokwiatowa) oraz z burakiem pastewnym i konopiami. Ponadto podano charakterystykę pojedynczych nowych odmian koniczyny czerwonej i lucerny siewnej oraz festulolium, kostrzewy łąkowej, tymotki łąkowej i życicy trwałej, a także ogólną informację o tych gatunkach. Lista zawiera komentarz ułatwiający interpretację wyników i poruszający aktualne problemy danego gatunku (formy), a także charakterystyki odmian wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 oraz liczbową charakterystykę podstawowych cech rolniczych i użytkowych odmian. We wszystkich tabelach kolejność odmian podano alfabetycznie w przyjętych grupach. 9

10 W Liście zamieszczono wyniki doświadczeń polowych PDO i rejestrowych (dla nowych odmian) z lat 2014-2016 lub 2013-2016. Czteroletni okres prezentowanych wyników jest konsekwencją małego odsetka badanych odmian zarejestrowanych (burak cukrowy) lub stosunkowo dużej zmienności sezonowej (ziemniak, rośliny bobowate grubonasienne). Informacje dotyczące okresu badań podano we wstępie dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków oraz są uwidocznione w tabelach nr 2 każdego opracowania. Uzupełnieniem wyników doświadczeń polowych są oceny innych ważnych cech, określanych w każdym sezonie wegetacyjnym lub tylko w 2-3 letnich urzędowych badaniach przed zarejestrowaniem odmiany, w tym uzyskanych od podmiotów współpracujących z COBORU. Punktem odniesienia dla porównań między odmianami badanymi w różnych seriach doświadczeń są jednolite wzorce odmianowe, wyznaczane na każdy sezon przez specjalistów centrali COBORU. Wyniki jednej lub kilku cech głównych podawane są dla poszczególnych lat badań, natomiast pozostałe jako średnia wieloletnia. Dla ułatwienia oceny odmian, na pierwszym miejscu w tabelach podano, albo wartości wzorca wieloodmianowego, albo średnią wszystkich badanych odmian z Krajowego rejestru. Zwłaszcza w drugim przypadku łatwo ocenić prezentowane odmiany, gdyż wartości zbliżone do średniej oznaczają przeciętną ocenę danej cechy, niezależnie od rzeczywistych wyników odmianowych. Na przykład, w skali 9 o ocena około 6,0 przy średniej 6 i ocena około 8,0 przy średniej 8 oznacza w obu przypadkach przeciętną (średnią) ocenę dla odmiany dla obu cech. Przygotowując informacje o odmianach w celach marketingowych zaleca się posługiwanie średnią jako najlepszym punktem odniesienia dla opisywanych odmian. Podana w dolnej części tabel informacja oznacza liczbę doświadczeń, z których pochodzą wyniki danej cechy w przyjętym dla danego gatunku wieloleciu. W przypadku, np. odporności na choroby i szkodniki, wyleganie itp. liczba doświadczeń dodatkowo informuje również o powszechności występowania danego zjawiska. W tabelach wynikowych pominięto odmiany niebadane w żadnym roku wspomnianego wielolecia. Brak odmiany w tych zestawieniach najczęściej oznacza nie najlepszą już wartość gospodarczą i/lub małe, względnie malejące, znaczenie na rynku nasiennym. Materiał liczbowy czasami uzupełniany jest graficznie, co daje pogląd na zagadnienia ogólniejsze, związane z określoną rośliną

11 uprawną. Listę zamyka wykaz adresowy zachowujących w przypadku odmian krajowych lub ich reprezentantów dla odmian zagranicznych. W zdecydowanej większości przypadków zachowującymi odmian krajowych są ich hodowcy, czyli właściciele. Dla cech wyrażonych w skali dziewięciostopniowej, stopień 9 oznacza ocenę najkorzystniejszą, 5 średnią, natomiast 1 najmniej korzystną. Autorami Listy są specjaliści trzech pracowni Zakładu Badania i Oceny Wartości Gospodarczej Odmian COBORU: Pracowni WGO Roślin Okopowych i Kukurydzy, Pracowni WGO Roślin Oleistych i Włóknistych oraz Pracowni WGO Roślin Pastewnych. Przy opracowywaniu Listy korzystano przede wszystkim z wyników własnych badań wartości gospodarczej odmian, uzupełniając je o niektóre cechy morfologiczne (Zakład Badania i Oceny Odrębności, Wyrównania i Trwałości Odmian) oraz dane o ochronie prawnej odmian i ich zachowujących/reprezentantach (Biuro Rejestracji i Ochrony Praw do Odmian). Autorzy Listy wyrażają przekonanie, że będzie ona pomocna w podejmowaniu korzystnych decyzji na różnych szczeblach funkcjonowania odmiany (nasiennictwo, produkcja rolna, przetwórstwo) oraz przybliży najbardziej istotne problemy dotyczące zaprezentowanych gatunków roślin rolniczych.

14 BURAK Burak cukrowy Powierzchnia uprawy buraka cukrowego w latach 2010-2015 wynosiła średnio 190 tys. ha, natomiast w roku 2016 zwiększyła się do 203 tys. ha (dane Związku Producentów Cukru w Polsce; ZPC). Pozytywnym zjawiskiem w dłuższym okresie jest zmniejszenie wahań rocznych plonów z plantacji produkcyjnych, przy ich wyraźnej tendencji wzrostowej, na poziomie znacznie przekraczającym wartości z poprzednich dekad. Szczególnie duże plony korzeni notowano w latach 2012 (64 t z ha), 2013 (63 t z ha), 2014 (68 t z ha) i 2016 (65 t z ha). W roku 2015 warunki pogodowe były niekorzystne dla dobrego plonowania buraka: długi okres dotkliwej posuchy w lecie wpłynął znacznie na plon korzeni. Jednak nawet przy takim przebiegu pogody udało się uzyskać średnio w kraju 52 t korzeni z ha. Plantacje buraka cukrowego obsiewane są w większości nasionami odmian zarejestrowanych w Polsce. Mimo ograniczonego zapotrzebowania na nasiona i importu pewnej ilości nasion odmian ze wspólnotowego katalogu CCA, niezarejestrowanych w naszym kraju, liczba odmian buraka cukrowego jest duża i wykazuje nawet niewielką tendencję wzrostową. W roku 2013 w Krajowym rejestrze (KR) figurowało 86 odmian, w 2014 roku 90, w 2015 96, w 2016 103, w kwietniu 2017 114. Udział w rejestrze odmian pochodzących z krajowej hodowli od roku 2009 utrzymuje się na poziomie 25-33%, a bez uwzględnienia odmian przeznaczonych na eksport wynosił 21-29%. Udział ten dla roku 2016 wynosił odpowiednio 25% i 22%. Zarejestrowane odmiany pochodzą z dwóch krajowych i siedmiu zagranicznych firm hodowlanonasiennych (tab. 1). W roku 2016 z Krajowego rejestru skreślono 7 odmian o małym lub malejącym znaczeniu w uprawie. Wśród skreślonych były 2 odmiany krajowe. Podobnie jak w Krajowym rejestrze, także w doświadczeniach rejestrowych większa była liczba badanych odmian zagranicznych: 2012 70 (89%), 2013 75 (85%), 2014 67 (82%), 2015 70 (85%), 2016 68 (85%), pochodzących z siedmiu firm hodowlanych. W roku 2017 łącznie w dwóch seriach rejestrowych uczestniczy 89 odmian, w tym 13 krajowych. Postęp hodowlany nowo rejestrowanych odmian wyraża się polepszeniem ich zdrowotności oraz zwiększaniem zdolności plonotwórczych, przy dobrej jakości technologicznej plonu (wysoka zawartość cukru, niska zawartość składników melasotwórczych). Podobnie jak w produkcji, wyniki plonowania w doświadczeniach podlegają wahaniom w latach, przy wzrostowym trendzie w wieloleciu; średnioroczny

przyrost plonów korzeni w doświadczeniach PDO w piętnastoleciu 2002-2016 wyniósł 6,4 dt z ha. W tym okresie tylko w roku 2005 średni plon korzeni był mniejszy niż 650 dt z ha, natomiast w sześciu latach przekroczył 800 dt z ha. Plony w produkcji zwiększały się średnio aż o 17 dt z ha rocznie. Poziom plonów w doświadczeniach jest o wiele wyższy niż w produkcji, jednak przyrost plonów średnio w latach jest znacznie mniej wyraźny (rys. 1). Efektem zwiększania plonu korzeni i dobrej jakości przerobowej jest wzrostowa tendencja plonu cukru. W omawianym okresie w doświadczeniach odmianowych trend wzrostowy plonu cukru osiągnął wartość 1,53 dt z ha rocznie (rys. 2). W związku z koniecznością ograniczenia zużycia pestycydów w rolnictwie, w uprawie buraka coraz większego znaczenia nabierają cechy odpornościowe odmian. Tendencje tę potwierdza fakt, że w latach 2010-2017 wszystkim zarejestrowanym odmianom (z wyjątkiem jednej wpisanej w roku 2012) hodowcy przypisują odporność na rizomanię. Z roku na rok zwiększa się liczba odmian badanych przed zarejestrowaniem i rejestrowanych o większej odporności na chwościka buraka, tolerancji na mątwika burakowego i inne patogeny (zgorzel siewek, rizoktonia korzeni). Stopień odporności, zwłaszcza na chwościka buraka, jest jednak różny u poszczególnych odmian. Wykaz i liczbową charakterystykę zarejestrowanych odmian buraka cukrowego podano w tabelach 1-4. Dane zamieszczone w tabelach 2, 3, 4 opracowano na podstawie wyników doświadczeń odmianowych z czterolecia 2013-2016, przy czym wyniki trzech głównych cech użytkowych (plon korzeni, zawartość cukru i plon cukru) oraz wyniki oceny porażenia przez chwościka buraka i oceny wschodów polowych podano z każdego roku badań. Wyniki odmian nowo zarejestrowanych pochodzą z innych serii doświadczeń (rejestrowych), dlatego zostały odpowiednio przetransformowane. Przy waloryzacji cech podanych w charakterystyce opisowej nowo zarejestrowanych odmian, stosowano porównanie z wzorcem zbiorowym składającym się z czterech odmian, które występowały zarówno w doświadczeniach rejestrowych, jak i porejestrowych. Poziom średni oznacza zbliżony do wzorca, niezależnie od bezwzględnej wartości liczbowej cechy. Określenia typów użytkowych odmian podane w ich charakterystykach mają znaczenie orientacyjne i ogólnie informują o wartości technologicznej odmian, bez uwzględnienia zawartości składników technologicznie szkodliwych. Oznaczają: typ cukrowy (C) odmiana o zawartości cukru około 0,5% powyżej średniej z wszystkich odmian; typ plenny 15

16 (P) odmiana o zawartości cukru co najmniej 0,5% niższej od średniej i jednocześnie o dużych plonach korzeni (znaczenie w produkcji odmian typu P jest obecnie ograniczone); typ normalny (N) odmiana pośrednia pod względem cukrowości i plenności. Charakterystyka odmian buraka cukrowego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 (wszystkie odmiany są diploidalne, z deklarowaną odpornością na rizomanię) Bernache (d. FD15B1020) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego powyżej średniej, potasu i sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Bravura (d. HI1465) Odmiana typu normalnego do normalno-cukrowego (N-NC). Plon korzeni poniżej średniego, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna dobra; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i potasu niska, sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Candimax (d. FD15B1018) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni bardzo duży, plon cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość niska, potasu poniżej średniej, sodu średnia. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Diplomat (d. MA2197) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni duży, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość niska, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia.

17 Exotique (d. FD15B2016) Odmiana typu normalnego do normalno-cukrowego (N-NC). Plon korzeni średni, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dość dobra; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego średnia, potasu i sodu niska. Odporność na chwościka buraka średnia. Tolerancyjna na mątwika burakowego (deklaracja hodowcy). Kujavia (d. KTA1408) Odmiana typu normalno-cukrowego (NC). Plon korzeni powyżej średniego, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dość dobra; zawartość cukru dość wysoka, zawartość azotu szkodliwego średnia, potasu i sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Livius (d. ST13506) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni duży, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i potasu niska, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Maksym (d. ST12542) Odmiana typu normalno-plennego (NP). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru znacznie poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego niska, potasu dość niska, sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Marynia (d. PPW 5414) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru bardzo duży. Jakość technologiczna gorsza od wzorca; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu dość wysoka, potasu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia.

18 Mazur (d. ST12514) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dość dobra; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego bardzo niska, potasu poniżej średniej, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Mélusine (d. FD15B1019) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość niska, potasu i sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Niven (d. ST12583) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dobra; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego bardzo niska, potasu i sodu niska. Odporność na chwościka buraka średnia. Ozon (d. SV1545) Odmiana typu normalno-plennego (NP). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego niska, potasu poniżej średniej, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Sombrero (d. SV1546) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu poniżej średniej, potasu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia.

19 Rys. 1. Burak cukrowy. Powierzchnia uprawy oraz plon korzeni w produkcji i doświadczeniach PDO COBORU Rys. 2. Burak cukrowy. Plon technologiczny i zawartość cukru w doświadczeniach PDO COBORU

20 Tabela 1 Burak cukrowy. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Ploidalność Odporność na patogeny (deklaracja hodowcy) 1 2 3 4 5 1 Abondamax x/ 2013 57 2n Rh 2 Abrax x/ 2011 748 2n Rh 3 Admiral 2015 253 2n Rh 4 Agent x/ 2009 253 2n Rh 5 Agronom x/ 2011 253 2n Rh 6 Alarm 2013 253 2n Rh 7 Alegra 2012 228 2n Rh 8 Amazonia 2015 253 2n Rh 9 Ambassador x/ 2011 253 2n Rh 10 Ardan x/ 2009 57 2n Rh 11 Argument x/ 2011 253 2n Rh 12 Balladyna x/ 2007 481 3n - 13 Basilius 2013 748 2n Rh 14 Belino x/ 2013 57 2n Rh 15 Bernache 2017 57 2n Rh 16 Boryna x/ 2006 481 2n Rh 17 Bravo 2015 47 2n Rh,E,R 18 Bravura 2017 228 2n Rh 19 BTS 2160 2016 964 2n Rh 20 BTS 275 2015 964 2n Rh 21 BTS 350 2014 964 2n Rh 22 BTS 710 2014 964 2n Rh 23 BTS 8840 2016 964 2n Rh 24 BTS 955 2015 964 2n Rh 25 Candimax 2017 57 2n Rh 26 Contenta 2015 228 2n Rh,N 27 Danube x/ 2011 57 2n Rh 28 Denzel 2015 748 2n Rh 29 Desperado x/ 2013 253 2n Rh 30 Diplomat 2017 47 2n Rh 31 Doppler 2016 748 2n Rh 32 Dylan 2014 748 2n Rh,N 33 Exotique 2017 57 2n Rh,N 34 Fala 2016 253 2n Rh 35 Fantazja 2015 36 2n Rh 36 Farmer x/ 2010 253 2n Rh

21 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 37 Fauvette 2014 57 2n Rh 38 Favorita KWS x/ 2013 406 2n Rh 39 FD Taekwondo 2016 57 2n Rh,N 40 Fighter x/ 2012 253 2n Rh 41 Gallant x/ 2013 47 2n Rh,A,E,R 42 Gardenia KWS x/ 2013 406 2n Rh 43 Gellert 2013 748 2n Rh 44 Graciana KWS 2015 406 2n Rh 45 Hammond 2015 748 2n Rh 46 Hunor x/ 2012 748 2n Rh 47 Huzar x/ 2009 481 2n Rh 48 Igloo 2014 253 2n Rh 49 Jadeit 2016 36 2n Rh 50 Jagger 2015 748 2n Rh 51 Jagusia x/ 2010 36 2n Rh 52 Jampol 2013 36 2n Rh 53 Janka x/ 2011 36 2n Rh 54 Janosik x/ 2009 36 2n Rh 55 Jasiek x/ 2012 36 2n - 56 Kagu 2016 253 2n Rh 57 Korab x/ 2010 481 3n - 58 Krajan 2016 36 2n Rh 59 Kujavia 2017 36 2n Rh 60 Lancaster 2016 748 2n Rh,N 61 Lavenda KWS 2014 406 2n Rh 62 Liberata KWS 2014 406 2n Rh 63 Livius 2017 748 2n Rh 64 Maksym 2017 748 2n Rh 65 Manitou 2013 253 2n Rh 66 Marenka KWS 2016 406 2n Rh 67 Marinus 2015 748 2n Rh 68 Marynia 2017 481 2n Rh 69 Mazur 2017 748 2n Rh 70 Mélusine 2017 57 2n Rh 71 Melodia 2014 36 2n Rh 72 Mesange 2014 57 2n Rh 73 Milton 2012 47 2n Rh 74 Narcos x/ 2012 57 2n Rh 75 Natura KWS 2012 406 2n Rh 76 Niven 2017 748 2n Rh 77 Ozon 2017 253 2n Rh

22 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 78 Panorama KWS 2014 406 2n Rh,N 79 Piast 2014 481 2n Rh 80 Picobella KWS 2015 406 2n Rh 81 Pikador 2013 47 2n Rh,A,E,R 82 Polanin 2016 481 2n Rh 83 Polmar 2016 47 2n Rh 84 Polonez x/ 2002 481 2n - 85 Primabella KWS 2016 406 2n Rh, N 86 Primadonna KWS x/ 2011 406 2n Rh 87 Primavera KWS 2013 406 2n Rh 88 Schubert x/ 2009 748 2n Rh 89 Scout x/ 2008 253 2n Rh 90 Silezja 2015 36 2n Rh 91 Silvetta x/ 2010 228 2n Rh 92 Sinan 2012 748 2n Rh 93 Sława KWS x/ 2009 406 2n Rh, N 94 Sobieski 2015 481 2n Rh 95 Sokrates x/ 2010 748 2n Rh 96 Sombrero 2017 253 2n Rh 97 Splendor x/ 2010 253 2n Rh 98 Sukcesja KWS 2014 406 2n Rh 99 SY Belana 2011 228 2n Rh 100 Tadeusz 2011 481 2n Rh 101 Tapir 2014 253 2n Rh 102 Tarim x/ 2012 57 2n Rh 103 Telimena 2013 481 2n Rh 104 Tipi 2014 253 2n Rh,N 105 Toleranza KWS 2015 406 2n Rh,N 106 Tuwim x/ 2011 748 2n Rh 107 Vangelis 2014 748 2n Rh 108 Vistula x/ 2012 47 2n Rh 109 Zawisza x/ 2003 481 3n - 110 Zeltic 2016 47 2n Rh,N 111 Zosia x/ 2007 481 3n - Kol. 1: x/ odmiana niebadana w latach 2013-2016; w wykazie nie wymieniono trzech odmian przeznaczonych wyłącznie na eksport do państw trzecich Kol. 4: 2n odmiana diploidalna, 3n odmiana triploidalna Kol. 5: Rh, A, E, R, N odpowiednio: deklarowana przez hodowcę duża odporność na rizomanię (wirus BNYVV), zgorzel siewek i zgniliznę wierzchoł kową korzeni (Aphanomyces cochlioides), mączniaka prawdziwego (Erysiphe betae), brunatną plamistość liści (Ramularia beticola), nicienie

23 Tabela 2 Burak cukrowy. Plon korzeni odmian i zawartość cukru Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 oczyszczonego 2013- -2016 1 2 3 4 884 652 866 786 18,4 19,1 18,9 18,4 16,7 1 Admiral 104 101 18,8 18,4 16,8 2 Alarm 94 18,7 17,1 3 Alegra 95 92 18,1 18,3 16,3 4 Amazonia 99 103 103 97 18,3 18,7 18,9 18,9 17,0 5 Basilius 100 100 18,3 18,4 16,6 6 Bernache* 100 105 18,4 18,7 16,9 7 Bravo 102 103 102 18,5 18,4 18,1 16,4 8 Bravura* 97 100 18,6 19,3 17,4 9 BTS 2160 100 107 106 18,2 19,3 18,9 17,0 10 BTS 275 107 104 18,4 18,0 16,3 11 BTS 350 106 108 104 18,9 18,8 18,8 16,8 12 BTS 710 106 18,1 16,3 13 BTS 8840 106 107 18,6 18,8 16,6 14 BTS 955 108 102 18,5 18,2 16,4 15 Candimax* 105 112 18,0 18,6 16,7 16 Contenta 98 104 106 110 17,5 18,4 18,4 17,9 16,1 17 Denzel 98 103 98 19,1 19,3 18,7 17,2 18 Diplomat* 104 106 18,0 18,5 16,6 19 Doppler 101 105 105 17,8 18,9 18,6 16,8 20 Dylan 105 18,0 16,3 21 Exotique* 97 104 18,6 19,3 17,4 22 Fala 99 103 102 18,3 19,0 19,0 17,2 23 Fantazja 100 103 101 19,1 18,7 18,6 16,9 24 Fauvette 101 18,3 16,8 25 FD Taekwondo 97 106 103 18,2 18,9 19,3 17,1 26 Gellert 96 97 19,0 19,1 17,3 27 Graciana KWS 110 105 18,3 18,0 16,3

24 cd. tabeli 2 Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 oczyszczonego 2013- -2016 1 2 3 4 884 652 866 786 18,4 19,1 18,9 18,4 16,7 28 Hammond 100 96 107 101 18,5 19,2 19,3 18,7 17,2 29 Igloo 106 99 97 18,7 18,8 19,2 17,0 30 Jadeit 100 106 105 18,4 19,1 18,5 17,0 31 Jagger 97 100 102 98 18,6 19,5 19,3 18,9 17,5 32 Jampol 100 97 18,6 18,6 16,7 33 Kagu 104 103 101 17,7 18,9 19,2 16,9 34 Krajan 103 104 103 18,1 19,2 18,9 17,1 35 Kujavia* 103 98 18,8 19,4 17,5 36 Lancaster 107 108 18,2 18,5 16,3 37 Lavenda KWS 105 18,4 16,5 38 Liberata KWS 105 18,3 16,5 39 Livius* 101 107 18,0 18,6 16,7 40 Maksym* 103 109 17,9 18,3 16,5 41 Manitou 98 97 19,0 19,0 17,3 42 Marenka KWS 97 103 103 18,1 18,8 18,9 16,9 43 Marinus 98 101 101 19,3 19,5 18,7 17,3 44 Marynia* 106 113 18,0 18,8 16,7 45 Mazur* 103 107 18,3 18,9 17,0 46 Melodia 102 100 18,7 18,9 16,9 47 Mélusine* 103 109 18,1 18,7 16,8 48 Mesange 97 98 99 19,1 19,2 19,0 17,2 49 Milton 100 96 18,3 18,2 16,4 50 Natura KWS 106 101 18,3 18,1 16,3 51 Niven* 103 106 17,9 18,7 16,8 52 Ozon* 105 110 17,9 18,4 16,5 53 Panorama KWS 102 105 107 108 18,2 18,9 18,8 18,5 16,9 54 Piast 106 104 17,9 18,2 16,2 55 Picobella KWS 102 102 18,8 18,5 16,9

25 cd. tabeli 2 Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 oczyszczonego 2013- -2016 1 2 3 4 884 652 866 786 18,4 19,1 18,9 18,4 16,7 56 Pikador 96 90 18,8 18,9 17,1 57 Polanin 107 105 108 17,6 19,0 18,1 16,3 58 Polmar 97 104 102 18,5 19,3 19,3 17,4 59 Primabella KWS 106 113 18,4 18,3 16,4 60 Primavera KWS 100 18,0 16,2 61 Silezja 99 102 103 101 18,6 19,2 19,1 18,4 17,1 62 Sinan 101 18,1 16,4 63 Sobieski 104 107 107 104 17,9 18,8 18,3 18,0 16,4 64 Sombrero* 104 109 18,3 18,8 16,9 65 Sukcesja KWS 101 102 101 18,9 18,7 18,9 16,7 66 SY Belana 95 18,1 16,4 67 Tadeusz 97 18,0 16,2 68 Tapir 105 99 100 18,4 19,2 18,4 16,8 69 Telimena 104 101 17,9 18,1 16,0 70 Tipi 101 18,6 16,8 71 Toleranza KWS 101 105 107 106 18,5 19,0 18,9 18,7 17,0 72 Vangelis 99 18,5 16,8 73 Zeltic 104 109 18,4 18,0 16,1 Liczba doświadczeń 9 10 11 9 9 10 11 9 39 Kol.1: wzorzec: 2016 Fala, Hammond, Panorama KWS, Silezja; 2015 Hammond, Mesange, Panorama KWS, Silezja; 2014 Manitou, Mesange, Panorama KWS, Szach; 2013 Manitou, Natura KWS, Sinan, Szach; * odmiana wpisana do Krajowego rejestru w roku 2017 (wyniki z serii doświadczeń rejestrowych)

26 Tabela 3 Burak cukrowy. Technologiczny i biologiczny plon cukru odmian Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 1 2 3 Wzorzec, 147,9 112,4 147,9 131,3 162,9 124,5 163,0 145,0 dt z ha 1 Admiral 103 101 103 101 2 Alarm 97 96 3 Alegra 90 91 91 92 4 Amazonia 99 101 104 101 98 101 103 100 5 Basilius 96 101 97 100 6 Bernache* 100 102 100 103 7 Bravo 99 100 99 99 100 100 8 Bravura* 99 102 99 101 9 BTS 2160 98 106 105 99 107 106 10 BTS 275 103 102 103 102 11 BTS 350 103 106 106 105 107 106 12 BTS 710 104 105 13 BTS 8840 102 106 103 106 14 BTS 955 103 101 105 101 15 Candimax* 102 109 102 109 16 Contenta 91 98 101 105 93 100 102 107 17 Denzel 98 106 100 98 105 100 18 Diplomat* 101 102 102 102 19 Doppler 99 104 103 98 104 103 20 Dylan 103 103 21 Exotique* 98 106 98 106 22 Fala 99 103 104 99 103 102 23 Fantazja 100 102 102 100 102 102 24 Fauvette 101 100

27 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 1 2 3 Wzorzec, 147,9 112,4 147,9 131,3 162,9 124,5 163,0 145,0 dt z ha 25 FD Taekwondo 96 105 106 96 105 105 26 Gellert 97 101 97 100 27 Graciana KWS 105 102 106 102 28 Hammond 100 97 109 102 100 97 109 102 29 Igloo 103 99 102 103 99 102 30 Jadeit 100 106 102 100 106 102 31 Jagger 99 103 106 102 98 102 105 101 32 Jampol 98 98 98 98 33 Kagu 100 102 104 100 102 103 34 Krajan 101 104 104 101 104 103 35 Kujavia* 105 100 105 100 36 Lancaster 101 105 102 105 37 Lavenda KWS 104 105 38 Liberata KWS 103 104 39 Livius* 99 103 99 103 40 Maksym* 100 105 100 105 41 Manitou 98 101 98 100 42 Marenka KWS 95 100 103 96 101 103 43 Marinus 99 106 103 99 105 103 44 Marynia* 102 110 104 111 45 Mazur* 102 105 102 106 46 Melodia 101 103 101 103 47 Mélusine* 101 106 102 107 48 Mesange 97 100 103 97 100 102 49 Milton 97 95 97 95 50 Natura KWS 101 99 102 99

28 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 1 2 3 Wzorzec, 147,9 112,4 147,9 131,3 162,9 124,5 163,0 145,0 dt z ha 51 Niven* 101 105 101 104 52 Ozon* 101 105 101 105 53 Panorama KWS 100 103 106 109 101 104 106 109 54 Piast 99 103 100 103 55 Picobella KWS 101 102 101 102 56 Pikador 96 93 96 93 57 Polanin 100 103 102 102 104 103 58 Polmar 98 106 105 97 105 105 59 Primabella KWS 101 108 102 109 60 Primavera KWS 97 98 61 Silezja 100 103 105 101 100 103 105 101 62 Sinan 99 99 63 Sobieski 100 104 102 101 101 105 103 101 64 Sombrero* 103 106 103 107 65 Sukcesja KWS 98 99 103 100 101 104 66 SY Belana 92 93 67 Tadeusz 94 95 68 Tapir 101 100 101 102 100 100 69 Telimena 97 99 98 99 70 Tipi 102 102 71 Toleranza KWS 101 104 107 108 102 104 107 108 72 Vangelis 100 100 73 Zeltic 99 102 100 103 Liczba doświadczeń 9 10 11 9 9 10 11 9 Kol. 1: objaśnienia jak pod tabelą 2

29 Tabela 4 Burak cukrowy. Cechy technologiczne i rolnicze odmian Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % 2013-2016 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 1 2 3 4 5 6 Wzorzec 14,8 37,4 2,3 7,1 8,2 8,0 7,9 85 86 81 82 1 Admiral 14,4 36,0 1,9 8,1 8,2 84 86 2 Alarm 14,2 35,8 1,9 7,9 80 3 Alegra 16,7 38,4 2,7 8,4 8,5 78 82 4 Amazonia 14,0 36,2 2,1 7,4 8,4 8,3 7,6 86 89 88 79 5 Basilius 14,9 36,7 1,9 8,1 7,8 82 86 6 Bernache* 15,2 36,4 2,1 6,9 8,0 89 84 7 Bravo 16,2 38,0 2,4 8,3 8,4 7,9 87 88 85 8 Bravura* 13,1 33,9 2,1 7,2 8,3 88 80 9 BTS 2160 16,7 39,2 2,5 6,4 7,5 7,8 87 79 83 10 BTS 275 13,3 37,9 2,9 8,3 7,9 85 84 11 BTS 350 16,3 40,7 2,9 8,1 7,8 8,1 84 80 84 12 BTS 710 14,1 40,6 2,2 8,0 86 13 BTS 8840 13,7 38,4 2,5 8,4 8,3 81 87 14 BTS 955 15,1 40,3 3,2 8,0 7,8 86 80 15 Candimax* 13,6 36,7 2,2 7,1 8,5 88 79 16 Contenta 15,6 42,1 3,4 6,7 8,2 8,1 8,0 83 83 85 84 17 Denzel 14,0 36,8 2,0 8,0 8,0 7,8 86 82 83 18 Diplomat* 13,8 37,1 2,3 7,0 8,4 86 84 19 Doppler 13,5 33,4 2,7 7,1 8,1 8,0 86 84 86 20 Dylan 16,3 36,5 2,2 8,0 88 21 Exotique* 15,0 34,2 1,7 6,7 8,3 90 82 22 Fala 13,9 33,2 1,8 7,3 7,9 8,3 85 82 87 23 Fantazja 15,0 37,7 2,2 7,8 7,7 7,5 82 86 84 24 Fauvette 14,8 34,2 2,4 7,7 87 25 FD Taekwondo 16,2 35,8 2,2 6,9 7,9 7,9 86 86 87 26 Gellert 14,4 36,0 2,0 7,9 8,0 82 86

30 cd. tabeli 4 Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % 2013-2016 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 1 2 3 4 5 6 Wzorzec 14,8 37,4 2,3 7,1 8,2 8,0 7,9 85 86 81 82 27 Graciana KWS * 15,8 38,9 2,4 8,1 8,0 85 85 28 Hammond 13,8 36,9 2,1 6,9 8,1 8,1 7,9 84 84 86 81 29 Igloo 14,9 37,5 2,2 8,2 8,0 7,5 88 80 84 30 Jadeit 14,3 35,7 1,9 7,1 8,0 7,8 86 82 88 31 Jagger 13,2 34,1 2,0 7,3 8,3 8,3 7,9 88 88 87 86 32 Jampol 16,0 39,5 2,4 8,0 8,1 79 84 33 Kagu 13,9 36,0 2,1 7,0 7,9 8,0 84 86 84 34 Krajan 14,1 35,2 2,1 6,8 8,1 8,0 86 83 91 35 Kujavia* 14,6 36,0 2,0 7,1 8,1 86 74 36 Lancaster 15,4 38,0 2,4 8,2 7,9 83 90 37 Lavenda KWS 17,9 42,6 2,6 8,0 86 38 Liberata KWS 14,6 39,9 2,3 7,9 84 39 Livius* 13,2 34,1 2,8 7,0 8,4 90 80 40 Maksym* 13,3 35,4 2,1 6,8 8,0 85 79 41 Manitou 14,2 36,4 2,1 8,1 7,9 81 81 42 Marenka KWS 15,0 36,4 2,7 7,7 8,1 8,4 87 87 85 43 Marinus 14,2 36,7 2,0 8,2 7,9 8,0 90 88 86 44 Marynia* 15,9 37,9 2,8 6,9 8,0 88 84 45 Mazur* 12,8 35,6 2,7 7,0 8,3 85 76 46 Melodia 15,6 39,2 2,1 7,7 7,8 80 81 47 Mélusine* 13,6 35,6 2,1 7,3 8,4 89 80 48 Mesange 14,4 36,3 2,0 8,2 8,1 7,6 89 84 88 49 Milton 15,7 38,2 2,3 8,1 8,1 83 84 50 Natura KWS 15,9 40,0 2,1 8,3 8,1 82 83 51 Niven* 11,8 33,8 1,7 6,7 8,0 86 77 52 Ozon* 13,4 36,4 2,7 7,1 8,2 85 83 53 Panorama KWS 13,4 37,4 1,8 7,0 8,3 8,1 8,0 87 84 84 87

31 cd. tabeli 4 Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % 2013-2016 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 1 2 3 4 5 6 Wzorzec 14,8 37,4 2,3 7,1 8,2 8,0 7,9 85 86 81 82 54 Piast 16,8 39,2 2,5 7,8 8,0 80 88 55 Picobella KWS 13,5 36,6 3,1 8,2 8,1 82 86 56 Pikador 15,2 37,1 1,9 8,2 7,8 84 83 57 Polanin 16,8 40,0 2,9 7,0 8,3 7,9 88 83 89 58 Polmar 13,7 35,4 2,1 7,1 8,3 8,2 88 83 86 59 Primabella KWS 15,2 37,0 3,3 8,1 8,1 81 89 60 Primavera KWS 15,5 41,1 2,4 8,5 84 61 Silezja 14,3 36,3 2,0 7,1 8,2 8,1 7,9 83 86 87 73 62 Sinan 13,5 35,9 2,2 8,0 79 63 Sobieski 16,2 39,0 2,6 6,9 8,3 7,7 7,8 88 88 85 86 64 Sombrero* 14,1 38,0 2,1 7,2 8,2 89 80 65 Sukcesja KWS 15,9 43,9 3,2 8,2 8,0 8,1 85 82 86 66 SY Belana 16,4 38,2 2,7 8,5 82 67 Tadeusz 16,5 38,8 2,3 8,2 79 68 Tapir 13,9 37,4 2,2 8,4 8,3 8,1 88 84 83 69 Telimena 16,6 39,6 2,5 7,7 8,0 79 84 70 Tipi 17,1 37,9 2,5 7,9 88 71 Toleranza KWS 14,1 38,5 1,8 7,1 8,3 8,3 8,1 87 84 84 81 72 Vangelis 14,4 39,7 2,1 8,0 85 73 Zeltic 16,1 39,2 2,9 8,3 8,5 84 85 Liczba doświadczeń 39 39 39 10 9 10 7 11 10 11 10 Kol. 1: objaśnienia jak pod tabelą 2 Kol. 2: N azot -aminowy Kol. 5: chwościk buraka dane z warunków z ochroną chemiczną Kol. 6: ocena około 3 tygodnie po terminie pierwszych wschodów

32 Burak pastewny Burak pastewny jest najważniejszym gatunkiem wśród pastewnych roślin okopowych. Podstawowa wartość tej rośliny wynika z osiągania dużych plonów korzeni (nawet powyżej 100 t z ha), przydatnych do skarmiania w postaci świeżej, w okresie od jesieni do wczesnej wiosny. Plony suchej masy (w większości łatwo strawne cukry), często osiągają około 15 t z ha. Paszę stanowią również liście (średnio 1/4-1/3 plonu korzeni). Uwzględniając typ nasion, wyróżnia się odmiany wielokiełkowe oraz genetycznie jednokiełkowe. Odmiany wielokiełkowe figurujące w roku 2017 w Krajowym rejestrze są anizoploidalne (poza odmianą Cyklamen), natomiast jednokiełkowe to zarówno diploidy, jak i triploidy. Pod względem typu morfologicznego odmiany różnią się kształtem, barwą i zagłębieniem korzeni w glebie. Z uwagi na wartość użytkową, różnice dotyczą plonu korzeni i liści oraz zawartości i plonu suchej masy. Plon korzeni i zawartość suchej masy u większości odmian są ujemnie skorelowane. Odmiany jednokiełkowe mogą być wysiewane punktowo, na docelowe odległości roślin, a odmiany o korzeniach bardziej zagłębionych w glebie, są ponadto przydatne do zbioru kombajnowego. Obecnie w Krajowym rejestrze znajduje się siedem krajowych odmian wielokiełkowych oraz jedenaście odmian jednokiełkowych, w tym cztery zagraniczne. W ostatnim pięcioleciu skreślono z Krajowego rejestru cztery odmiany (Kacper, Krakus, Neptun, Merkury). Wszystkie odmiany krajowe pochodzą z Małopolskiej Hodowli Roślin, która jest jedyną firmą hodowlano-nasienną prowadzącą hodowlę twórczą i zachowawczą buraka pastewnego w Polsce. Hodowla buraka pastewnego uległa ograniczeniu, zarówno w Polsce, jak i zagranicą. Przyczyną jest zastępowanie tego gatunku przez inne rośliny pastewne, zwłaszcza kukurydzę. Wykaz i liczbowa charakterystyka zarejestrowanych odmian buraka pastewnego są zawarte w tabelach 1-3. Dane zamieszczone w tabelach 2-3 opracowano na podstawie wyników doświadczeń odmianowych z lat 2013-2016.

33 Charakterystyka odmiany buraka pastewnego wpisanego do Krajowego rejestru w roku 2017 Krakus Bis (d. MHR-PB-0714) Odmiana jednokiełkowa, diploidalna. Plon suchej masy poniżej poziomu wzorca, plon korzeni bardzo duży, zawartość suchej masy dość niska. Korzenie żółto-pomarańczowe, walcowatostożkowate, dość mocno zagłębione w glebie. Plon liści poniżej poziomu wzorca. Skłonność do wydawania pośpiechów mała do średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Odporna na rizomanię (deklaracja hodowcy).

34 Tabela 1 Burak pastewny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący /reprezentant (numer adresowy) Ploidalność barwa Korzenie kształt zagłębienie (%) 1 2 3 4 5 6 7 wielokiełkowe 1 Cyklamen 2015 321 2n b 3 80 2 Rekord Poly 1973 321 2n+4n cz 9 55 3 Rekord Poly Bis 2016 321 2n+4n cz 7 40 4 Ursus Poly 1968 321 2n+4n ż 9 45 5 Ursus Poly Bis 2016 321 2n+4n żp 9 40 6 Zentaur Poly 1969 321 2n+4n b 7 60 7 Zentaur Poly Bis 2016 321 2n+4n b 3 50 jednokiełkowe 8 Brick 2016 57 2n b 3 65 9 Centurion 2009 321 2n b 5 40 10 Feldherr x/ 1993 161 3n żp 3 50 11 Krakus Bis 2017 321 2n żp 7 65 12 Krezus 2008 321 3n cz 5 60 13 Kyros x/ 1993 161 3n ż 7 55 14 Solidar 1992 321 2n żp 7 50 15 Solidar Bis 2015 321 2n żp 3 50 16 Syriusz 2006 321 2n b 3 55 17 Syriusz Bis 2015 321 2n b 3 80 18 Troya x/ 2001 161 3n ż 3 65 Kol. 1: x/ odmiana niebadana w latach 2013-2016; odmiany Lp. 1, 3, 5, 7, 8, 9, 11, 15, 17 deklarowana przez hodowcę odporność na rizomanię (wirus BNYVV); Kol. 4: 2n, 3n, 2n+4n odpowiednio: odmiana diploidalna, triploidalna, anizoploidalna Kol. 5: barwa korzeni: b biała, ż żółta, żp żółtopomarańczowa, cz czerwona Kol. 6: dominujący kształt korzeni: 3 jajowaty, 5 stożkowatoowalny, 7 walcowatostożkowaty, 9 walcowaty Kol. 7: zagłębienie część korzenia zagłębiona w glebie (%)

35 Tabela 2 Burak pastewny. Plon suchej masy, plon korzeni, zawartość suchej masy odmian Lp. Odmiany Plon suchej masy Plon korzeni Zawartość suchej masy % wzorca % 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 1 2 3 4 Wzorzec: dt z ha, % 148,0 135,0 162,4 148,5 1128 947 1244 1105 13,3 14,3 13,0 13,6 wielokiełkowe 1 Cyklamen 104 102 100 108 90 86 80 86 15,3 16,8 16,3 17,1 2 Rekord Poly 97 93 106 104 12,1 12,7 3 Rekord Poly Bis 94 96 92 101 103 103 12,3 13,2 11,8 4 Ursus Poly 100 99 105 106 12,5 13,1 5 Ursus Poly Bis 99 104 99 106 108 99 12,5 13,6 13,1 6 Zentaur Poly 109 109 97 105 14,9 14,9 7 Zentaur Poly Bis 110 111 107 106 98 90 13,8 16,1 15,3 jednokiełkowe 8 Brick 124 120 87 83 20,4 19,0 9 Centurion 105 104 90 90 15,4 16,5 10 Krakus Bis 97 99 107 109 12,1 13,0 11 Krezus 94 96 97 100 13,0 13,8 12 Solidar 92 101 102 103 105 102 11,8 13,7 12,9 13 Solidar Bis 98 101 100 106 102 105 13,0 13,1 12,8 14 Syriusz 95 96 99 98 100 99 98 96 12,7 13,7 13,1 13,8 15 Syriusz Bis 102 101 106 98 91 97 14,8 14,6 14,8 Liczba doświadczeń 6 6 5 6 6 6 5 6 6 6 5 6 Kol. 1: wzorzec: 2016 Lp. 1-7, 9, 11, 12, 14; 2015 Lp. 1, 2, 4, 6, 9-14; 2014 Solidar, Syriusz; 2013 Krakus, Syriusz

36 Tabela 3 Burak pastewny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Plon liści Współczynnik ulistnienia Pośpiechowatość Porażenie przez chwościka buraka % wzorca % skala 9 o 2016 2015 2014 2016 2015 2014 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 1 2 3 4 5 Wzorzec/średnia 283 252 303 0,25 0,27 0,28 0,07 0,14 0,08 0,09 6,5 7,5 6,9 7,4 wielokiełkowe 1 Cyklamen 10 98 11 0,30 0,31 0,33 0,00 0,08 0,00 0,00 6,6 7,4 7,2 7,5 2 Rekord Poly 89 98 0,21 0,26 0,00 0,00 6,2 7,3 3 Rekord Poly Bis 88 92 10 0,22 0,24 0,25 0,08 0,08 0,20 5,8 6,9 6,7 4 Ursus Poly 10 10 0,24 0,26 0,00 0,08 6,7 7,5 5 Ursus Poly Bis 10 10 10 0,24 0,27 0,24 0,00 0,00 0,10 6,6 7,4 6,7 6 Zentaur Poly 11 10 0,28 0,27 0,00 0,22 6,8 7,7 7 Zentaur Poly 10 10 11 0,26 0,28 0,32 0,00 0,08 0,10 7,1 7,5 7,2 jednokiełkowe 8 Brick 89 11 0,28 0,33 0,16 0,00 7,9 6,5 9 Centurion 96 97 0,26 0,29 0,09 0,41 6,8 7,6 10 Krakus Bis 90 95 0,21 0,00 0,15 6,6 6,9 11 Krezus 10 11 0,27 0,31 0,09 0,09 6,2 7,2 12 Solidar 96 10 10 0,23 0,26 0,24 0,08 0,16 0,10 6,3 7,8 6,9 13 Solidar Bis 99 94 0,25 0,23 0,24 0,00 0,00 7,8 6,8 7,6 14 Syriusz 96 92 10 0,24 0,25 0,25 0,43 0,08 0,10 0,12 6,6 7,7 7,0 7,6 15 Syriusz Bis 97 10 0,26 0,28 0,25 0,20 0,12 7,7 7,3 7,2 Liczba doświadczeń 6 6 5 6 6 5 4 4 3 2 2 5 5 5 Kol. 2: wzorzec: 2016 Lp. 1-7, 9, 11, 12, 14; 2015 Lp. 1, 2, 4, 6, 9-14; 2014 Solidar, Syriusz; wzorzec w dt z ha; w 2013 roku nie oceniano plonu liści Kol. 3: współczynnik ulistnienia = plon liści : plon korzeni Kol. 3-5: średnia z odmian badanych w danym roku

38 ZIEMNIAK W roku 2016 ziemniak był uprawiany w Polsce na powierzchni około 300 tys. ha (wg GUS). Dane nie uwzględniają areału uprawy ziemniaków w ogrodach przydomowych. W porównaniu do roku 2015 nastąpiło niewielkie zwiększenie obszaru uprawy. Szacunkowy plon w produkcji krajowej wyniósł 294 dt z ha i był większy aż o 90 dt z ha w porównaniu do roku 2015. Powierzchnia produkcji nasiennej ziemniaka w roku 2016 zwiększyła się w porównaniu do roku poprzedniego o 310 ha (5,5%). Według danych Głównego Inspektoratu Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) powierzchnia plantacji nasiennych zakwalifikowanych polowo wyniosła ogółem 5876 ha (rys. 1), a ocenie poddanych było 208 odmian. Warto zaznaczyć, że 34,5% tej powierzchni zajmowały odmiany niewpisane do Krajowego rejestru (KR), pochodzące ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). Rys. 1. Powierzchnia plantacji nasiennych ziemniaka zakwalifikowanych polowo w latach 2007-2016 Reprodukcja materiału sadzeniakowego dla 79,6% odmian wpisanych do KR nie przekroczyła 1% areału nasiennego. Tak mały udział plantacji nasiennych w ogólnej powierzchni uprawy ziemniaka wyklucza możliwość wymiany sadzeniaków przynajmniej co 4 lata, co jest podstawowym warunkiem zwiększenia plonów w produkcji. Brak właściwego poziomu produkcji nasiennej powoduje, że postęp hodowlany w plenności i jakości reprezentowany przez nowe odmiany jest prawie zupełnie niewykorzystany.

39 W efekcie złej sytuacji na rynku nasiennym, plony w produkcji są o ponad połowę mniejsze niż uzyskiwane w doświadczeniach odmianowych COBORU, w których używane są sadzeniaki kwalifikowane (rys. 2). Rys. 2. Powierzchnia uprawy ziemniaka oraz plony w produkcji krajowej i doświadczeniach COBORU w latach 2007-2016 W roku 2016, na wniosek zachowujących, z KR skreślono dziewięć odmian (Cyprian, Danuta, Ewelina, Gustaw, Krasa, Lawinia, Rosalind, Zagłoba oraz Zenia), natomiast dla dwóch odmian (Arielle, Courage) wygasł okres wpisu. Ponadto przedłużono wpis w KR na kolejny okres 10 lat dla ośmiu odmian: Bellarosa, Berber, Carrera, Dali, Justa, Miłek, Owacja oraz Pokusa. W pierwszych czterech miesiącach 2017 roku nie skreślono żadnej odmiany, natomiast do Krajowego rejestru wpisano dwie nowe odmiany ziemniaka.

40 Według stanu na 30 kwietnia 2017 Krajowy rejestr liczył 103 odmiany, a jego strukturę przedstawia poniższe zestawienie: Grupa wczesności Zagraniczne Typ bardzo wczesnwczesne późne średnio- średnio- Krajowe użytkowy późne wczesne liczba odmian w KR jadalne 13 20 25 6-39 25 - przetwórstwo* 1 6 6 1-1 13 skrobiowe - 1 12 3 9 23 2 razem liczba 14 27 43 10 9 63 40 % 13 26 42 10 9 61 39 * - odmiany jadalne przeznaczone głównie do przetwórstwa na frytki lub czipsy W ostatnich pięciu latach zarejestrowano 26 nowych odmian; 18 krajowych i 8 zagranicznych. Wymiana i uzupełnienie zestawów odmian nastąpiło we wszystkich grupach wczesności i grupach użytkowych. Odmiany zagraniczne ziemniaka stanowią 39% stanu Krajowego rejestru. Wszystkie odmiany wpisane do KR są odporne na raka ziemniaka, a większość jest także odpornych na mątwika ziemniaczanego. Informacje i wyniki zawarte w Liście dotyczą stanu prawnego odmian, ich produkcji nasiennej, plenności i struktury plonu, właściwości konsumpcyjnych, przydatności do przetwórstwa spożywczego oraz odporności na najważniejsze choroby i szkodniki. W tabelach zamieszczono wyniki zarejestrowanych odmian, które w ostatnim czteroleciu (2013-2016) uczestniczyły w badaniach co najmniej jeden rok (tab. 2-4). Wyniki głównych cech użytkowych odmian podano z poszczególnych lat, a pozostałe cechy w formie odpowiednio uśrednionej. Ze względu na różny okres badań omawianych odmian oraz udział w różnych rodzajach doświadczeń (rejestrowych i porejestrowych) wyniki zostały odpowiednio przetransformowane. Właściwości konsumpcyjne odmian określane są na podstawie testów, przeprowadzanych w pięciu stacjach i zakładach doświadczalnych oceny odmian (SDOO i ZDOO) przez co najmniej trzyosobowe zespoły. Od roku 2014 nie przeprowadza się oceny konsumpcyjnej odmian skrobiowych. Ocena przydatności odmian do produkcji frytek i czipsów określana jest w laboratorium SDOO w Karzniczce, a cukry redukujące oznacza LCh-T w SDOO Słupi Wielkiej w próbach

41 pobranych z trzech doświadczeń. W LCh-T w Słupi Wielkiej określana jest również zawartość glikoalkaliodów. Powyższe właściwości i analizy wykonuje się tylko w czasie trwania 2-3 letnich badań rejestrowych. Wyniki cech jakościowych odnosi się do odmian wzorcowych, najczęściej dwóch dla grupy wczesności. Niektóre cechy morfologiczne podano na podstawie badań OWT. Oceny odporności na mątwika ziemniaczanego i podstawowe choroby oraz właściwości odmian dokonano zarówno w oparciu o badania własne, jak i innych jednostek w ramach badań statutowych lub na zlecenie COBORU: mątwik ziemniaczany na podstawie badań laboratorium IHAR-PIB Radzików lub O/Bydgoszcz (dla odmian zagranicznych - na podstawie badań laboratorium kraju pochodzenia); rak ziemniaka na podstawie badań laboratorium IHAR-PIB Radzików lub O/Bydgoszcz; zaraza ziemniaka na podstawie dwuletnich doświadczeń specjalnych, przeprowadzonych w punktach doświadczalnych COBORU; czarna nóżka, parch ziemniaka od 2005 roku nie prowadzi się oceny odporności; wyniki zamieszczone w opracowaniu (tab. 5) pochodzą z doświadczeń rejestrowych sprzed tego okresu wirusy na podstawie badań zleconych, wykonanych przez IHAR-PIB O/Młochów (od 2005 roku nie prowadzi się laboratoryjnej oceny odporności na wirusa M, a od roku 2014 na wirusa liściozwoju); stopień wrażliwości odmian na metrybuzynę stosowaną po wschodach ziemniaka na podstawie badań Pracowni Ochrony Ziemniaka ZNiOZ IHAR-PIB O/Bonin; informacje dotyczące właściwości przechowalniczych odmian na podstawie badań Zakładu Przechowalnictwa i Przetwórstwa Ziemniaka IHAR-PIB O/Jadwisin.

42 Charakterystyka odmian ziemniaka wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Stokrotka (d. STB 21214) Odmiana jadalna wczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym do lekko mączystego, o dobrym smaku. Bulwy duże, okrągłoowalne, o regularnym kształcie, oczka płytkie, skórka żółta, miąższ jasnożółty. Plenność średnia; duży udział frakcji handlowej w plonie ogólnym. Odporność na wirusa Y duża, na zarazę ziemniaka mała. Odmiana odporna na patotyp Ro1 mątwika ziemniaczanego. Bojar (d. ZAH 22414) Odmiana jadalna średniowczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym do lekko mączystego, o dość dobrym smaku. Bulwy duże do bardzo dużych, okrągłoowalne, o regularnym kształcie, oczka płytkie, skórka żółta, miąższ jasnożółty. Plenność duża, stabilna w latach badań; duży udział frakcji handlowej w plonie ogólnym. Odporność na wirusa Y duża do bardzo dużej, na zarazę ziemniaka średnia. Odmiana odporna na patotyp Ro1 mątwika ziemniaczanego.

43 Tabela 1 Ziemniak. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok Zachowu- wpisania jący/repre- zentant do Krajowego (numer rejestru adresowy) Powierzchnia plantacji nasiennych zakwalifikowanych polowo (wg PIORiN) 2016 2015 2014 2013 % ha 1 2 3 4 5 1 Berber x/ 2006 652 jadalne bardzo wczesne 2 *Denar 1999 617 3,1 182,6 190,5 242,5 205,6 3 Fresco x/ 1997 845 0,8 45,2 51,4 48,0 40,0 4 *Impala 2003 845 0,5 30,6 33,3 29,3 24,2 5 *Impresja 2015 617 6 *Ingrid x/ 2009 652 10,0 10,9 7 Irys x/ 1975 308 0,1 5,0 5,5 6,0 4,5 8 *Justa 2006 617 0,0 1,0 1,9 10,5 4,0 9 *Lord 1999 617 3,0 174,1 174,9 211,2 192,3 10 *Miłek 2006 617 0,2 12,5 20,9 27,7 29,7 11 Riviera 2015 845 1,4 81,6 64,1 46,1 12 *Tacja 2016 617 13 *Tonacja 2016 308 0,0 0,1 14 *Viviana 2010 749 0,1 6,1 12,3 9,0 10,2 jadalne wczesne 15 *Altesse 2009 308 0,1 4,1 4,1 4,7 3,4 16 *Amora x/ 2004 598 17 *Annabelle x/ 2007 652 18 *Aruba 2007 617 0,0 1,3 6,9 1,4 1,0 19 *Augusta x/ 2003 749 0,0 2,9 3,3 4,8 5,2 20 *Bellarosa 2006 749 1,5 87,3 72,9 104,2 114,5 21 Bila x/ 1994 617 0,0 1,5 3,5 11,0 11,5 22 *Bohun 2014 617 23 *Carrera x/ 2006 652 0,4 22,8 31,4 38,8 34,4 24 *Etola x/ 2009 617 2,8 0,5 1,1 25 *Gracja x/ 2002 617

44 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 cd. jadalne wczesne 26 *Gwiazda 2011 617 0,9 54,6 45,8 22,8 5,0 27 *Ignacy 2012 308 0,7 43,9 24,1 11,0 1,0 28 *Innovator x/ 2002 652 9,1 534,5 547,0 475,4 426,5 29 *Lady Claire x/ 2001 239 2,7 158,7 96,5 79,7 77,3 30 Lady Rosetta 2016 1028 3,0 176,4 180,9 173,0 139,1 31 Latona x/ 1997 652 32 *Lawenda 2016 617 0,0 0,3 33 *Madeleine 2016 845 0,6 35,7 35,5 27,3 19,7 34 *Michalina 2010 617 0,2 12,0 20,4 29,3 12,7 35 *Magnolia 2015 308 0,0 0,6 0,1 36 *Oman 2005 617 0,0 1,8 3,0 9,7 15,8 37 *Owacja 2006 308 0,5 28,4 34,0 82,1 61,2 38 Stokrotka 2017 308 39 *Vineta 1999 749 7,6 444,1 437,4 501,4 483,6 jadalne średniowczesne 40 *Aldona 2016 617 41 Almera x/ 2008 845 42 *Ametyst 2009 308 0,0 1,5 4,5 5,2 3,6 43 Asterix x/ 2002 652 0,2 12,8 18,7 14,3 19,3 44 *Bogatka 2013 617 0,1 3,1 1,1 4,2 1,8 45 Bojar 2017 617 46 *Cekin 2004 308 0,1 7,7 16,4 15,7 11,7 47 *Dali x/ 2006 652 0,1 5,4 4,9 7,0 32,6 48 *Ditta x/ 2000 845 0,1 5,7 7,2 6,2 8,6 49 *Etiuda x/ 2011 617 0,0 1,0 2,8 0,7 1,6 50 *Finezja 2007 617 0,0 2,4 7,8 9,0 9,5 51 *Folva 2003 891 52 *Gawin 2010 308 0,0 2,0 5,0 18,6 12,3 53 *Honorata 2012 749 0,1 3,0 4,7 2,8 1,1 54 Irga x/ 1987 308 1,1 65,8 72,3 79,8 59,6 55 *Jurata 2011 749 0,0 1,0 1,9 2,5 3,5 56 *Jurek 2012 617 0,1 6,3 0,9

45 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 cd. jadalne średniowczesne 57 *Laskara 2013 308 0,1 5,4 3,0 0,5 0,1 58 *Lech 2016 617 0,0 0,4 59 *Malaga 2013 617 0,1 7,1 11,2 5,7 2,0 60 *Manitou 2016 845 2,5 2,3 4,4 61 *Mazur 2014 308 0,1 4,7 0,4 0,1 62 *Oberon 2012 617 0,1 5,1 6,9 4,8 5,0 63 *Orchestra 2009 239 0,4 25,0 11,0 5,1 64 *Otolia 2014 749 0,0 0,5 0,1 65 *Sagitta 2009 652 0,4 26,1 25,4 23,6 18,1 66 Sante x/ 1997 845 0,1 7,0 8,8 6,6 9,4 67 *Satina 2000 739 1,1 66,9 94,7 117,1 134,0 68 *Stasia 2010 617 6,2 10,4 9,2 69 *Tajfun 2004 308 2,7 156,5 172,9 188,7 171,7 70 *Victoria x/ 2002 652 11,6 14,8 11,0 71 *VR 808 x/ 2012 406 1,5 87,5 91,4 63,0 41,1 jadalne średniopóźne 72 Bryza x/ 1976 308 0,2 10,2 16,2 15,8 12,5 73 *Cecile x/ 2007 652 74 *Eurostar x/ 2013 406 75 *Fianna x/ 2000 845 76 *Jelly 2005 749 1,2 68,0 72,3 104,8 105,9 77 *Mondeo 2013 406 0,5 3,0 2,0 78 *Syrena 2002 308 0,0 0,6 1,1 1,2 1,2 skrobiowe wczesne 79 *Cedron x/ 1997 617 0,1 6,9 9,6 11,2 19,9 skrobiowe średniowczesne 80 *Boryna 2012 308 0,6 34,2 7,1 2,0 81 *Glada 1994 308 2,1 125,9 98,9 59,8 68,5

46 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 cd. skrobiowe średniowczesne 82 Harpun 1993 308 1,3 75,7 53,1 30,1 78,9 83 *Jubilat 2011 308 1,6 96,8 63,9 16,5 2,2 84 *Kaszub 2012 308 0,6 36,0 13,7 2,0 4,0 85 *Kuba x/ 1999 617 1,0 57,6 112,9 89,2 98,4 86 *Mieszko 2015 308 0,0 0,4 3,1 87 *Pasat 2002 308 0,2 9,3 38,7 45,2 34,1 88 *Rumpel 2000 308 0,2 13,0 3,0 2,6 1,0 89 *Szyper 2014 308 0,2 14,2 2,8 0,7 90 *Widawa 2015 617 0,0 1,4 91 *Zuzanna 2007 749 2,5 145,2 94,5 46,1 42,7 skrobiowe średniopóźne 92 *Amarant 2016 308 0,0 1,0 93 Ikar x/ 1996 308 0,3 17,0 10,9 22,2 18,0 94 *Pasja Pomorska 2000 308 0,1 6,6 4,0 16,4 35,8 95 Bzura x/ 1986 617 skrobiowe późne 96 *Gandawa x/ 2004 617 0,2 9,5 19,1 12,2 2,8 97 *Hinga 1996 308 1,1 65,1 70,4 49,8 39,8 98 *Inwestor 2005 308 0,3 19,2 57,7 79,9 73,2 99 *Jasia x/ 1999 617 1,5 87,2 77,6 41,5 42,2 100 *Kuras 2007 845 1,0 56,7 45,0 39,3 30,5 101 *Pokusa 2006 308 0,3 17,3 10,4 1,8 3,5 102 *Rudawa x/ 2002 617 0,4 21,2 48,0 37,8 69,0 103 *Skawa x/ 2000 617 2,7 160,7 93,2 39,2 86,9 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 5876,6 5567,1 5243,3 4758,9 Kol. 1: * - odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy x/ - odmiana niebadana w latach 2013-2016

47 Tabela 2 Ziemniak odmiany jadalne bardzo wczesne. Plon ogólny 40 dni od wschodów Plon ogólny Lp. Odmiana 2016 2015 2014 2013 % wzorca 1 2 Wzorzec, dt z ha 234 227 210 205 1 Denar 97 93 101 85 2 Impala 105 95 100 94 3 Impresja 98 101 4 Justa 92 83 5 Lord 94 103 107 104 6 Miłek 81 100 105 106 7 Riviera 112 101 109 130 8 Tacja 94 103 9 Tonacja * * 10 Viviana 95 95 107 111 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach porejestrowych Kol. 2: * " w latach 2014 i 2015 odmiana badana w grupie wczesnej

48 Tabela 3 Ziemniak odmiany jadalne. Plon, frakcja handlowa i zawartość skrobi w bulwach Lp. Odmiany Plon ogólny Plon handlowy Frakcja handlowa 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 % wzorca % 1 2 3 4 5 bardzo wczesne Zawartość skrobi Wzorzec, dt z ha 527 411 485 395 499 388 461 364 1 Denar 110 105 111 96 111 104 109 95 94 12,0 2 Impala 111 102 106 102 110 102 104 100 94 11,7 3 Impresja 108 102 108 102 94 9,8 4 Justa 86 81 86 81 93 13,6 5 Lord 108 111 112 111 109 111 114 113 94 12,3 6 Miłek 86 94 95 99 83 92 93 97 92 14,6 7 Riviera 89 92 91 98 89 92 92 98 96 11,2 8 Tacja 92 96 90 94 93 12,2 9 Tonacja 97 103 98 104 96 11,7 10 Viviana 90 88 97 99 90 88 97 99 94 12,4 wczesne Wzorzec, dt z ha 536 421 498 419 509 396 469 391 1 Altesse 101 106 93 98 98 104 91 94 93 13,3 2 Aruba 96 96 95 15,2 3 Bellarosa 96 91 87 94 98 94 84 97 96 12,8 4 Bohun 100 97 93 12,4 5 Gwiazda 105 106 105 107 105 108 107 108 95 12,8 6 Ignacy 116 114 114 117 115 115 95 12,6

49 cd. tabeli 3 1 2 3 4 5 cd. wczesne 7 Lady Rosetta 82 88 81 87 93 17,6 8 Lawenda 103 108 103 104 92 13,4 9 Madeleine 101 117 98 102 118 100 95 12,0 10 Magnolia 97 99 99 98 96 16,1 11 Michalina 108 112 110 107 109 113 112 107 96 13,0 12 Oman 88 91 86 88 92 83 94 14,0 13 Owacja 93 101 101 111 93 100 102 110 93 13,5 14 Stokrotka 92 98 92 99 95 14,1 15 Vineta 95 102 99 101 96 103 98 103 95 13,3 średniowczesne Wzorzec, dt z ha 561 433 521 492 526 404 484 455 1 Aldona 109 109 108 111 93 12,4 2 Ametyst 127 127 123 123 92 14,7 3 Bogatka 89 95 88 91 90 12,9 4 Bojar 108 105 110 105 95 14,3 5 Cekin 101 93 103 95 96 15,5 6 Finezja 99 101 94 104 97 101 93 106 94 16,4 7 Folva 100 100 93 15,3 8 Gawin 104 94 97 103 92 94 93 17,2 9 Honorata 84 94 88 84 97 88 97 16,4 10 Jurata 93 94 94 16,3 11 Jurek 105 101 105 104 96 13,8

50 cd. tabeli 3 1 2 3 4 5 cd. średniowczesne 12 Laskara 106 104 106 104 95 16,7 13 Lech 96 96 93 93 89 14,4 14 Malaga 86 96 93 84 94 90 92 13,1 15 Manitou 103 96 104 98 94 12,7 16 Mazur 104 97 105 100 97 16,0 17 Orchestra 85 85 94 11,0 18 Oberon 104 93 93 94 98 89 92 94 93 13,8 19 Otolia 95 98 97 15,0 20 Sagitta 90 89 93 15,4 21 Satina 105 106 105 110 108 107 108 111 96 14,0 22 Stasia 95 106 106 93 105 106 94 15,0 23 Tajfun 101 112 106 105 103 114 109 107 97 16,9 średniopóźne Wzorzec, dt z ha 570 432 528 488 541 410 499 468 1 Jelly 96 90 97 102 97 91 97 102 96 14,5 2 Mondeo 104 107 109 111 105 108 111 111 96 14,9 3 Syrena 100 103 97 98 101 94 93 14,4 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w grupie wczesności w doświadczeniach porejestrowych

51 Tabela 4 Ziemniak odmiany skrobiowe. Plon bulw, plon skrobi, zawarto skrobi Plon ogólny bulw Plon skrobi Zawarto skrobi Lp. Odmiany 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 2016 2015 2014 2013 % wzorca % 1 2 3 4 redniowczesne Wzorzec, dt z ha 481 335 391 402 102,2 68,5 75,5 80,1 21,3 20,5 19,3 20,0 1 Boryna 96 101 100 102 22,2 20,9 2 Glada 100 103 106 95 97 105 19,4 18,1 19,9 3 Harpun 97 101 96 87 92 99 96 88 20,2 20,1 19,0 20,0 4 Jubilat 106 93 109 109 97 114 21,8 21,3 20,1 5 Kaszub 88 99 93 95 105 104 22,8 21,6 21,4 6 Mieszko 102 102 105 103 101 106 20,8 19,1 20,8 7 Pasat 112 105 105 108 101 103 20,4 18,6 19,8 8 Rumpel 99 93 19,3 9 Szyper 92 107 89 109 20,8 21,1 10 Widawa 95 106 101 105 18,7 20,4 11 Zuzanna 110 105 92 103 107 106 89 103 20,8 20,6 18,5 20,1 redniopó ne i pó ne Wzorzec, dt z ha 504 363 460 484 107,5 72,4 86,7 95,8 21,4 20,0 18,8 20,0 1 Amarant 96 102 97 108 20,3 19,9 2 Hinga 91 98 98 90 95 106 112 96 22,4 21,5 21,2 21,2 3 Inwestor 101 91 87 96 103 93 90 99 21,7 20,3 19,3 20,6 4 Kuras 107 115 109 112 105 110 106 111 20,9 19,1 18,3 19,6 5 Pasja Pomorska 101 96 95 94 97 92 90 94 20,6 19,1 18,4 20,0 6 Pokusa 115 108 109 101 17,8 18,6 Kol. 1: wzorzec rednia z wszystkich odmian badanych w danym roku w grupie wczesno ci w do wiadczeniach porejestrowych

52 Tabela 5 Ziemniak. Odporność na podstawowe choroby oraz inne właściwości odmian Lp. Odmiany Y Wirusy Zaraza liścio- ziemniaka M zwoju (liście) Czarna nóżka Parch zwykły Porażenie chorobami przechowalniczymi Przechowywalność Okres spoczynku bulw skala 9-stopniowa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Wrażliwość na metrybuzynę jadalne bardzo wczesne 1 Berber 3-4 5-6 3 1 św 2 Denar 7 7 4-5 3 5 7,7 6 7 2 św 3 Fresco 5 5 4 3 5 1 bw 4 Impala 4 6 2 2 6 7,9 1 5 Impresja 3-4 2 6 Ingrid 3-4 5-6 2 7,1 7* 9 św 7 Irys 5-6 4 3-4 3 2 6 6 6 pw 8 Justa 5-6 5-6 3 7,7 5 5 3 św 9 Lord 7 7 4 3 6 7,7 6 8 2 mw 10 Miłek 7 5-6 2 8,3 7 9 1 św 11 Riviera 8 2 9 9 12 Tacja 8 3 13 Tonacja 8 3 14 Viviana 5-6 5-6 2 7,5 7* 9 8* bw jadalne wczesne 15 Altesse 3-4 3-4 3 7,3 7 9 8 mw 16 Amora 4 6-7 3 3 5,5 17 Annabelle 3-4 5-6 2 4 pw 18 Aruba 8 5-6 4 8,1 7 8 7 św 19 Augusta 5 8 3 3 6 7 9 św 20 Bellarosa 5-6 8 2 8,1 6 9 9 mw

53 cd. tabeli 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 cd. jadalne wczesne 21 Bila 7 6 4 3 5,5 8,1 7 8 1 św 22 Bohun 3-4 5-6 3 9 9 pw 23 Carrera 3-4 3-4 3 6* 8* 9* św 24 Etola 5-6 5-6 4 7,4 7* 9* 8* mw 25 Gracja 7 6-7 3 3 6 7 9 8 św 26 Gwiazda 7 7 3 8,1 7* 7* 7* św 27 Ignacy 7 7 3 8,0 św 28 Innovator 4 5-6 3 3 5,5 6 9 1 pw 29 Lady Claire 4 4 2 2 5 7* 8* św 30 Lady Rosetta 3-4 3 5 31 Latona 5 6 4 3 6 1 32 Lawenda 8 4 św 33 Madeleine 8 2,5 9* mw 34 Magnolia 8 4,5 9 9 9 mw 35 Michalina 7 3-4 3 7,6 6* 8* 1* św 36 Oman 5-6 5-6 3 7,9 6 9 7 37 Owacja 9 7 4 8,0 7 9 7 św 38 Stokrotka 7 2,5 39 Vineta 7 8 4 2 6 8,1 7 9 3 pw jadalne średniowczesne 40 Aldona 8 5 nw 41 Almera 3-4 3-4 3 7,8 7* 8 9 św 42 Ametyst 9 5-6 8Rm 6 7,8 4* 3 6* mw 43 Asterix 5 3-4 2-3 3,5 7 8,0 8 8 4 św 44 Bogatka 8 5-6 3,5 7 8 3 św 45 Bojar 8 4,5

54 cd. tabeli 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 cd. jadalne średniowczesne 46 Cekin 5 5-6 3 4 7 7,8 7 9 9 pw 47 Dali 5-6 5-6 3 9 mw 48 Ditta 5-6 7 4 3 6 6 9 9 św 49 Etiuda 8 5-6 4 7,7 7* 6 mw 50 Finezja 9 7 8Rm 4,5 7,8 7 8 9* 51 Folva 4-5 5-6 3 3,5 7 mw 52 Gawin 7 7 3 7,8 8 9* św 53 Honorata 5-6 5-6 3 7,4 6* 9 św 54 Irga 7 8 5 2 5,5 3 2 8 pw 55 Jurata 8 5-6 3 8,0 56 Jurek 8 5-6 4,5 7,8 8* 8 św 57 Laskara 5-6 5-6 4,5 7 9 9 mw 58 Lech 8 5 św 59 Malaga 8 7 3,5 9 9 6 św 60 Manitou 3-4 4 9* mw 61 Mazur 7 7 3 mw 62 Oberon 8 5-6 3,5 8,2 8* 8 św 63 Orchestra 8 3-4 2 7,7 mw 64 Otolia 7 7 4,5 mw 65 Sagitta 8 3-4 4 7,9 5* 7 św 66 Sante 9 6 3 4 6 2 pw 67 Satina 5 7 4 3 6 8,2 7 8 7 nw 68 Stasia 8 7 4 8,3 5* 6 6* pw 69 Tajfun 7 7 2-3 5 7 7,9 6 8 9 św 70 Victoria 4 5-6 4 3 6 7,3 6 8 9 71 VR 808 3-4 3-4 3 8,1 6* 9 św

55 cd. tabeli 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 jadalne średniopóźne 72 Bryza 5 7 5 4 3 4 2 5 mw 73 Cecile 3-4 3-4 5 mw 74 Eurostar 3-4 5-6 4 8 9 pw 75 Fianna 5 7 5 5 5 7,5 6 8 św 76 Jelly 5 5 5 7,9 4 2 9 św 77 Mondeo 3-4 3-4 4 6 9 św 78 Syrena 8 5 3 5 5,5 7,6 5 5 8 mw skrobiowe wczesne 79 Cedron 6-7 6-7 3 3 5 5 skrobiowe średniowczesne 80 Boryna 7 7 5,5 8,3 9* 7 św 81 Glada 7 5-6 3 5 7 8,0 8 7 1 św 82 Harpun 7 7 5 4 5 4 3 4 83 Jubilat 7 5-6 5 8,2 9* 9* 9* św 84 Kaszub 7 7 5 7,9 8* 6 św 85 Kuba 9 6-7 5 5 6 7,9 6 7 8 mw 86 Mieszko 8 6 7 9 4 św 87 Pasat 9 5 4 5 6,5 7,7 2 1 4 bw 88 Rumpel 9 6-7 3-4 5 6 8,2 2 1 8 św 89 Szyper 8 5-6 5 św 90 Widawa 8 6 9 9 5 91 Zuzanna 9 5-6 3 8,4 6 7 9 nw

56 cd. tabeli 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 skrobiowe średniopóźne 92 Amarant 8 6,5 93 Ikar 7 5-6 3-4 5,5 5,5 7,9 2 1 4 mw 94 Pasja Pomorska 8 7 2 5 5 8,2 2 1 1 św skrobiowe późne 95 Bzura 9 5 3-4 8 4 5 3 96 Gandawa 8 6-7 3 6 6,5 5 4 3 pw 97 Hinga 9 5-6 2 7 5 8,1 4 4 6 św 98 Inwestor 7 5-6 7 8,3 6 5* 6 św 99 Jasia 9 7 4 7 4 8,0 6 8 6 św 100 Kuras 9 3-4 8 7,8 6 6 9 św 101 Pokusa 7 5-6 4 7,5 9 pw 102 Rudawa 9 6-7 3-4 6 5,5 8,3 5 6 6 mw 103 Skawa 9 7 3 6 4 8,5 5 5 7 mw Kol. 2: wyniki opracowane na podstawie badań zleconych wykonanych przez IHAR-PIB o/młochów; skala 9 : 9 odporność bardzo duża; Rm odmiana reaguje nekrotycznie na szczepienie PVM, co wskazuje na obecność genu Rm 5 odporność średnia, 1 odporność bardzo mała Kol. 2-9: brak danych Kol. 6-8: * badania w toku, informacja może ulec zmianie Kol. 7: przechowywalność (wg Zakładu Przechowalnictwa i Przetwórstwa Ziemniaka IHAR-PIB) oznacza sumę strat w ciągu 6 miesięcy przechowywania (ubytki naturalne + porażenie chorobami przechowalniczymi + kiełki) Kol. 8: skala 9 : 9 długi okres spoczynku, 1 krótki okres spoczynku Kol. 9: stopień wrażliwości odmian na metrybuzynę stosowaną po wschodach ziemniaka (na podstawie badań Pracowni Ochrony Ziemniaka ZNiOZ IHAR-PIB O/Bonin): nw niewrażliwa, mw mało wrażliwa, św średnio wrażliwa, pw dość wrażliwa, bw bardzo wrażliwa

57 Tabela 6 Ziemniak. Odporność odmian na patotypy raka ziemniaka i mątwika ziemniaczanego Lp. Odmiany Rak ziemniaka (patotypy) Mątwik ziemniaczany (patotypy); skala 9 1(D1) 2(CH1 8(F1) 2(G1) 3(M1) 6(O1) 18(T1) Ro1 Ro2 Ro3 Ro4 Ro5 Pa1 Pa2 Pa3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 jadalne bardzo wczesne 1 Berber + + 2 Denar + + 2 8 9 1 1 1 1 3 Fresco + + 4 Impala + + 5 Impresja + 9 6 Ingrid + + 7 Irys + 1 1 1 1 1 1 1 1 8 Justa + + 3 6 9 2 1 1 1 9 Lord + + 9 9 5 4 1 1 1 10 Miłek + + 4 9 9 2 2 1 1 11 Riviera + + 12 Tacja + 9 13 Tonacja + 9 14 Viviana + +

58 cd. tabeli 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 jadalne wczesne 15 Altesse + + + 16 Amora + + 17 Annabelle + + 18 Aruba + + 6 8 9 3 1 1 1 19 Augusta + + 20 Bellarosa + + 21 Bila + 1 1 1 3 1 1 1 22 Bohun + + 23 Carrera + + 24 Etola + + 2 6 9 3 1 1 25 Gracja + + 26 Gwiazda + + 2 8 9 2 1 1 1 27 Ignacy + + 28 Innovator + + 29 Lady Claire + + 30 Lady Rosetta + 31 Latona + + 32 Lawenda + 9 33 Madeleine + 34 Magnolia + 9 35 Michalina + + 3 9 9 1 1 1 36 Oman + + 37 Owacja + + 5 8 9 2 1 1 1 38 Stokrotka + 9 39 Vineta + +

59 cd. tabeli 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 jadalne średniowczesne 40 Aldona 8 41 Almera + + 42 Ametyst + + 2 8 9 1 1 1 1 43 Asterix + + 44 Bogatka + + 45 Bojar + 6 46 Cekin + + + + + + 9 1 1 9 1 1 1 2 47 Dali + + 48 Ditta + + 49 Etiuda + + 9 9 1 50 Finezja + + 3 3 9 2 1 1 5 51 Folva + + 52 Gawin + 9 3 9 9 1 1 1 1 53 Honorata + + + 54 Irga + 9 2 5 9 1 1 1 1 55 Jurata + + + 56 Jurek + + 57 Laskara + + 58 Lech + 9 59 Malaga + + 60 Manitou + 61 Mazur + + 62 Oberon + + 63 Orchestra + +

60 cd. tabeli 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 cd. jadalne średniowczesne 64 Otolia + + + 65 Sagitta + + 66 Sante + + 67 Satina + + 68 Stasia + + 69 Tajfun + + 70 Victoria + + 71 VR 808 + + jadalne średniopóźne 72 Bryza + + 3 9 9 2 1 1 1 73 Cecile + + 74 Eurostar + + + + 75 Fianna + + 76 Jelly + + 77 Mondeo + + 78 Syrena + + skrobiowe wczesne 79 Cedron + + 3 8 9 2 1 1 1 skrobiowe średniowczesne 80 Boryna + + 81 Glada + + 1 1 1 1 1 1 1 82 Harpun + + 3 8 9 2 1 1 1

61 cd. tabeli 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 cd. skrobiowe średniowczesne 83 Jubilat + + 8 9 9 3 1 1 1 84 Kaszub + + 85 Kuba + + + + + + + + 4 9 9 2 1 1 86 Mieszko + 9 87 Pasat + + 88 Rumpel + + 89 Szyper + + 90 Widawa + 9 91 Zuzanna + + skrobiowe średniopóźne 92 Amarant + 9 93 Ikar + + + + + + + 94 Pasja + skrobiowe późne 95 Bzura + + + + + + + 96 Gandawa + + + + + + + 9 3 8 9 1 2 1 1 97 Hinga + + 2 1 2 1 1 1 2 98 Inwestor + + 3 9 9 1 2 3 1 99 Jasia + 9 3 9 9 3 1 1 6 100 Kuras + + 101 Pokusa + + 5 8 9 2 1 1 5 102 Rudawa + + + + 103 Skawa + 9 4 8 9 4 1 1 1 Kol. 2-8: + odmiana odporna Kol. 9-16: odporność w skali 9 : 9 bardzo duża, 5 średnia, 1 bardzo mała; + odmiana odporna, lecz stopień odporności nie jest określony w skali 9 ; wyniki opracowane na podstawie badań IHAR-PIB Radzików

62 Tabela 7 Ziemniak. Cechy morfologiczne i ocena właściwości konsumpcyjnych odmian Barwa kwiatów Kształt bulw Ocena regularności kształtu Ocena głębokości oczek Wielkość bulw Barwa skórki Lp. Odmiany Przydatność do przetwórstwa Barwa miąższu Smak Typ konsumpcyjny frytki czipsy skala 9 o skala 9 o 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 jadalne bardzo wczesne 1 Berber czf oow 7,5 7,5 7 ż jż 7,5 B 2 Denar b oow 7 7 9 ż jż 7 AB 3 Fresco b oow 7 7 7 ż jż 7 B + 4 Impala b ow 8 7,5 9 ż jż 7 AB 5 Impresja b oow 7,5 7,5 7 ż jż 7 A-AB 6 Ingrid b oow 7,5 7,5 7 ż jż 7 B 7 Irys b pow 7 6,5 6 ż b 7 B 8 Justa b oow 7 7 8 ż ż 7 B-BC + 9 Lord b oow 6,5 7 8 ż jż 7 AB 10 Miłek b oow 7 6,5 8 ż jż 6,5 BC 11 Riviera jczf o 7,5 7,5 7 ż jż 6,5 A-AB 12 Tacja b oow 7,7 7,7 7 ż jż 6,6 B 13 Tonacja b oow 7,5 7,7 8 ż jż 6,7 AB 14 Viviana jczf oow 7,5 7,0 8 ż jż 7 AB

63 cd. tabeli 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 jadalne wczesne 15 Altesse b ow 7,5 7,5 8 jbż ż 7 AB 16 Amora b oow 7 7 8 ż jż 7 B-BC + 17 Annabelle b p 7 7,5 3 ż ż 7,5 AB 18 Aruba b ow 7,5 7,5 6 ż kr 6,5 B 19 Augusta czf oow 7,5 7,5 8 ż ż 7 BC + 20 Bellarosa czf oow 7,5 7 9 cz ż 7 B 21 Bila czf+ oow 7 7 9 ż ż 7 B 22 Bohun b oow 7 6,5 7-9 ż jż 7,1 B 23 Carrera czf oow 7,5 7,5 9 ż jż 7 B 24 Etola czf+ o 7 6,5 9 ż ż 7 B-BC + 25 Gracja b ow 7,5 7,5 7 ż jż 6,5 BC + 26 Gwiazda b oow 7 7 9 ż jż-ż 7 B 27 Ignacy jczf oow 6,5 6,5 8 ż jż 6,5 B 28 Innovator b pow 7,5 7,5 9 ż kr 7 B + 29 Lady Claire b ow 7,5 7,5 8 ż jż 7 BC + 30 Lady Rosetta czf o 7,2 6,5 7 cz jż 6,8 BC-C + 31 Latona b ow 7,5 7,5 8 ż ż 6,5 B 32 Lawenda jczf oow 7,2 7,4 7 cz ż 6,6 B 33 Madeleine b oow 7,5 7,7 9 ż ż 6,7 B 34 Magnolia cn oow 7 7 8 jbż jż 7 B-BC 35 Michalina b oow 7 6,5 9 ż jż 6,5 B 36 Oman b ow 7 7,5 7 ż jż 7,5 B 37 Owacja b oow 7 7 9 ż jż 7 B-BC 28 Stokrotka b oow 7,2 7,3 8 ż jż 7,2 B-BC 39 Vineta b oow 7 7 8 ż ż 7 AB

64 cd. tabeli 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 jadalne średniowczesne 40 Aldona jczf o-oow 6,8 7,0 9 ż jż 6,4 BC 41 Almera czf pow 7,5 7,5 8 ż jż 7 AB 42 Ametyst b oow 6,5 7 8 jbż kr 6 BC 43 Asterix czf+ ow 7,5 7,5 7 cz jż 7 B + 44 Bogatka bjczf ow 6,5 8,0 8 ż jż 6,8 B 45 Bojar cn oow 7,1 7 9 ż jż 6,8 B-BC 46 Cekin b oow 7 7 8 ż jż 7 BC-C 47 Dali b ow 7,5 8 7 ż jż 7 AB-B 48 Ditta b ow 8 8 7 ż ż 7 B 49 Etiuda czf o 7 6 9 jbeż kr 6,5 C-CD + 50 Finezja czf oow 7 7 8 ż jż 6,5 BC + 51 Folva czf+ oow 7,5 7,5 9 ż ż 7 B 52 Gawin czf oow 7 6,5 7 ż jż 6,5 B-BC + 53 Honorata b oow 6,9 6,5 7 jbż jż 6,7 BC + 54 Irga b oow 7 7 6 róż kr 6,5 B 55 Jurata b oow/ow 7 7,5 7 ż kr 6,5 B-BC + 56 Jurek b oow 6,5 6,8 9 ż ż 7,2 B-BC 57 Laskara b oow 7,0 7,0 9 ż jż 6,7 B-BC 58 Lech b oow 7,4 7,4 6 cz jż 7,0 B-BC 59 Malaga cnf ow 7,0 7,5 8 ż jż 6,4 B-BC 60 Manitou jczf oow 7,2 7,7 9 cz ż 6,9 AB-B 61 Mazur b ow 6,9 6,6 9 ż jż 6,6 AB 62 Oberon b ow 6,6 6,8 8 cz jż 7,0 AB 63 Otolia jczf ow 7,6 7,8 8-9 ż ż 7,0 BC 64 Orchestra b oow 7 7,5 9 ż jż 6,5 AB 65 Sagitta czf+ ow 7 7,5 9 ż jż 7 B 66 Sante b oow 7 7,5 8 ż jż 7 B

65 cd. tabeli 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 cd. jadalne średniowczesne 67 Satina b oow 7,5 7,5 9 ż ż 7,5 B 68 Stasia b oow 7 7 9 ż ż 6,5 B 69 Tajfun b ow 7 7 9 ż ż 7 B-BC 70 Victoria b ow 7,5 8 8 ż ż 7 B + 71 VR 808 nf o 7,4 7,2 7 ż ż 6,2 BC + jadalne średniopóźne 72 Bryza czf o 6,5 6 8 ż ż 7,5 BC 73 Cecile czf pow 6,5 7 3 ż kr 7 AB 74 Eurostar b oow 7 7 9 ż jż 7,2 B-BC + 75 Fianna b ow 8 7,5 8 ż kr 6,5 BC + 76 Jelly b ow 8 7,5 9 ż ż 7,5 B 77 Mondeo b oow 7 7 9 ż kr 6,7 B-BC 78 Syrena b ow 7 7 9 ż ż 7 B skrobiowe wczesne 79 Cedron b ow 7 6,5 6 ż ż 6 BC + - skrobiowe średniowczesne 80 Boryna nf o 6,5 6,2 8 cz b 5,8 C-CD + 81 Glada czf+ oow 6,5 6 7 ż jż 6 C 82 Harpun b oow 6 6 7 ż kr 6 C 83 Jubilat b oow 7 7 7 jbeż kr 5,5 C-CD 84 Kaszub cnf o 7,3 6,9 7 o ż 6,1 C-BC 85 Kuba b oow 7 6,5 7 ż ż 6,5 C + 86 Mieszko cn oow 7 ż jż nb nb 87 Pasat b oow 6,5 6,5 8 ż kr 6,5 C

66 cd. tabeli 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 c.d. skrobiowe średniowczesne 88 Rumpel b oow 6,5 6 8 jcz b + 89 Szyper czf oow 6,6 6,8 7-8 jbż jż 6,5 C-BC 90 Widawa b o 8 ż kr nb nb 91 Zuzanna b o 7 6,5 7 ż jż CD skrobiowe średniopóźne 92 Amarant czf oow 8 nieb b nb nb 93 Ikar czf+ oow 5,5 5,5 7 ż kr 94 Pasja Pomorska b oow 7 6,5 7 ż ż skrobiowe późne 95 Bzura b oow 6,5 6 8 ż jż 6 BC 96 Gandawa b ow 6,5 6,5 8 ż kr 97 Hinga czf+ ow 6 5,5 7 ż jż 98 Inwestor b oow 6,5 6,5 6 ż kr 6,5 C 99 Jasia b oow 6,5 6 8 ż jż 6,5 BC 100 Kuras b o 6,5 6 9 ż kr C 101 Pokusa czf oow 7 7 8 ż jż 7 BC + 102 Rudawa czf+ oow 6,5 6,5 7 ż kr + 103 Skawa nf+ o 7 6,5 8 ż jż

67 Objaśnienia do tabeli 7 Kol. 2: Barwa kwiatów: Kol. 7: Barwa skórki: b biała ż żółta czf czerwonofioletowa róż różowa bjczf bardzo jasna czerwonofioletowa jcz jasnoczerwona jczf jasnoczerwonofioletowa jbż jasnobeżowa f fioletowa cz czerwona jf jasnofioletowa nf niebieskofioletowa Kol. 8: Barwa miąższu: cnf ciemnoniebiesko-fioletowa b biała + występowanie białych końców płatków kr kremowa jbż jasnobeżowa Kol. 3: Kształt bulw: jż jasnożółta o okrągły nieb niebieska oow okrągłoowalny ż żółta ow owalny p podłużny Kol. 9: Smak (skala 9 o ): pow podłużnoowalny 1 bardzo zły 9 wybitnie dobry Kol. 4: Regularność kształtu (skala 9 o ): brak oceny smaku i typu konsumpcyjnego 1 wybitnie zdeformowany oznacza, że odmiana nie jest zalecana 9 idealny do bezpośredniego spożycia nb nie badano Kol. 5: Głębokość oczek (skala 9 o ): 1 bardzo głębokie Kol. 10: Typ konsumpcyjny: 9 bardzo płytkie AB sałatkowy B ogólnoużytkowy Kol. 6: Wielkość bulw (skala 9 o ): BC lekko mączysty 3 do 20% frakcji bulw powyżej 50 mm C mączysty 4 21-30% frakcji bulw powyżej 50 mm CD mączysty do bardzo mączystego 5 31-40% frakcji bulw powyżej 50 mm nb nie badano 6 41-50% frakcji bulw powyżej 50 mm 7 51-60% frakcji bulw powyżej 50 mm Kol. 11,12: + odmiana przydatna do przetwórstwa 8 61-70% frakcji bulw powyżej 50 mm spożywczego na wskazany kierunek 9 powyżej 70% frakcji bulw powyżej 50 mm

70 OLEISTE Rzepak. Wstęp Rzepak jest najważniejszą rośliną oleistą uprawianą w Polsce, zwłaszcza jego forma ozima. Dostarcza surowca do produkcji oleju z przeznaczeniem na cele spożywcze i biopaliwowe. Produkty uzyskiwane po wydobyciu oleju, tj. makuch (tłoczenie) i śruta poekstrakcyjna (tłoczenie i ekstrakcja) są wartościowymi komponentami wysokobiałkowymi wykorzystywanymi do produkcji przemysłowych pasz treściwych dla zwierząt. W uprawie znajdują się dwie formy: ozima, wysiewana w drugiej połowie sierpnia i zbierana w lipcu następnego roku, oraz jara, o wczesnowiosennym terminie siewu i zbiorze w sierpniu. Forma jara, ze względu na mniejszy system korzeniowy oraz krótszy okres wegetacji ma nieco większe od formy ozimej wymagania glebowe i wodne, ponadto charakteryzuje się większą zawodnością plonowania, zwłaszcza w suche i upalne lata. Rzepak jary zyskuje na znaczeniu w przypadku niewykonania planu zasiewów rzepaku ozimego oraz wtedy, gdy jest alternatywnie wysiewany po wymarzniętych uprawach formy ozimej. Taka sytuacja miała miejsce w roku 2016, a wcześniej w roku 2012, kiedy zasiewy formy jarej rzepaku zdecydowanie wzrosły. W przypadku przesiewu, pole należy odpowiednio przygotować, a rośliny które przezimowały zniszczyć. Rzepaku jarego nie można używać do wiosennego przesiewu placowych braków roślin rzepaku ozimego ze względu na przesunięty w czasie o około jeden miesiąc przebieg faz kwitnienia i dojrzewania (rys. poniżej). Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej odmian rzepaku jarego i rzepaku ozimego

71 Średni plon nasion badanych odmian rzepaku jarego w ostatnim pięcioleciu w doświadczeniach realizowanych w systemie Porejestowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO) stanowił 60 procent plonu odmian rzepaku ozimego. Nasiona odmian rzepaku jarego odznaczają się jednak dobrą jakością. Zawierają przeciętnie więcej białka ogólnego, a mniej włókna i glukozynolanów, przy czym mają nieco mniejszą zawartość tłuszczu niż nasiona rzepaku ozimego (zestawienie poniżej). Porównanie plonowania oraz niektórych cech jakościowych nasion odmian rzepaku jarego i rzepaku ozimego (wyniki doświadczeń PDO z lat 2012 2016) Wyszczególnienie Rzepak jary Rzepak ozimy Relacja jary/ozimy (%) Plon nasion (dt z ha) 28,1 46,7 60 Plon tłuszczu (dt z ha) 11,4 20,3 56 Zawartość tłuszczu (w % s.m.) 46,0 48,3 95 Zawartość glukozynol. ( M/g nasion) 9,2 11,0 84 Zawartość białka (w % smb)* 41,9 37,4 112 Zawartość włókna (w % smb)* 8,3 9,1 91 * wyniki pochodzą z doświadczeń rejestrowych Obie formy rzepaku mają także istotne znaczenie w zmianowaniu. Rzepak dobrze wkomponowuje się w płodozmian ze zbożami, a jednocześnie jest dla nich jednym z najlepszych przedplonów, który m.in. ogranicza nasilenie chorób. Jest również najczęściej uprawiany po zbożach, zwłaszcza jęczmieniu i pszenicy. Takie następstwo może jednak powodować spiętrzenie prac i w konsekwencji konieczność uproszczeń w pożniwnej uprawie roli oraz w zabiegach doprawiających glebę przed siewem rzepaku ozimego. Z uwagi na duże znaczenie gospodarcze, rzepak jest przedmiotem intensywnych prac hodowlanych, czego efektem jest znaczny postęp w jego udoskonalaniu. Badania dotyczą głównie plenności i jakości nasion, w tym m.in. zawartości i składu kwasów tłuszczowych, zawartości białka i włókna, oraz takich cech rolniczych jak: wymagania glebowe, potrzeby nawozowe, odporność na choroby, wytrzymałość na warunki stresowe (np. okresy suszy, niskie temperatury), a także odporność na pękanie łuszczyn i osypywanie nasion.

72 Obejmują również cechy morfologiczne, np. zmianę pokroju rośliny, wydłużenie systemu korzeniowego itp. Postęp hodowlany dotyczy przede wszystkim zwiększenia poziomu plonowania, a to w głównej mierze dzięki tworzeniu nowych odmian mieszańcowych. Hodowla odmian mieszańcowych odznacza się dużym postępem ze względu na wykorzystywanie efektu heterozji. Przejawia się on zwłaszcza bujniejszym wigorem roślin, często szybszym rozwojem, a przede wszystkim większym plonem nasion. W ostatnich latach nastąpiło także wyraźne zwiększenie udziału odmian mieszańcowych w uprawie. W ofercie handlowej nasiona tych odmian są powszechnie dostępne. Odmiany mieszańcowe cechują się przede wszystkim większym potencjałem plonowania. W ostatnich latach badań, w doświadczeniach PDO rzepaku ozimego, odmiany mieszańcowe plonowały średnio od kilku do kilkunastu procent (6-13%) lepiej od odmian populacyjnych. W sezonach wegetacyjnych, w których wystąpiły w większym nasileniu niekorzystne zjawiska atmosferyczne, np. w roku 2011, reagowały przeważnie mniejszym spadkiem plonowania. Większość odmian mieszańcowych lepiej sprawdzała się w przypadku opóźnionych siewów, ze względu na szybszy rozwój początkowy. Rośliny wytwarzają silniejszy, bardziej rozrośnięty system korzeniowy, przez co mogą lepiej pobierać wodę i składniki pokarmowe. Dobór odmian mieszańcowych jest coraz liczniejszy i bardziej zróżnicowany. W ogóle, odmiany mieszańcowe są głównym źródłem postępu hodowlanego w uprawie rzepaku. Tworzy się odmiany o specyficznej odporności/tolerancji na porażenie kiłą kapusty. Coraz częściej zawierają dodatkowe geny odporności na patogeny, np. Rlm 7 (sucha zgnilizna kapustnych), TuYV (wirus żółtaczki rzepy). W ofercie znajdują się także odmiany tolerancyjne na substancję czynną imazamoks (należącą do imidazolinonów), zastosowaną w herbicydach do zwalczania wielu chwastów, w tym również kapustowatych (tzw. technologia uprawy Clearfield). Hodowane są również odmiany mieszańcowe półkarłowe. Szczególnie ważna jest dostępność odmian tolerancyjnych na kiłę kapusty, gdyż obszar występowania tego groźnego patogenu w naszym kraju sukcesywnie się zwiększa. Materiał siewny odmian mieszańcowych jest droższy niż odmian populacyjnych. Mimo wielu zalet odmian mieszańcowych, również przydatność odmian populacyjnych do różnych warunków gospodarowania jest dobrze oceniana przez rolników, którzy nadal dość często je uprawiają. Niestety, dobór tych odmian będzie w najbliższych latach coraz mniej liczny i mniej

konkurencyjny wobec odmian mieszańcowych, gdyż wiele firm zrezygnowało z ich hodowli. Odmiany populacyjne z reguły są mniej wymagające pod względem stanowiska. Ich podstawową zaletą jest stosunkowo łatwy zbiór, ze względu na mniejszą masę roślin, a to z kolei mniej obciąża pracę kombajnu. Wartość gospodarcza odmian rzepaku określana jest przez wiele cech i właściwości, wśród których zasadnicze znaczenie ma wielkość i jakość plonu. Odmiany rzepaku przeważnie niejednakowo reagują na zróżnicowane warunki siedliskowe i agrotechniczne. Niektóre odmiany plonują na podobnym poziomie w całym kraju, inne w jednych rejonach kraju plonują relatywnie lepiej, natomiast w innych gorzej. Reakcja rejonowa w dużym stopniu modyfikowana jest warunkami atmosferycznymi, różnymi w poszczególnych latach. Obecnie w ocenie odmian rzepaku ozimego obowiązuje podział kraju na sześć rejonów. Uwzględnia on podział administracyjny kraju i pewne podobieństwo agroklimatyczne województw. Rejonowe wyniki plonowania prezentowane są w ramach innych serii wydawniczych COBORU, takich jak: Wstępne wyniki plonowania odmian w doświadczeniach porejestrowych (WWP) oraz Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych (WPDO). Przy wyborze odmiany do uprawy warto, oprócz plonu, uwzględnić także inne cechy, zwłaszcza zimotrwałość (rzepak ozimy), zdrowotność i odporność na wyleganie, a także inne. Wysiew odmian o gorszej zimotrwałości, w niektórych rejonach kraju, może istotnie zwiększyć ryzyko uprawy. Przeważnie odmiany wykazują zróżnicowaną odporność na poszczególne choroby. Najczęściej przejawiają większą odporność tylko na pojedynczy patogen, jakkolwiek można wyodrębnić również odmiany o ogólnie lepszej, bądź gorszej zdrowotności. Spośród badanych odmian należy polecać również te, które cechują się mniejszą podatnością na wyleganie. Wszystkie odmiany rzepaku badane w doświadczeniach urzędowych spełniły przed wpisaniem do Krajowego rejestru obowiązujący w Polsce wymóg zawartości sumy glukozynolanów alkenowych i indolowych w nasionach ze zbioru doświadczeń poniżej 15 mikromoli na 1 g nasion oraz udziału kwasu erukowego poniżej 1,0%. Zawartość glukozynolanów w nasionach ma zasadnicze znaczenie z uwagi na wymagania jakościowe, w tym zdrowotne, paszy produkowanej z dodatkiem makuchu i śruty poekstrakcyjnej. Spośród ocenianych właściwości od- 73

74 mian dużą uwagę zwraca się na zawartość tłuszczu w nasionach, co ma szczególne znaczenie dla zakładów tłuszczowych. Od roku 2013 w krajach Unii Europejskiej maksymalna zawartość glukozynolanów w kwalifikowanych nasionach siewnych rzepaku nie może przekraczać 18 mikromoli (w Polsce od ponad 20 lat obowiązuje wymóg 15 mikromoli). W UE dąży się również do zaostrzenia i ujednolicenia normy zawartości glukozynolanów w surowcu przemysłowym. W nasionach ze zbioru doświadczeń z reguły odmiany spełniają obowiązujący u nas wymóg zawartości glukozynolanów. W przypadku pojedynczych odmian stwierdzono jednak większe lub mniejsze przekroczenie tego progu już po wpisaniu do Krajowego rejestru. Z kolei od roku 2014 obowiązuje dyrektywa UE dotycząca konieczności wprowadzenia integrowanej ochrony roślin rolniczych, w tym rzepaku. Oznacza to potrzebę hodowania, a następnie testowania i wdrażania odmian najbardziej odpowiednich do nowych systemów uprawy. Odmiany takie powinny cechować się dużą efektywnością w warunkach ograniczonego stosowania środków produkcji, zwłaszcza zmniejszonego stosowania pestycydów. W przypadku szkodników, w uprawach rzepaku przeważnie niezbędna jest ochrona chemiczna roślin. Do roku 2013 podstawowym elementem tej ochrony było zaprawianie nasion preparatami zawierającymi środki owadobójcze, przede wszystkim przeciwko licznie występującym szkodnikom w pierwszych fazach rozwoju. Od 1 grudnia 2013 roku obowiązuje zakaz stosowania i sprzedaży nasion zaprawionych środkami ochrony roślin zawierającymi następujące substancje czynne: klotianidyna, tiametoksam i imidachlopryd. Zmiana została wprowadzona rozporządzeniem wykonawczym Komisji Europejskiej (UE) nr 485/2013, ograniczającym zakres stosowania środków ochrony roślin zawierających ww. substancje czynne. W konsekwencji nie można stosować zapraw zawierających insektycydy, które były zarejestrowane w Polsce i powszechnie używane w ochronie rzepaku ozimego i jarego przed wejściem w życie wymienionego rozporządzenia. Niestety, aktualnie brakuje jakichkolwiek innych zapraw mogących zastąpić wcześniej stosowane. Powoduje to konieczność powschodowej ochrony rzepaku przed szkodnikami, a to skutkuje zwiększeniem chemizacji upraw. Jak dotychczas, nie ma dostępnych odmian rzepaku, które byłyby odporne na któregokolwiek szkodnika tej rośliny.

Obecnie czynnikiem dalszego wzrostu plonów w produkcji może być przede wszystkim zwiększanie powierzchni uprawy wysokoproduktywnych odmian mieszańcowych, a tym samym zmniejszanie areału uprawy odmian populacyjnych. Na znaczeniu zyskują również skutecznie wykonywane zabiegi uprawowe i pielęgnacyjne, umożliwiające szybkie i równomierne wschody roślin oraz zapewniające ich dobry wzrost i rozwój przed zimą, a w konsekwencji lepsze przezimowanie i większe plonowanie. Warto także wykorzystywać beznakładowe czynniki technologii produkcji rzepaku, czego przykładem jest zoptymalizowanie obsady roślin. Równomierna i umiarkowana obsada roślin (dla rzepaku ozimego przeważnie 40-50 szt./m 2 ) umożliwia wytworzenie silnych łodyg oraz odpowiedni rozwój pędów bocznych. Innym ważnym czynnikiem jest termin siewu rzepaku ozimego, który w dużym stopniu warunkuje wzrost i rozwój rozety liściowej przed zimą. Chcąc uzyskać właściwy rozwój roślin należy dążyć do zachowania odpowiedniego dla danego rejonu terminu siewu. W badaniach i ocenie odmian wyniki odnoszone są do wzorca, którym jest średnia z kilku wybranych odmian. W danym sezonie wegetacyjnym wzorzec jest ten sam dla różnych rodzajów doświadczeń (rejestrowych, porejestrowych, rozpoznawczych), przy czym w publikacjach dotyczących PDO plon nasion przedstawiany jest w odniesieniu do wszystkich zarejestrowanych odmian populacyjnych badanych w danym roku. Przedstawione wyniki porejestrowych (PDO) i rejestrowych doświadczeń polowych pochodzą z lat 2014-2016. Stanowią one syntezę wyników kilku serii doświadczeń, różniących się zestawem badanych odmian. Od roku zbioru 2013 doświadczenia porejestrowe z rzepakiem ozimym realizowane są w jednej serii. W przypadku odmian nowo zarejestrowanych wyniki pochodzą tylko z doświadczeń rejestrowych, a dla odmian wpisanych do Krajowego rejestru przed rokiem lub dwoma laty, wyniki są kompilacją ocen z obu serii doświadczeń. Wyniki głównych cech użytkowych odmian (plon nasion, zawartość tłuszczu oraz zawartość glukozynolanów rzepak ozimy) podano z poszczególnych lat badań, a dla pozostałych cech w postaci uśrednionej. 75

76 Rzepak jary W latach 2000-2016 powierzchnia uprawy wahała się od 20 do 95 tys. ha (dane GUS). Większy areał uprawy tej formy rzepaku był notowany głównie w latach, w których obserwowano wymarznięcia plantacji rzepaku ozimego w niektórych rejonach kraju, tj. w 2003, 2012 i 2016. Wiele pól po wymarzniętym rzepaku ozimym, a zwłaszcza te, potraktowane herbicydami wykluczającymi uprawę zbóż jarych, zostało przesianych odmianami rzepaku jarego. Forma jara rzepaku wymaga dobrych gleb i udaje się najlepiej w rejonach o zwiększonej ilości opadów w okresie wegetacji. Są to przede wszystkim rejony Polski północnej, wschodniej i południowej. Najwięcej rzepaku jarego uprawia się w województwach zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim, a także lubelskim, podkarpackim i wielkopolskim. Łączny areał zasiewu w tych województwach stanowił 60-80% ogólnej powierzchni uprawy w kraju. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2016 zakwalifikowano 66 ha plantacji nasiennych tylko dwóch odmian rzepaku jarego, pochodzących z Krajowego rejestru. W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano cztery odmiany rzepaku jarego, trzy populacyjne Goliat, Libero, Turner i jedną mieszańcową Lexus. Natomiast skreślono z Krajowego rejestru w roku 2016 na wniosek zachowujących aż siedem odmian (Gandalf, Makro, Mandela, Medicus, Osorno, Rollo i SW Savann). Aktualnie zarejestrowanych jest 29 odmian: 18 populacyjnych i 11 mieszańcowych. Wśród nich jest osiem odmian krajowych i 21 zagranicznych. Odmiany stanowiące składniki mieszańca złożonego Jura nie były oceniane w zakresie wartości gospodarczej i nie znalazły się w wykazie zarejestrowanych odmian (tab. 1). Wpisane do Krajowego rejestru odmiany wykazują zróżnicowanie ważniejszych cech wartości gospodarczej, takich jak plon nasion oraz jego jakość, a także wczesność, wysokość roślin, odporność na wyleganie oraz porażenie przez zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych. Ich liczbową ocenę zamieszczono w tabelach 2-3. Jedenaście odmian (Kaliber, Lennon, Delight, Doktryn, Lumen, Agra, Dodger, Fenja, Legolas, Markus, Tamarin) znalazło się na Liście odmian zalecanych do uprawy na obszarze trzech województw w roku 2017. Poniżej przedstawiono charakterystyki odmian nowo zarejestrowanych, które zostały opracowane na podstawie wyników doświadczeń rejestrowych, przeprowadzonych w latach 2015-2016.

77 Charakterystyka odmian rzepaku jarego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Goliat (d. MAH 3715) Odmiana populacyjna. Plon nasion na poziomie najlepiej plonujących odmian populacyjnych. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Libero (d. MAH 3515) Odmiana populacyjna. Plon nasion na poziomie najlepiej plonujących odmian populacyjnych. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Turner (d. SW U2891) Odmiana populacyjna. Plon nasion na poziomie najlepiej plonujących odmian populacyjnych. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion większa od średniej. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o nieco większej od średniej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Lexus (d. DLE15801S11) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach dość duża, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia.

78 Tabela 1 Rzepak jary. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Udział w kwalifikacji polowej (%) 2016 2015 2014 maks. przed rokiem 2014 1 2 3 4 populacyjne 1 *Agra 2015 1053 2 *Bios x/ 2005 611 32,0 3 *Clipper 2007 399 57,0 4 *Feliks 2007 611 23,3 5 *Fenja 2010 556 22,2 7,2 6 *Goliat 2017 611 7 *Heros x/ 2001 904 26,0 8 *Huzar x/ 2004 611 13,9 9 *Karo 2016 611 10,8 10 *Larissa 2008 904 11 Lennon 2013 1053 12 *Libero 2017 611 13 *Markiz x/ 2005 611 21,7 14 *Markus 2010 611 89,2 28,9 15 *Proximo 2010 904 9,8 16 SW Svinto x/ 2007 1053 13,2 17 *Tamarin 2010 1053 18 Turner 2017 1053 mieszańcowe 19 Belinda F 1 2010 904 20 Delight F 1 2010 904 21 Dodger F 1 2014 904 22 Doktrin F 1 2013 556 23 Jura x/ F 1z 2001 965 24 Kaliber F 1 2009 556 25 Legolas F 1 2014 1053 26 Lexus F 1 2017 556 27 Lumen F 1 2016 556 28 Menthal F 1 2015 556 29 Mirakel F 1 2012 556 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 66 30 45 362 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy x / odmiana niebadana w latach 2014-2016 F 1 odmiana mieszańcowa zrestorowana F 1z odmiana mieszańcowa złożona (populacja składająca się z roślin mieszańca męskosterylnego oraz męskopłodnych roślin zapylacza będącego niezbędnym źródłem pyłku) Kol. 4: wg danych PIORiN; w latach 2014-2015 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

79 Tabela 2 Rzepak jary. Plon nasion oraz zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach odmian Lp. Odmiany 2014- -2016 Plon nasion 2016 2015 2014 2014- -2016 Zawartość tłuszczu 2016 2015 2014 Zawartość glukozynolanów dt z ha; % wzorca % s.m. M/g 1 2 3 4 Wzorzec 25,5 22,8 27,5 26,3 Średnia 45,6 45,3 45,1 46,5 9,2 populacyjne 1 Agra 105 103 108 106 44,8 44,4 44,2 45,6 7,7 2 Clipper 91 94 45,3 48,6 11,4 3 Feliks 91 44,7 10,4 4 Fenja 102 102 98 106 47,2 47,1 46,4 48,2 7,6 5 Goliat 108 107 45,2 45,2 6,0 6 Karo 105 106 106 103 46,0 45,4 45,2 47,5 7,5 7 Larissa 93 98 43,9 46,1 10,8 8 Lennon 106 105 105 108 45,5 44,9 44,5 47,2 12,4 9 Libero 107 105 45,4 46,0 6,8 10 Markus 102 102 104 99 45,1 44,8 44,7 45,8 9,9 11 Proximo 100 94 107 98 45,6 45,3 44,9 46,5 9,5 12 Tamarin 96 92 95 102 44,4 44,7 44,1 44,4 9,5 13 Turner 106 108 45,3 45,3 8,3 mieszańcowe 14 Belinda 112 113 109 114 45,1 45,0 45,0 45,4 10,2 15 Delight 112 118 106 114 45,5 45,0 45,5 45,9 10,1 16 Dodger 112 118 104 116 45,4 44,8 45,1 46,4 10,2 17 Doktrin 108 107 106 111 45,7 45,5 45,2 46,3 10,1 18 Kaliber 108 108 106 109 45,4 44,4 44,6 47,1 10,9 19 Legolas 108 104 109 111 46,0 45,5 45,2 47,2 11,8 20 Lexus 116 116 46,4 46,0 9,0 21 Lumen 122 122 124 119 46,5 45,8 46,3 47,5 7,2 22 Menthal 114 125 44,7 46,8 7,7 23 Mirakel 107 45,5 7,1 Liczba doświadczeń 31 10 9 12 17 5 6 6 9 Kol. 2: Wzorzec (plon nasion): 2016, 2015, 2014 średnia z odmian populacyjnych badanych w doświadczeniach PDO danego roku

80 Tabela 3 Rzepak jary. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin Wyleganie początku kwitnienia Termin dojrzałości technicznej Odporność na choroby zgnilizna twardzikowa czerń krzyżowych cm % data; dzień roku % skala 9 o 1 2 3 4 5 6 7 155 Średnia 122 21 (4.06) populacyjne 212 (31.07) 6 7,2 1 Agra 121 21 155 211 4 7,3 2 Clipper 127 26 157 214 8 7,6 3 Feliks 123 23 156 212 6 7,1 4 Fenja 120 23 155 213 3 6,9 5 Goliat 126 21 156 212 8 7,0 6 Karo 122 23 155 212 4 6,8 7 Larissa 121 19 156 212 9 7,6 8 Lennon 123 21 156 212 5 7,0 9 Libero 126 24 155 212 6 7,2 10 Markus 122 26 155 213 11 6,9 11 Proximo 116 21 154 210 8 7,0 12 Tamarin 120 20 155 212 5 6,6 13 Turner 120 16 156 212 8 7,2 mieszańcowe 14 Belinda 115 21 152 210 3 7,5 15 Delight 116 19 152 211 4 7,4 16 Dodger 122 20 155 212 10 7,2 17 Doktrin 122 20 154 212 6 7,3 18 Kaliber 122 21 155 213 6 7,2 19 Legolas 120 18 157 213 8 7,0 20 Lexus 124 19 155 213 8 7,1 21 Lumen 122 18 154 212 4 7,2 22 Menthal 128 19 156 213 5 7,2 23 Mirakel 122 20 154 210 7 7,4 Liczba doświadczeń 31 20 31 26 3 17 Kol. 3: wyleganie cecha określana jako wysokość łanu przed zbiorem do wysokości roślin w % [100 (wysokość łanu / wysokość roślin x 100)]; mniejsza wartość oznacza mniejsze wyleganie Kol. 6: % - procent porażonych roślin (mniejsza wartość oznacza większą odporność)

81 Rzepak ozimy Powierzchnia uprawy rzepaku ozimego w naszym kraju, według danych GUS, wynosiła w ostatnich latach 635-900 tys. ha (rys. 1). W roku 2016 areał uprawy tej rośliny wyniósł 786 tys. ha i był mniejszy niż w roku poprzednim, ze względu na likwidację niektórych plantacji po wymarznięciu roślin. Najwięcej rzepaku ozimego uprawia się w województwach dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. Sprzyjają temu warunki glebowe oraz większa liczba gospodarstw wielkoobszarowych, w których skoncentrowana jest produkcja. Dużą powierzchnię uprawy rzepak ozimy zajmuje także w województwach pomorskim, opolskim, warmińsko-mazurskim i lubelskim. Szacunki wskazują, że powierzchnia uprawy rzepaku ozimego może w przyszłości wzrosnąć do około 1 mln ha. O ewentualnym zwiększeniu areału uprawy może zdecydować głównie zapotrzebowanie na olej rzepakowy, zużywany do produkcji biokomponentów (estrów) oraz wysokobiałkową śrutę poekstrakcyjną. Rys. 1. Rzepak ozimy. Powierzchnia uprawy oraz plon nasion w produkcji (wg GUS) i w doświadczeniach COBORU w latach 2006-2016

82 Rzepak ozimy jest bardzo ważną rośliną w płodozmianie, zwłaszcza w tych gospodarstwach, w których w strukturze zasiewów dominują zboża. Jego uprawa stanowi istotny element fitosanitarny dla różnych agrofagów zbożowych. Silny i głęboko sięgający system korzeniowy rzepaku ozimego wykorzystuje składniki pokarmowe z niższych warstw gleby. Ponadto, resztki pożniwne mają dużą wartość nawozową i są źródłem masy organicznej. Również zboża są głównym przedplonem rzepaku ozimego, a przeważnie jest nim pszenica i jęczmień. Takie następstwo powoduje niestety spiętrzenie prac związanych z uprawą pola przed siewem rzepaku, a często konieczność jej upraszczania. W przypadku tej rośliny obserwuje się dość dużą zmienności plonowania w latach, a także w rejonach kraju. Przeważnie jest to skutek niesprzyjającego przebiegu warunków pogodowych, a zwłaszcza wystąpienia niekorzystnych zjawisk atmosferycznych. Taką zależność odnotowano w ostatnich latach. Przykładowo, plon rzepaku ozimego w roku 2011 był jednym z najniższych w wieloleciu. Z kolei po zimie 2011/2012 oraz 2015/2016 liczne uprawy zostały zlikwidowane, ze względu na wymarznięcia roślin wielu odmian. Natomiast w roku 2014, w którym prawie przez cały okres wegetacji warunki były sprzyjające, zebrano bardzo duży plon. Ostatni sezon wegetacyjny cechował się krótkim, ale bardzo niekorzystnym okresem zimowania, a także utrudnionym zbiorem nasion, ze względu na nadmierne opady w niektórych rejonach kraju w okresie dojrzewania. Stąd mniejsze plonowanie rzepaku. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2016 zakwalifikowano 404 ha plantacji nasiennych dziewięciu odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru, tj. Monolit 33% powierzchni zakwalifikowanej, Bazalt i Metys po 12%, Brendy 7%, Bogart, Kana i Polka po 4%, Marcelo 3%, Chrobry 2%, oraz dziewięciu odmian ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). W Polsce rozmnażane są głównie odmiany krajowe, które w roku 2016 zajmowały powierzchnię 327 ha, czyli 81% całego areału. Materiał siewny odmian zagranicznych jest prawie w całości wytwarzany poza granicami naszego kraju, a następnie importowany i oferowany do sprzedaży, w dużej części z zapasów poprzedniego roku. W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano czternaście nowych odmian rzepaku ozimego, wszystkie są odmianami mieszańcowymi. Wśród nich odmiana Alasco wykazuje dużą odporność/tolerancję na

patotypy kiły kapusty Plasmodiophora brassicae najczęściej występujące w Polsce, natomiast odmiany Anniston i Architect odznaczają się deklarowaną przez hodowcę odpornością na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Charakterystykę wszystkich odmian opracowano na podstawie dwu- lub trzyletnich wyników doświadczeń rejestrowych, przeprowadzonych w latach 2014-2016. Nowe odmiany rzepaku ozimego, obok dużego plonu nasion, powinny charakteryzować się odpowiednimi cechami jakościowymi. Najlepiej, gdy nasiona zawierają dużo tłuszczu i białka, a mało glukozynolanów i włókna. Rośliny powinny cechować się dobrą zimotrwałością, w tym zwłaszcza dużą wytrzymałością na mróz oraz dobrą odpornością na wyleganie i główne choroby rzepaku: zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi, czerń krzyżowych i szarą pleśń. Oczekuje się także odmian odpornych na wirusa żółtaczki rzepy oraz odmian mniej podatnych na pękanie łuszczyn i osypywanie nasion. Obecnie w Krajowym rejestrze znajduje się 128 odmian rzepaku ozimego (38 populacyjnych i 90 mieszańcowych). W tej liczbie jest 17 odmian krajowych i 111 zagranicznych. Ponad połowę zarejestrowanych odmian stanowią odmiany nowe, wpisane do rejestru w ostatnich pięciu latach. W roku 2016 skreślono z Krajowego rejestru na wniosek zachowujących sześć odmian (Ametyst, Arot, Digger, Elektra, Herkules, Nimbus) oraz jedną (Extend) z powodu wygaśnięcia okresu wpisu w KR. Materiał siewny odmian skreślonych z KR może znajdować się w obrocie jeszcze przez trzy lata po roku skreślenia, jeżeli tak zdecyduje zachowujący odmianę. Wykaz wszystkich odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru podano w tabeli 1. Zawiera ona także informację, które z nich są chronione krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy. Odmiany podzielono na dwie grupy, tj. populacyjne i mieszańcowe. Dwadzieścia jeden odmian nie było badanych od ponad 3 lat w doświadczeniach porejestrowych ze względu na ich mniejszą wartość (głównie niezadowalające plonowanie). W tabelach 2-4 podano wyniki ważniejszych cech rolniczoużytkowych odmian, pochodzących zarówno z doświadczeń PDO, jak i doświadczeń rejestrowych. W przypadku procentu martwych roślin, oceny dla odmian pochodzą z obserwacji po zimach 2011/2012 i 2015/2016, w trakcie których wystąpiły niekorzystne warunki atmosferyczne (bardzo niska temperatura powietrza w zakresie od -20 do -25 oc, przy jednoczesnym braku pokrywy śnieżnej). Takie warunki spowodowały całkowite lub częściowe wymarznięcie roślin większości 83

84 odmian. W doświadczeniach, w których straty roślin były średnie lub duże, a ponadto zróżnicowane odmianowo, uzyskane wyniki pozwoliły ocenić zimotrwałość badanych odmian. W sezonach wegetacyjnych 2012/2013, 2013/2014 i 2014/2015 okresy zimowe były stosunkowo łagodne, bez żadnego efektu wymarzania, w związku z czym, wyników nie włączono do średniej z lat badań. W roku 2017 na Liście odmian zalecanych do uprawy na obszarze województw (LOZ) znajduje się łącznie 41 odmian rzepaku ozimego. Przeważają odmiany mieszańcowe 31. Dziewiętnaście odmian otrzymało rekomendację do uprawy na terenie czterech i więcej województw. Odmiana Sherlock rekomendowana jest w największej liczbie województw, tj. w 10, odmiany Bonanza, Kuga i Marcopolos w 8, odmiany Atora, DK Exquisite i Lohana w 7, natomiast odmiany ES Valegro i Mercedes oraz DK Exstorm, Popular i SY Florida odpowiednio w 6 i 5 województwach. Połowa odmian z Listy... zalecana jest do uprawy tylko w jednym-trzech województwach. Plonowanie odmian jest wypadkową wielu czynników, zwłaszcza glebowych, agrotechnicznych i pogodowych, które charakteryzują się określoną specyfiką w regionach kraju, a w przypadku warunków atmosferycznych także dużą zmiennością w latach. Spośród wymienionych czynników, rolnik ma bezpośredni wpływ jedynie na agrotechnikę. Dlatego tak ważny jest np. prawidłowy płodozmian, wybór odpowiedniej odmiany, stosowanie do siewu kwalifikowanego materiału siewnego, przestrzeganie właściwego terminu siewu, terminowe i precyzyjne wykonywanie zabiegów itp. Aspekt agrotechniczny jest tym bardziej istotny, że przy zwiększającym się areale uprawy rzepaku ozimego nasilają się problemy związane m.in. z samosiewami, kompensacją niektórych chwastów, czy też częstszym występowaniem wielu chorób, np. kiły kapusty i szkodników, m.in. chowaczy czy ostatnio śmietki kapuścianej. Producentowi znana jest także jakość gleby, na której planuje uprawę rzepaku. Im jest ona lepsza, tym plonowanie powinno być większe. Niemniej, można stwierdzić ogólnie, że w ostatnich latach odmiany mieszańcowe częściej niż populacyjne plonowały lepiej na glebach gorszych.

85 Charakterystyka odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Alasco (d. LE14/280) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży. Zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach mniejsza od średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin przeciętna. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej. Odmiana o dużej odporności na kiłę kapusty, w zakresie patotypów Plasmodiophora brassicae najczęściej występujących w Polsce. Anniston (d. LE14/273) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu oraz glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny wysokie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na czerń krzyżowych większa od średniej, na zgniliznę twardzikową i suchą zgniliznę kapustnych średnia, na choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej. Odmiana odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV) deklaracja hodowcy. Architect (d. LE14/276) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny wysokie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni.

86 Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia, na choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej. Odmiana odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV) deklaracja hodowcy. Copernicus (d. BOH 7114) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o nieco mniejszej od średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej. DK Exotter (d. CWH268) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia, na choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej. DK Expansion (d. DMH293) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach dość duża, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny wysokie, o nieco większej od średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni.

87 Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Einstein (d. WRH 424) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion mniejsza od średniej. Zimotrwałość roślin przeciętna. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej. ES Barocco (d. ESC14029) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion mniejsza od średniej. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny wysokie, o średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na choroby podstawy łodygi większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej. INV1165 (d. 4EW0124) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów dość duża. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion nieco większa od średniej. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej.

88 Kicker (d. SLM14013W) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny średniej wysokości, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na czerń krzyżowych większa od średniej, na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i choroby podstawy łodygi średnia. PT248 (d. X11W929C) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion mniejsza od średniej. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco późniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Roberto KWS (d. H9121567) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia.

89 Sergio KWS (d. H9110388) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów dość duża. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na choroby podstawy łodygi większa od średniej, na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Stefano KWS (d. KWSPL2012-134) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny wysokie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na choroby podstawy łodygi większa od średniej, na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia.

90 Tabela 1 Rzepak ozimy. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Rok wpisania Zachowujący/ do reprezentant Odmiany Krajowego (nr adresowy) 2016 2015 2014 rejestru 1 2 3 4 populacyjne Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem 2014 1 * Adriana 2008 429 2 * Aixer 2014 904 3 * Bakara x/ 2007 618 7 10 4 * Bazalt 2016 618 12 5 * Bazyl x/ 2001 618 6 13 6 * Bellevue 2008 904 2 7 * Birdy 2016 406 8 * Bogart 2008 611 4 6 9 * Bojan x/ 2004 611 16 10 * Bosman x/ 2002 611 7 11 * Brendy 2013 618 7 12 26 1 12 * Cadeli x/ 2007 431 13 * Californium x/ 2002 431 29 14 Casoar x/ 2007 431 13 15 * Catana x/ 2009 431 5 16 * Chagall 2009 1053 12 17 * Chrobry 2016 611 2 18 * DK Cadet 2012 431 3 3 19 * ES Alegria x/ 2010 965 8 20 * ES Astrid x/ 2006 965 21 * ES Beata x/ 2011 965 22 ES Scarlett 2013 965 23 * ES Valegro 2014 965 24 * Harry 2013 428 3 1 3 25 Kana x/ 1997 611 4 4 26 * Lohana 2012 429 27 * Marcelo 2016 611 3

91 cd. tabeli 1 1 2 3 4 cd. populacyjne 28 * Metys 2014 611 12 8 29 * Monolit 2008 611 33 39 29 47 30 * Pamela 2011 429 31 * Polka kt/ 2016 10 4 32 * Quartz 2013 406 33 * Sherlock 2010 406 34 * Sidney kt/ 2014 428 7 35 * Starter x/ 2011 611 5 10 36 * SY Ilona 2016 228 37 * SY Rokas 2016 228 38 * Vapiano 2016 228 mieszańcowe 39 Abakus F 1 2009 556 40 Acapulco F 1 2016 429 41 Alasco k/ F 1 2017 429 42 Alessio F 1 2012 429 43 Alvaro KWS F 1 2015 406 44 Amazon F 1 2015 429 45 Anderson F 1 2015 429 46 Anniston F 1 2017 429 47 Arango F 1 2014 556 48 Archimedes k/ F 1 2016 429 49 Architect F 1 2017 429 50 Arsenal F 1 2013 429 51 Artoga F 1 2010 429 52 Atora F 1 2015 556 53 Bonanza F 1 2012 388 54 Copernicus F 1 2017 611 55 DK Exalte F 1 2015 431 56 DK Example x/ F 1 2010 431 57 DK Exclusiv F 1 2013 431 58 DK Exedo F 1 2015 431

92 cd. tabeli 1 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 59 DK Exfile x/ F 1 2011 431 60 DK Exotter F 1 2017 431 61 DK Expanssion F 1 2017 431 62 DK Expiro F 1 2016 431 63 DK Expression F 1 2016 431 64 DK Exquisite F 1 2011 431 65 DK Exsor F 1 2015 431 66 DK Exssence F 1 2014 431 67 DK Exstorm F 1 2012 431 68 DK Extract F 1 2016 431 69 DK Impression CL F 1 2013 431 70 DK Platinium k/ F 1 2016 431 71 Dobrava x/ F 1 2011 429 72 Einstein F 1 2017 399 73 ES Barrocco F 1 2017 965 74 ES Cesario F 1 2016 965 75 ES Domino x/ F 1 2010 965 76 ES Imperio F 1 2016 965 77 ES Kamillo F 1 2011 965 78 ES Mercure x/ F 1 2009 965 79 Exotic x/ F 1 2008 431 80 Finesse F 1 2009 904 81 Garou F 1 2013 556 82 Gladius F 1 2010 228 83 Graf F 1 2014 431 84 Hamilton F 1 2016 556 85 Hycolor x/ F 1 2007 431 86 Inspiration F 1 2011 399 87 INV1165 F 1 2017 904 88 Kicker F 1 2017 556 89 Konkret F 1 2013 611 7 13 5 90 Kuga F 1 2015 556

93 cd. tabeli 1 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 91 Marathon F 1 2012 399 92 Marcopolos F 1 2012 406 93 Mentor k/ F 1 2015 556 94 Mercedes F 1 2013 556 95 Minerva F 1 2013 399 96 NK Technic F 1 2009 228 97 Oriolus F 1 2014 399 98 Panama F 1 2016 388 99 Popular F 1 2014 399 100 Poznaniak F 1 2009 611 6 10 101 Primus x/ F 1 2010 399 102 PT248 F 1 2017 300 103 Roberto KWS F 1 2017 406 104 Rohan F 1 2008 556 105 Rumba F 1 2011 399 106 Sergio KWS F 1 2017 406 107 Sherpa F 1 2012 556 108 Shrek F 1 2014 556 109 Stefano KWS F 1 2017 406 110 SY Alister k/ F 1 2014 228 111 SY Alistorm k/ F 1 2015 228 112 SY Carlo F 1 2012 228 113 SY Cassidy F 1 2011 228 114 SY Florida F 1 2015 228 115 SY Kolumb F 1 2010 228 116 SY Marten F 1 2013 228 117 SY Medal F 1 2015 228 118 SY Polana F 1 2014 228 119 SY Samoa F 1 2014 228 120 SY Saveo F 1 2014 228 121 Taifun F 1 2016 399 122 Thure pk/ F 1 2015 556

94 cd. tabeli 1 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 123 Tigris F 1 2016 431 124 Tores F 1 2012 228 125 Trumpf F 1 2014 556 126 Vectra F 1 2005 904 127 Visby F 1 2008 556 128 Xenon F 1 2010 556 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 404 300 403 4798 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy; kt/ odmiana o zmienionych proporcjach składu kwasów tłuszczowych podwyższona zawartość kwasu oleinowego i obniżona zawartość kwasu linolowego (HO) k/ odmiana o dużej odporności/tolerancji na patotypy kiły kapusty Plasmodiophora brassicae najczęściej występujące w Polsce; pk/ - odmiana półkarłowa; x/ odmiana niebadana w latach 2014-2016 F 1 odmiana mieszańcowa Kol. 4: w latach 2014-2016 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

95 Tabela 2 Rzepak ozimy. Plon nasion odmian przy 9% wilgotności oraz zawartość tłuszczu Lp. Odmiany Plon nasion (w % wzorca) 2016 2015 2014 2014- -2016 Zawartość tłuszczu w % s.m. 2014-2016 2015 2014-2016 1 2 3 Wzorzec; dt z ha 44,4 35,6 45,0 52,7 Średnia; % s.m. 48,5 48,4 47,6 49,4 populacyjne 1 Adriana 104 109 105 100 49,4 49,5 48,7 50,0 2 Aixer 99 94 50,5 48,8 3 Bazalt 102 96 102 107 47,9 48,4 46,8 48,4 4 Bellevue 95 93 95 97 47,9 47,6 46,8 49,4 5 Birdy 107 103 109 108 48,9 48,8 48,3 49,6 6 Bogart 95 94 47,5 48,3 7 Brendy 97 99 97 95 48,1 47,9 47,4 48,9 8 Chagall 96 48,8 9 Chrobry 103 97 104 106 48,2 48,4 46,8 49,3 10 DK Cadet 98 47,4 11 ES Scarlett 102 102 46,3 49,9 12 ES Valegro 107 106 107 107 49,6 49,4 48,7 50,7 13 Harry 101 97 107 99 48,0 48,0 47,1 48,9 14 Lohana 105 105 104 106 47,9 47,7 47,1 48,9 15 Marcelo 104 102 106 103 48,2 48,1 47,4 49,1 16 Metys 95 97 47,9 46,5 17 Monolit 97 97 100 96 48,6 48,9 47,9 49,0 18 Pamela 103 98 105 105 47,5 47,0 46,6 48,8 19 Polka 86 82 46,7 47,8 20 Quartz 100 103 96 101 47,5 47,4 46,8 48,2 21 Sherlock 105 106 106 104 47,8 47,5 47,4 48,4 22 Sidney 102 93 104 105 46,9 46,6 46,4 47,8 23 SY Ilona 108 110 106 107 48,6 48,5 47,7 49,8 24 SY Rokas 108 111 107 107 49,0 48,9 47,7 50,3 25 Vapiano 111 101 48,2 48,6

96 cd. tabeli 2 1 2 3 mieszańcowe 26 Abakus 110 113 109 110 48,2 48,6 47,2 48,7 27 Acapulco 119 111 125 118 48,7 48,8 47,8 49,5 28 Alasco 112 114 47,8 47,2 29 Alessio 105 49,4 30 Alvaro KWS 120 123 121 117 48,4 48,1 47,8 49,3 31 Amazon 118 117 121 116 48,3 48,0 47,8 49,2 32 Anderson 114 121 115 108 48,0 47,9 47,5 48,7 33 Anniston 134 133 48,9 47,6 34 Arango 112 118 110 109 48,4 48,8 46,6 49,9 35 Archimedes 114 110 117 115 48,2 48,6 47,4 48,5 36 Architect 134 136 49,2 48,3 37 Arsenal 114 115 115 111 49,0 48,9 48,0 50,2 38 Artoga 108 111 47,4 49,8 39 Atora 120 123 122 116 49,5 49,1 48,7 50,8 40 Bonanza 115 117 117 112 49,1 49,2 48,1 50,1 41 Copernicus 121 125 48,8 48,0 42 DK Exalte 119 118 123 116 49,0 48,8 48,2 49,9 43 DK Exclusiv 115 110 47,6 49,9 44 DK Exedo 119 115 47,0 48,7 45 DK Exotter 122 123 48,6 47,9 46 DK Expansion 120 131 49,6 49,3 47 DK Expiro 124 121 127 124 48,5 48,0 48,0 49,6 48 DK Expression 123 120 128 122 49,1 49,3 48,3 49,8 49 DK Exquisite 115 120 112 115 49,2 48,7 48,1 50,9 50 DK Exsor 122 112 48,6 49,7 51 DK Exssence 112 110 118 108 48,7 48,1 48,1 49,8 52 DK Exstorm 116 120 118 113 49,1 48,8 48,4 50,1 53 DK Extract 123 121 125 123 48,4 48,8 47,4 49,2 54 DK Impression CL 108 111 47,8 50,2

97 cd. tabeli 2 1 2 3 cd. mieszańcowe 55 DK Platinium 116 114 118 115 48,2 48,2 47,7 48,9 56 Einstein 119 120 123 116 49,8 50,1 48,8 50,6 57 ES Barocco 125 121 48,4 47,8 58 ES Cesario 121 120 126 117 48,1 48,2 46,9 49,2 59 ES Imperio 123 124 130 117 48,0 48,3 47,3 48,5 60 ES Kamillo 107 49,7 61 Finesse 106 49,7 62 Garou 113 118 112 111 48,8 48,4 47,9 50,0 63 Gladius 110 111 47,1 49,2 64 Graf 106 114 47,5 46,8 65 Hamilton 123 121 129 118 49,0 48,3 48,6 50,0 66 Inspiration 115 118 115 112 48,7 48,3 47,7 50,0 67 INV1165 129 123 48,8 48,0 68 Kicker 116 126 48,4 48,4 69 Konkret 101 49,4 70 Kuga 123 130 126 115 49,1 48,9 48,3 50,0 71 Marathon 110 111 108 111 47,8 47,5 46,8 49,1 72 Marcopolos 114 118 111 113 48,7 48,7 47,6 49,8 73 Mentor 102 101 99 105 49,7 49,5 48,7 51,0 74 Mercedes 114 123 111 110 49,8 49,2 48,7 51,6 75 Minerva 111 117 109 108 50,1 49,5 49,2 51,6 76 NK Technic 110 111 47,2 48,8 77 Oriolus 109 110 106 110 47,5 47,2 46,2 49,0 78 Panama 118 102 125 122 49,1 48,5 48,0 50,7 79 Popular 114 116 110 115 49,9 49,5 48,8 51,4 80 Poznaniak 101 102 46,9 49,0 81 PT248 117 117 119 116 50,3 50,6 49,5 50,9 82 Roberto KWS 125 122 48,1 47,5 83 Rohan 109 112 107 108 48,3 48,1 47,3 49,4 84 Rumba 111 115 109 109 47,9 47,8 46,5 49,2

98 cd. tabeli 2 1 2 3 cd. mieszańcowe 85 Sergio KWS 121 119 124 119 48,1 47,7 47,1 49,5 86 Sherpa 109 108 108 111 48,5 48,5 47,8 49,2 87 Shrek 110 103 114 112 48,0 47,1 47,6 49,4 88 Stefano KWS 121 124 122 118 48,0 48,3 46,8 48,9 89 SY Alister 96 48,1 90 SY Alistorm 102 101 46,4 47,9 91 SY Carlo 108 111 47,9 48,9 92 SY Cassidy 111 106 109 116 47,7 47,3 46,6 49,1 93 SY Florida 118 115 122 117 48,4 47,2 48,1 49,8 94 SY Kolumb 110 108 109 114 48,0 47,6 47,5 49,0 95 SY Marten 106 108 46,7 49,3 96 SY Medal 111 108 109 113 48,1 47,6 47,0 49,7 97 SY Polana 112 108 115 113 47,8 47,4 47,5 48,7 98 SY Samoa 111 112 46,9 48,7 99 SY Saveo 108 107 109 109 48,4 47,7 47,6 49,9 100 Taifun 117 123 120 110 49,2 49,3 48,5 49,8 101 Thure 108 108 108 108 47,5 47,3 46,3 48,8 102 Tigris 122 119 125 121 48,6 47,9 47,8 50,0 103 Tores 111 112 46,7 48,1 104 Trumpf 108 105 110 109 46,9 46,8 46,2 47,8 105 Vectra 102 47,1 106 Visby 112 115 109 112 48,1 47,8 47,8 48,8 107 Xenon 103 98 104 106 48,9 48,5 48,1 50,2 Liczba doświadczeń 72 19 24 29 15 5 5 5 Kol. 2: Wzorzec (plon nasion): 2016, 2015 średnia z 18 badanych odmian populacyjnych w doświadczeniach PDO; 2014 średnia z 20 badanych odmian populacyjnych w doświadczeniach PDO

99 Tabela 3 Rzepak ozimy. Zawartość glukozynolanów w nasionach oraz przezimowanie odmian Lp. Odmiany 2014- -2016 Zawartość glukozynolanów w nasionach Martwe rośliny po zimie Stan roślin po zimie M/g nasion % skala 9 o 2016 2015 2014 2015/ 2016 2011/ 2012 2014- -2016 1 2 3 4 Średnia 11,7 13,4 11,9 10,0 27 38 7,5 populacyjne 1 Adriana 10,2 11,9 9,8 8,8 19 28 7,7 2 Aixer 10,8 10,7 20 11 7,4 3 Bazalt 11,1 13,7 11,1 8,5 33 7,3 4 Bellevue 14,5 17,5 12,7 13,3 30 57 7,2 5 Birdy 13,0 14,5 12,9 11,5 59 7,1 6 Bogart 10,4 9,1 31 7,5 7 Brendy 14,5 17,2 14,2 12,1 23 35 7,5 8 Chagall 10,2 52 7,4 9 Chrobry 10,4 10,9 11,2 9,1 21 7,4 10 DK Cadet 11,1 37 7,4 11 ES Scarlett 14,5 11,6 54 7,5 12 ES Valegro 12,2 14,5 11,8 10,2 27 36 7,3 13 Harry 12,3 14,7 11,9 10,3 32 43 7,3 14 Lohana 11,5 13,1 11,4 10,2 29 51 7,4 15 Marcelo 12,7 14,4 12,8 10,9 34 7,3 16 Metys 13,0 13,6 31 40 7,2 17 Monolit 9,8 11,7 9,7 7,9 21 22 7,4 18 Pamela 12,4 14,3 12,6 10,3 42 58 7,2 19 Polka 13,1 10,7 7,2 20 Quartz 11,8 12,9 11,2 11,4 18 33 7,5 21 Sherlock 11,6 13,2 11,2 10,3 22 44 7,5 22 Sidney 9,9 12,0 9,9 8,0 42 28 7,4 23 SY Ilona 10,8 11,6 10,9 9,8 23 7,1 24 SY Rokas 8,0 9,4 8,2 6,4 33 7,0 25 Vapiano 10,6 9,3 7,8

100 cd. tabeli 3 1 2 3 4 mieszańcowe 26 Abakus 9,5 10,3 9,7 8,5 17 27 7,6 27 Acapulco 12,3 13,0 13,5 10,3 48 7,3 28 Alasco 12,2 9,7 23 7,3 29 Alessio 11,6 7,6 30 Alvaro KWS 11,3 12,8 10,7 10,5 25 7,5 31 Amazon 11,9 14,8 11,3 9,6 28 7,5 32 Anderson 13,6 16,2 13,1 11,3 19 9 7,6 33 Anniston 12,5 12,5 22 7,8 34 Arango 9,0 9,7 9,5 7,8 16 26 7,6 35 Archimedes 10,7 11,3 12,5 8,3 41 7,3 36 Architect 13,4 13,4 14 7,7 37 Arsenal 10,5 11,9 10,6 9,2 22 33 7,7 38 Artoga 12,6 9,5 40 7,5 39 Atora 10,5 12,5 10,4 8,5 20 7,7 40 Bonanza 12,0 13,6 11,9 10,6 28 38 7,6 41 Copernicus 13,8 13,9 23 7,6 42 DK Exalte 13,5 15,8 12,9 11,9 27 7,4 43 DK Exclusiv 13,6 13,0 55 7,4 44 DK Exedo 11,2 10,1 7,7 45 DK Exotter 14,2 12,5 17 7,4 46 DK Expansion 12,8 12,7 33 7,6 47 DK Expiro 12,0 13,2 13,4 9,4 25 7,5 48 DK Expression 12,6 13,9 14,1 9,8 32 7,3 49 DK Exquisite 11,7 13,7 11,2 10,3 20 29 7,6 50 DK Exsor 13,7 13,6 7,6 51 DK Exssence 13,8 17,5 12,5 11,5 41 63 7,4 52 DK Exstorm 13,0 15,3 12,6 11,2 29 33 7,5 53 DK Extract 13,0 13,6 14,6 10,7 26 7,6 54 DK Impression CL 12,2 9,8 27 7,4

101 cd. tabeli 3 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 55 DK Platinium 12,3 13,2 12,8 11,0 38 7,6 56 Einstein 9,3 10,0 11,0 6,9 28 7,7 57 ES Barocco 12,8 11,6 16 7,4 58 ES Cesario 12,7 14,7 13,4 10,1 20 7,4 59 ES Imperio 13,1 13,2 14,4 11,8 24 7,6 60 ES Kamillo 12,2 60 7,6 61 Finesse 11,2 7,4 62 Garou 11,1 12,8 11,4 9,2 17 20 7,6 63 Gladius 12,5 10,4 41 7,6 64 Graf 16,3 12,4 41 67 7,2 65 Hamilton 10,5 14,0 9,7 7,9 27 7,3 66 Inspiration 14,0 16,1 12,7 13,1 27 37 7,5 67 INV1165 15,1 14,3 15 7,5 68 Kicker 9,6 7,2 33 7,1 69 Konkret 10,9 34 7,2 70 Kuga 9,5 11,0 8,8 8,7 14 7,9 71 Marathon 11,5 13,0 10,9 10,6 34 41 7,4 72 Marcopolos 8,8 10,2 8,9 7,1 24 49 7,4 73 Mentor 12,0 14,2 10,9 10,9 20 7,5 74 Mercedes 12,2 13,5 12,7 10,5 17 19 7,7 75 Minerva 11,3 12,6 11,4 9,9 13 15 7,8 76 NK Technic 12,1 9,3 49 7,5 77 Oriolus 12,3 14,2 12,4 10,4 25 47 7,5 78 Panama 11,3 14,9 10,6 8,4 64 7,3 79 Popular 10,2 12,4 10,1 8,2 17 19 7,7 80 Poznaniak 9,8 7,6 36 7,4 81 PT248 10,3 12,2 11,0 7,7 20 7,4 82 Roberto KWS 13,7 12,2 29 7,3 83 Rohan 9,8 11,1 9,6 8,7 18 33 7,7 84 Rumba 11,6 13,0 11,2 10,6 30 51 7,5

102 cd. tabeli 3 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 85 Sergio KWS 13,6 14,6 14,6 11,7 25 7,5 86 Sherpa 12,2 12,9 13,5 10,3 23 7,5 87 Shrek 13,5 16,5 13,3 10,7 35 32 7,5 88 Stefano KWS 13,0 13,9 14,3 10,9 20 7,5 89 SY Alister 11,9 41 7,5 90 SY Alistorm 11,8 11,2 7,5 91 SY Carlo 12,3 10,2 52 7,5 92 SY Cassidy 10,6 13,1 10,5 8,3 39 60 7,3 93 SY Florida 13,4 17,6 12,3 10,2 32 7,5 94 SY Kolumb 9,3 11,2 9,3 7,4 32 53 7,5 95 SY Marten 13,3 10,5 26 7,5 96 SY Medal 13,9 16,6 13,8 11,3 28 7,2 97 SY Polana 11,9 14,7 12,1 8,8 34 49 7,3 98 SY Samoa 12,3 9,7 31 7,6 99 SY Saveo 11,8 14,1 12,1 9,3 34 36 7,3 100 Taifun 10,8 11,8 11,2 9,3 7,5 101 Thure /pk 13,2 14,6 13,5 11,6 28 7,3 102 Tigris 11,5 14,4 11,4 8,6 26 7,7 103 Tores 13,2 8,2 37 7,6 104 Trumpf 12,7 14,9 12,9 10,2 26 26 7,5 105 Vectra 10,1 52 7,6 106 Visby 10,3 11,6 10,6 8,8 20 30 7,5 107 Xenon 13,6 14,6 14,5 11,8 26 26 7,6 Liczba doświadczeń 15 5 5 5 13 17 69 Kol. 3: procent martwych roślin oceny pochodzą z lat 2016 i 2012; w latach 2013, 2014 i 2015 straty roślin po zimie były bardzo małe (2014 średnio do 1%, 2013 i 2015 średnio do 3%); " brak danych

103 Tabela 4 Rzepak ozimy. Ważniejsze cechy rolnicze odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin początku kwitnienia Termin Wyleganie dojrzałości technicz nej Odporność na choroby chorosucha by zgnipodlizna stawy kap. łodygi zgnilizna twardzikowa czerń krzyżowych cm % dzień roku; data % porażonych roślin skala 9 o 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Średnia 154 17 116 187 (26.04) (6.07) populacyjne 13 11 15 7,7 1 Adriana 151 18 115 187 13 10 12 7,9 2 Aixer 149 17 118 187 8 8 11 8,1 3 Bazalt 154 17 117 187 12 12 14 7,5 4 Bellevue 156 17 118 188 10 11 14 7,9 5 Birdy 154 14 119 188 12 12 16 8,1 6 Bogart 161 27 120 188 13 13 17 7,5 7 Brendy 158 22 118 188 9 9 14 7,8 8 Chagall 153 14 115 186 13 11 13 7,7 9 Chrobry 149 18 116 186 12 12 14 7,3 10 DK Cadet 142 24 114 186 16 12 20 7,4 11 ES Scarlett 152 17 118 188 12 7 12 7,7 12 ES Valegro 149 18 119 188 12 10 13 7,6 13 Harry 144 20 115 186 18 13 22 7,3 14 Lohana 147 19 115 188 9 11 13 7,6 15 Marcelo 152 20 116 186 14 16 19 7,5 16 Metys 146 17 117 187 12 11 15 7,6 17 Monolit 148 29 118 187 16 11 17 7,4 18 Pamela 149 18 116 188 8 10 10 7,8 19 Polka 147 21 116 186 10 11 15 7,4 20 Quartz 145 18 117 187 18 11 18 7,6 21 Sherlock 151 20 114 186 10 11 16 7,5 22 Sidney 150 23 117 187 9 11 13 7,4 23 SY Ilona 149 15 118 188 14 17 14 7,9 24 SY Rokas 142 12 115 187 13 10 13 7,8 25 Vapiano 145 13 114 186 13 8 7 8,1

104 cd. tabeli 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 mieszańcowe 26 Abakus 150 15 114 186 14 14 18 7,4 27 Acapulco 160 15 117 187 11 12 14 7,7 28 Alasco 158 16 116 186 20 11 14 7,8 29 Alessio 153 13 114 186 15 10 16 7,4 30 Alvaro KWS 160 15 115 186 13 11 18 7,8 31 Amazon 157 19 116 186 11 11 14 7,6 32 Anderson 157 18 115 186 13 9 11 7,9 33 Anniston 164 17 114 186 17 10 23 8,1 34 Arango 150 16 115 186 12 11 14 7,9 35 Archimedes 155 15 116 186 16 14 16 7,6 36 Architect 167 17 115 186 14 9 21 7,6 37 Arsenal 158 19 113 185 17 14 18 7,6 38 Artoga 155 16 115 186 14 13 17 7,9 39 Atora 159 16 116 187 11 9 10 7,9 40 Bonanza 162 15 118 188 11 8 13 8,0 41 Copernicus 160 22 117 186 17 12 18 7,9 42 DK Exalte 158 16 115 187 11 13 13 7,6 43 DK Exclusiv 153 20 115 186 15 11 16 7,4 44 DK Exedo 160 24 117 186 16 8 14 7,7 45 DK Exotter 155 22 114 185 14 13 23 7,6 46 DK Expansion 164 16 117 187 12 10 15 7,8 47 DK Expiro 160 23 114 186 14 9 13 7,7 48 DK Expression 155 24 114 186 17 15 17 7,5 49 DK Exquisite 163 18 118 187 9 10 13 7,9 50 DK Exsor 163 19 119 187 14 14 15 7,5 51 DK Exssence 154 22 114 186 21 12 18 7,5 52 DK Exstorm 158 20 115 187 13 11 16 7,8 53 DK Extract 161 20 115 186 15 10 14 7,4 54 DK Impression CL 163 16 118 187 11 9 12 8,1

105 cd. tabeli 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 cd. mieszańcowe 55 DK Platinium 159 15 115 187 16 12 16 7,5 56 Einstein 154 15 114 187 17 13 15 7,7 57 ES Barocco 164 20 117 186 18 12 11 7,9 58 ES Cesario 151 16 114 186 18 12 14 7,6 59 ES Imperio 155 18 114 186 18 14 14 7,7 60 ES Kamillo 157 27 114 185 13 12 18 7,4 61 Finesse 157 12 115 186 12 9 14 7,9 62 Garou 153 15 115 187 9 9 13 7,4 63 Gladius 149 15 114 186 13 9 16 7,8 64 Graf 153 22 113 186 11 13 16 7,6 65 Hamilton 157 12 116 187 14 12 17 7,8 66 Inspiration 159 17 116 186 15 12 17 7,7 67 INV1165 158 21 115 186 19 9 17 7,7 68 Kicker 158 16 116 187 15 13 14 8,3 69 Konkret 153 14 117 186 15 11 19 7,4 70 Kuga 154 15 114 186 12 10 16 7,6 71 Marathon 144 15 113 187 9 12 14 7,7 72 Marcopolos 159 17 117 187 10 14 15 7,8 73 Mentor 153 10 115 186 9 11 10 7,9 74 Mercedes 154 16 116 187 9 10 14 7,7 75 Minerva 152 15 115 185 13 11 17 7,5 76 NK Technic 157 19 116 186 12 11 15 7,9 77 Oriolus 147 19 113 186 11 10 14 7,9 78 Panama 161 14 117 187 15 10 14 8,1 79 Popular 153 13 114 186 9 9 14 8,0 80 Poznaniak 152 19 118 187 17 14 19 7,5 81 PT248 161 16 118 187 14 10 15 7,6 82 Roberto KWS 161 18 116 187 15 10 13 7,9 83 Rohan 146 16 113 186 14 14 18 7,4 84 Rumba 147 15 113 187 11 11 13 7,7

106 cd. tabeli 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 cd. mieszańcowe 85 Sergio KWS 160 18 115 186 15 10 8 7,7 86 Sherpa 151 15 115 187 12 11 11 7,7 87 Shrek 154 12 114 186 13 11 14 8,0 88 Stefano KWS 165 17 117 187 14 11 8 7,9 89 SY Alister 151 13 114 187 15 12 12 7,4 90 SY Alistorm 152 18 115 186 16 12 16 7,5 91 SY Carlo 151 16 114 186 13 11 14 7,8 92 SY Cassidy 155 15 117 188 11 8 13 7,7 93 SY Florida 154 19 114 186 13 13 17 7,6 94 SY Kolumb 153 16 114 186 11 10 13 7,7 95 SY Marten 148 14 114 187 13 11 13 7,5 96 SY Medal 150 19 116 187 10 12 15 7,7 97 SY Polana 152 16 114 186 12 13 17 7,7 98 SY Samoa 153 19 116 187 15 10 15 7,7 99 SY Saveo 151 16 115 187 15 13 14 7,7 100 Taifun 148 18 115 186 15 9 17 7,9 101 Thure 136 11 119 187 14 13 15 8,0 102 Tigris 161 22 115 187 17 11 16 7,5 103 Tores 153 17 115 187 13 10 14 7,8 104 Trumpf 148 15 112 186 11 10 15 7,7 105 Vectra 150 18 114 185 13 10 17 7,6 106 Visby 152 16 115 186 12 11 15 7,6 107 Xenon 152 13 112 186 12 11 14 7,8 Liczba doświadczeń 77 48 78 70 27 12 24 26 Kol. 3: wyleganie cecha określana jako wysokość łanu przed zbiorem do wysokości roślin, w procentach [100 (wysokość łanu / wysokość roślin x 100)]; mniejsza wartość oznacza mniejsze wyleganie Kol. 6-8: % porażonych roślin mniejsza wartość oznacza większą odporność

107 WŁÓKNISTE Konopie Znaczenie gospodarcze konopi (Cannabis sativa L.) w naszym kraju wynika głównie z możliwości ich wielostronnego wykorzystania przemysłowego. Włókno konopne jest mocne i odporne na procesy gnilne, toteż nadaje się do wyrobu przedmiotów narażonych na rozkład biologiczny w warunkach większego uwilgotnienia. Jego zawartość w słomie wynosi przeważnie 25-30%. Obecnie wykorzystywane jest przede wszystkim do wyrobu materiałów izolacyjnych, mat sanitarnych oraz różnego rodzaju materiałów kompozytowych (tzw. biokompozytów) stosowanych w budownictwie, przemyśle meblarskim i motoryzacyjnym. Pozyskiwana z włókna konopi celuloza jest cenionym surowcem papierniczym. Nasiona natomiast stanowią istotny ekonomicznie plon uboczny. Hodowcy coraz częściej jednak tworzą odmiany przeznaczone do uprawy na nasiona. Wykorzystuje się je do pozyskiwania bardzo wartościowego oleju, jako surowiec zielarski oraz karmę dla ptaków śpiewających. Olej konopny posiada liczne zalety konsumpcyjne i techniczne. Zawiera ponad 80% wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega 6 i omega 3, w związku z czym odznacza się korzystnymi właściwościami dietetycznymi. Zawarty w wiechach olejek eteryczny jest wykorzystywany do produkcji naturalnych repelentów. Paździerze mogą być używane do wyrobu płyt budowlanych, jako podłoże w uprawach szklarniowych, podściółka dla zwierząt lub jako materiał opałowy. Ogólnie, uzyskiwany z konopi duży plon biomasy może stanowić cenny, odnawialny surowiec energetyczny. Odrębnym zagadnieniem dotyczącym konopi są zawarte w roślinach kannabinole, a zwłaszcza tetrahydrokanabinol, oznaczany skrótem THC. Jest to substancja o działaniu narkotycznym, wykorzystywana w przemyśle farmaceutycznym. Uprawiane w Polsce konopie włókniste zawierają jedynie śladowe ilości THC (< 0,2%). Duże zainteresowanie wzbudza również kannabidiol (CBD), który wykazuje specyficzne właściwości lecznicze i nie działa psychoaktywnie (odurzająco). Pod względem rolniczym konopie silnie wpływają na inne rośliny. Wykazują właściwości retardantów hamujących rozwój niektórych chwastów. Działają również jak repelenty odstraszające owady, w tym również szkodniki, a także hamują rozwój nicieni glebowych. Badania Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich potwierdziły, że

108 uprawa konopi sprzyja procesowi rekultywacji terenów zdegradowanych przez działalność gospodarczą człowieka. Konopie są gatunkiem o dużej zmienności i znacznych różnicach biologicznych, morfologicznych i użytkowych. W stanie naturalnym są rośliną rozdzielnopłciową, dwupienną i wiatropylną. Rośliny żeńskie nazywane są głowaczami, a męskie płaskoniami. W hodowli uzyskano i wprowadzono do uprawy konopie jednopienne, tworzące na tej samej roślinie kwiaty męskie i żeńskie. Pozwoliło to istotnie zwiększyć plon surowca i jego jakość. Występowanie w odmianach konopi jednopiennych osobników typowo męskich pogarsza przemysłową przydatność słomy. Konopie są zasadniczo rośliną dnia krótkiego. Najlepiej udają się na glebach żyznych i głębokich. W okresie intensywnego wzrostu potrzebują wysokiej temperatury i dużych ilości wody. Są dość odporne na przymrozki. Powierzchnia uprawy konopi w Polsce w ostatnich latach systematycznie się zwiększa. Według danych Głównego Inspektoratu PIO- RiN zwiększa się również areał plantacji nasiennych. W roku 2016 zakwalifikowano 116 ha plantacji nasiennych czterech odmian konopi (Białobrzeskie 48,6% ogólnej powierzchni, Tygra 46,8% Beniko 4,3%, i Wielkopolskie 0,3%). Natomiast dziewięć ha takich plantacji zostało zdyskwalifikowanych. W Krajowym rejestrze (KR) znajduje się osiem odmian. Najstarsza z nich Białobrzeskie, została zarejestrowana pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, odmiana Beniko w połowie lat osiemdziesiątych, natomiast Tygra w roku 2007, Wielkopolskie w roku 2009, Wojko w roku 2011, Rajan w roku 2014, a w roku bieżącym do KR wpisano odmiany Glyana i Henola. Słowny opis tych ostatnich sporządzony na podstawie wyników doświadczeń rejestrowych z lat 2015-2016 zamieszczono poniżej. Krajowe odmiany należą do formy pośredniej, tj. konopi środkowoeuropejskich. Wszystkie są odmianami jednopiennymi, włóknistymi, zawierającymi mniej niż 0,2% 9 THC (oznaczenie zmodyfikowaną metodą chromatografii gazowej w laboratorium IWNiRZ). Twórczą hodowlą odmian konopi w Polsce zajmuje się Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu. Coraz częściej do KR zgłaszane są też odmiany pochodzące z zagranicznych ośrodków hodowli konopi. W pracach hodowlanych nad nowymi odmianami zwraca się dużą uwagę na zwiększenie wydajności i poprawienie jakości surowca (włókna). Dąży się także do zwiększe-

109 nia ogólnego plonu biomasy z ha. Poszukuje się również wcześnie dojrzewających odmian oleistych o dużym plonie nasion. Stałym elementem prac hodowlanych jest utrzymanie ustabilizowanej jednopienności oraz obniżanie zawartości 9 THC w roślinach. Poszukuje się natomiast form o większej zawartości kannabidiolu (CBD). W Polsce obowiązują administracyjne ograniczenia uprawy konopi, regulowane odpowiednimi przepisami dotyczącymi zwalczania narkomanii (znowelizowana Ustawa z dn. 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii). Zgodnie z nią, uprawa konopi włóknistych może być prowadzona na określonej powierzchni, w wyznaczonych rejonach, na podstawie zezwolenia na uprawę wydanego przez wójta lub burmistrza właściwego ze względu na miejsce położenia uprawy, przy zastosowaniu odpowiedniego materiału siewnego i zawarciu umowy kontraktacji z podmiotem posiadającym zezwolenie marszałka województwa na prowadzenie działalności w zakresie skupu konopi lub zobowiązania do przetworzenia konopi włóknistych we własnym zakresie na określone cele. Uprawa innych konopi niż włókniste jest w naszym kraju zabroniona. Charakterystyka odmian konopi wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Glyana Odmiana jednopienna, przeznaczona głównie do użytkowania na włókno. Plon słomy średni. Zawartość ogólna włókna w słomie średnia, włókna długiego dość duża. Zawartość celulozy w słomie poniżej średniej. Długość ogólna i techniczna słomy mniejsza od średniej. Plon nasion dość duży. Masa 1000 nasion większa od średniej. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia. Zawartość 9 THC w suchej masie wiech śladowa (0,01%). Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej wczesny. Rośliny dość niskie, o dużej odporności na wyleganie. Zdrowotność roślin ogólnie dobra.

110 Henola (d. IWN-P/08N) Odmiana jednopienna, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion bardzo duży. Masa 1000 nasion większa od średniej. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia. Zawartość 9 THC w suchej masie wiech śladowa (0,01%). Plon słomy mały. Zawartość celulozy w słomie dość mała. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej wczesny do bardzo wczesnego. Rośliny bardzo niskie, o dużej odporności na wyleganie. Zdrowotność roślin ogólnie dobra. Tabela 1 Konopie. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezntant (numer adresowy) Udział w kwalifikacji polowej (%) 2016 2015 2014 2013 1 2 3 4 1 Beniko 1985 893 4,3 10,0 2 Białobrzeskie 1967 893 48,6 35,9 84,3 76,8 3 *Glyana 2017 1070 4 *Henola 2017 893 5 *Rajan x/ 2014 893 6 *Tygra 2007 893 46,8 53,6 15,7 9,3 7 *Wielkopolskie x/ 2009 589 0,3 8,5 8 *Wojko x/ 2011 1109 1,9 3,9 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 116,3 104,1 19,8 25,9 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach 2015-2016 Kol. 4: wg danych PIORiN

111 Tabela 2 Konopie. Plon słomy i nasion odmian Lp. Odmiany Plon słomy Plon nasion 2015- -2016 % wzorca % wzorca 2016 2015 2015- -2016 2016 2015 1 2 3 Wzorzec, dt z ha 145,0 138,2 151,7 6,6 7,3 5,9 przeznaczone do uprawy głównie na włókno 1 Beniko 97 98 96 74 73 76 2 Białobrzeskie 103 102 105 105 107 102 3 Glyana 87 82 91 109 116 100 4 Tygra 100 100 100 123 122 124 przeznaczone do uprawy na nasiona 5 Henola 56 54 58 246 222 278 Liczba doświadczeń 9 5 4 7 4 3 Kol.1: wzorzec Beniko, Białobrzeskie, Tygra Tabela 3 Konopie. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Długość słomy Odporność na choroby Wyleganie Odmiany tech- roślin szara zgnilizna ogólna niczna pleśń twardzik. cm skala 9 o % roślin porażonych 1 2 3 4 5 6 Średnia 200 178 8,2 8 9 przeznaczone do uprawy głównie na włókno 1 Beniko 218 198 7,5 18 10 2 Białobrzeskie 222 202 7,8 7 11 3 Glyana 198 179 8,0 6 13 4 Tygra 229 203 8,7 5 4 przeznaczone do uprawy na nasiona 5 Henola 133 107 8,9 6 5 Liczba doświadczeń 8 8 3 2 1 Kol. 5-6: % roślin porażonych mniejsza wartość oznacza większą odporność

112 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Zawartość Zawartość 9 THC celulozy w s.m. wiech Masa 1000 nasion Zawartość tłuszczu w nasionach Początek kwitnienia Dojrzałość do zbioru % s.m.b. % g % s.m. data 1 7 8 9 10 11 12 Średnia 46,4 0,020 15,1 34,3 14.07 9.09 przeznaczone do uprawy głównie na włókno 1 Beniko 48,6 0,015 14,5 32,5 24.07 16.09 2 Białobrzeskie 48,2 0,037 14,6 34,8 21.07 15.09 3 Glyana 46,2 0,006 16,0 33,8 6.07 4.09 4 Tygra 45,7 0,030 14,4 35,9 18.07 14.09 przeznaczone do uprawy na nasiona 5 Henola 43,5 0,013 15,9 34,5 30.06 25.08 Liczba doświadczeń 8 6 8 8 10 9 Tabela 4 Konopie. Charakterystyka włókna odmian Lp. Odmiany Zawartość włókna w słomie ogólnego długiego krótkiego Udział włókna długiego w wł. ogólnym Jakość włókna długiego % % NS 1 2 3 4 5 6 Średnia 30,6 9,2 21,5 28,9 9,1 przeznaczone do uprawy głównie na włókno 1 Beniko 31,5 8,5 23,3 25,4 8,7 2 Białobrzeskie 31,7 9,5 22,1 29,2 9,0 3 Glyana 28,6 9,5 19,1 32,0 9,7 Liczba doświadczeń 6 6 6 6 6 Kol.2-6: Odmiana Tygra analiz technologicznych słomy nie zaplanowano (mniejsza obsada i rozstawa nasion do siewu)

114 BOBOWATE GRUBONASIENNE. WSTĘP W Polsce zainteresowanie uprawą bobowatych grubonasiennych wzrasta. Ożywienie to dotyczy wielu przestrzeni powiązanych z branżą rolniczą hodowców, producentów, a ostatnio także firm zajmujących się handlem nasionami i ich konfekcjonowaniem. Oczekuje się natomiast niezbędnych działań aktywujących wykorzystanie nasion ze strony przetwórców (zwłaszcza producentów pasz) będące istotą programu dotyczącego wykorzystania krajowych źródeł białka paszowego. Właściwa tendencja zmian ma szansę zaistnieć za sprawą wielokierunkowych działań na szczeblu centralnym. Jednym z kluczowych działań jest wsparcie finansowe oferowane rolnikom, a także wielokierunkowe upowszechnianie problematyki dotyczącej bobowatych grubonasiennych. Gatunki te odgrywają szczególną rolę w zmianowaniu, zwłaszcza w obliczu tzw. zmęczenia stanowiska, które na polskich polach jest coraz częściej widoczne. W obliczu konieczności poprawy dobrostanu gleby ta grupa roślin jest niezastąpiona. Rośnie świadomość rolników odnośnie negatywnych skutków zbyt dużego udziału zbóż oraz innych roślin towarowych w płodozmianie, które na przestrzeni wielu lat niezmiennego gospodarowania powodują degradację stanowiska. Grupa bobowatych grubonasiennych jest bardzo różnorodna, a gatunki, które mogą być uprawiane w Polsce cechują się odmiennymi wymaganiami przyrodniczymi i glebowymi, przydatnością oraz sposobem wykorzystania. Ta różnorodność pozwala na wybór gatunku, a nawet typu odmiany, najbardziej dostosowanych do sposobu i możliwości uprawy oraz późniejszego jej wykorzystania. Do ważnych cech różnicujących odmiany, poza warunkami siedliska, należą: typ wzrostu, cechy jakościowe nasion, zawartość związków swoistych i inne). Poza grochem siewnym wykorzystywanym częściowo na cele kulinarne, nasiona rodzimych bobowatych grubonasiennych umiejętnie zbilansowane są dobrym komponentem paszowym. Śruta pozyskiwana po wyekstrahowaniu tłuszczu z nasion soi, którą coraz częściej próbuje się uprawiać w naszym kraju jest niezastąpionym w żywieniu niektórych grup zwierząt hodowlanych. Uprawa soi w Polsce wiąże się z potrzebą aklimatyzacji odmian do naszych warunków pogodowych, a dalej stworzeniem możliwości jej przetworzenia, podobnie jak jest to realizowane w gospodarce światowej.

115 W roku 2015 rozmiary kwalifikacji nasiennej wzrosły skokowo, ale tendencja ta w roku 2016 się nie utrzymała. Areał plantacji nasiennych jest częściowym odzwierciadleniem zapotrzebowania na nasiona bobowatych zgłaszane przez producentów, a więc w pewnym zakresie świadczy o popularności uprawy, a w jego ramach konkretnych odmian. Według PIORiN w roku 2016 wniósł on 15 tys. ha, ale był o niespełna 8 tys. ha niższy w porównaniu do roku 2015, gdy sięgnął prawie 23 tys. ha. Największy spadek powierzchni reprodukcji nastąpił w soi, gdyż rok 2015 był bardzo dla niej niekorzystny. Część rolników nie uzyskawszy zadowalających plonów z powodu niekorzystnych warunków pogodowych, nie zdecydowała się na jej wysiew w kolejnym sezonie wegetacyjnym. Zmniejszeniu uległa także kwota dopłaty z powodu dużego wzrostu areału uprawy bobowatych grubonasiennych. Te czynniki, między innymi, mogły spowodować spadek zainteresowania ich uprawą. W związku z tymi skokowymi zmianami można stwierdzić, że rynek ich rynek nasienny jest jeszcze bardzo zmienny i niestabilny oraz, że trudne jest dokonanie wiarygodnych prognoz na najbliższe lata. Być może rolnicy chętni do uprawy bobowatych grubonasiennych nie są jeszcze zdecydowani, który gatunek w ich gospodarstwie sprawdzi się najlepiej. Z pewnością trzeba czasu, by na stałe bobowate grubonasienne weszły do płodozmianu, a ich pozycja ustabilizowała się. W gestii hodowców leży sprostanie wymaganiom producentów, by nowe odmiany w jak największym stopniu spełniały ich oczekiwania. W roku 2016 reprodukcja nasion w porównaniu do roku 2015 spadła w większości gatunków bobowatych grubonasiennych uprawianych w Polsce. Wzrost odnotowano jedynie dla wyki siewnej. Reprodukowano najwięcej nasion łubinu wąskolistnego, o 1,4 tys. ha więcej niż grochu siewnego. Reprodukcja wyki siewnej, łubinu żółtego i soi była na podobnym poziomie około 2 tys. ha i pomimo wzrostów, które odnotowano w roku 2015, wielkość kwalifikacji wróciła do poziomu z roku 2014. Skokowa tendencja wzrostowa także nie utrzymała się w odniesieniu do powierzchni kwalifikowanych plantacji bobiku i wyniosła tylko 754 ha (rys. 1).

116 Razem 15 123 ha Rys. 1. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych bobowatych grubonasiennych w roku 2016 wg PIORiN Dane statystyczne publikowane przez GUS pozwalają uchwycić jedynie pewne tendencje w uprawie dla całej grupy bobowatych, bo w ograniczonym zakresie pokazują zestawienia dla poszczególnych gatunków. W 2016 roku powierzchnia zasiewów bobowatych pastewnych na nasiona z mieszankami wynosiła około 226 tys. ha, a więc była mniejsza w porównaniu do roku 2015 o 87 tys. ha. Powierzchnia zasiewów bobowatych pastewnych na zielonkę wynosiła 34,2 tys. ha. Po wzroście, który odnotowano w 2015 roku, w kolejnym sezonie wegetacyjnym utrzymała się. Wysiano także 73,5 tys. ha bobowatych jadalnych, o około 20% mniej niż w roku 2015 choć do grupy tej dołączono także gatunki warzywne. W danych szczegółowych dotyczących zarówno zasiewów na nasiona jak i na zielonkę wynika, że największy udział miała powierzchnia uprawy łubinu wąskolistnego, żółtego i białego 147 tys. ha. Groch siewny uprawiano na powierzchni prawie 54 tys. ha, bobik zajął 33 tys. ha, wyka 16 tys. ha, a soja 7,5 tys. ha. Mieszanki bobowatych ze zbożami wysiano na powierzchni prawie 48 tys. ha, o 13% mniej niż w roku 2015. Zatem szacunkowa powierzchnia uprawy bobowatych w roku 2016 wynosiła nieco 258 tys. ha, wraz z areałem grochu przeznaczo-

117 nego na konsumpcję, który w pewnej części mógł być zwiększony o uprawę gatunku warzywnego, zbieranego na zielone nasiona. W opracowaniu przedstawiono dane tabelaryczne i wyniki najważniejszych cech dla gatunków bobowatych grubonasiennych, z którymi prowadzono doświadczenia w ramach PDO (bobik, groch siewny, łubin wąskolistny, łubin żółty, soja i wyka siewna). W tabeli 1 dla każdego zamieszczonego w opracowaniu gatunku, przedstawiono dodatkowo ważniejsze cechy morfologiczne odmian. Podano w niej wszystkie aktualnie zarejestrowane odmiany. W danych dotyczących udziału w kwalifikacji polowej miejsce puste oznacza, że w danym roku na terenie Polski nie zakwalifikowano plantacji nasiennych danej odmiany, bądź odmiana nie była zgłoszona do kwalifikacji. Wyniki plonowania odmian dotyczą z czterolecia 2013-2016, ze względu na dużą zmienność plonowania roślin bobowatych w latach. W ten sposób informacja dotycząca poszczególnych odmian jest pełniejsza, a możliwość jej oceny bardziej obiektywna. Średnie plony natomiast uwzględniają okres trzyletni. W nielicznych przypadkach były wyjątki, wtedy wyniki dla odmian pochodziły z trzech lub dwóch lat. Brak danych dotyczących plonu nasion plonu białka ogólnego i odznacza, że odmiana nie była badana w danym roku, a średnie wartości cech dla tych odmian odpowiednio przeliczono. W dalszych tabelach przedstawiono ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian. Wyniki pochodzą z trzylecia (lata 2014-2016). Na średnią dla cech, wyrażanych w skali dziewięciostopniowej, składają się wyniki tylko z tych punktów doświadczalnych, w których dane zjawisko wystąpiło. Nie włączono do średniej wyników, które nie różnicowały odmian lub, gdy zjawisko oceniono na 9. W związku z tym nie ilustrują one występowania zjawiska, ale lepiej pokazują różnice między odmianami. W tabelach wynikowych uwzględniono te odmiany z Krajowego rejestru (KR), które w ostatnich czterech latach były badane choćby jeden rok w doświadczeniach PDO lub w roku bieżącym zostały zarejestrowane (wyniki z doświadczeń rejestrowych).

118 Bobik Bobik ma duże możliwości plonowania, ale wymaga żyznych gleb i znacznej ilości opadów. Preferowanymi rejonami jego uprawy są: północna i południowa część Polski. Uprawa bobiku w kilku ostatnich latach miała małe znaczenie. Natomiast stopniowo wzrastała powierzchnia kwalifikowanych plantacji tego gatunku, jednak w roku 2016 zmalała. W latach 2010-2015 udział bobiku w stosunku do ogólnej powierzchni bobowatych grubonasiennych objętych kwalifikacją polową kształtował się od 3 do 9%. Choć znaczenie bobiku z powodu jego dużych wymagań siedliskowych zawsze będzie umiarkowane, jest nadzieja, że dzięki nowo zarejestrowanym odmianom na polach będzie się częściej pojawiał. Od roku 2013 wzrosło zainteresowanie badaniem nowych odmian. Do badań rejestrowych w latach 2013-2016 zgłoszono 9 nowych odmian. W roku 2016 zarejestrowano dwie odmiany krajowe (Amigo i Fernando). Kolejnymi odmianami, wpisanymi w roku 2017 do Krajowego rejestru (KR), są odmiany niemieckie Fanfare i Julia. Obecny stan KR to 12 odmian, które dzielą się na trzy grupy, w zależności od cech morfologiczno-użytkowych roślin: sześć form niesamokończących o niskiej zawartości tanin, sześć niesamokończących o znacznej zawartości związków antyodżywczych i tylko jedna odmiana samokończąca wysokotaninowa. Pomimo cennej cechy jaką jest samokończenie wegetacji, liczba odmian tego typu w ostatnich latach zmniejszyła się do minimum. Wynika to głównie z większej podatności na choroby i mniejszego potencjału plonowania. Odmiany krajowe Ashleigh, Oena i Sonet nie były badane w ostatnich czterech latach. Wykaz odmian znajdujących się w KR w roku 2017 podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

119 Charakterystyka odmian bobiku wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Fanfare Odmiana syntetyczna, niesamokończąca, wysokotaninowa, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion bardzo duży, białka duży. Termin kwitnienia wczesny, dojrzewania dość wczesny. Okres kwitnienia średni. Równomierność dojrzewania dobra. Wysokość roślin średnia. Odporność na wyleganie w fazie końca kwitnienia i przed zbiorem dość duże. Odporność na choroby powodowane przez patogeny pochodzenia grzybowego (czekoladową plamistość i askochytozę bobiku) mała, na rdzę bobiku średnia. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach mała, zawartość włókna surowego duża. Odpowiednia do uprawy na glebach kompleksów pszennych. Optymalna obsada roślin około 50 szt./m 2. Julia Odmiana niesamokończąca, wysokotaninowa, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion duży i białka bardzo duży. Termin kwitnienia średni, dojrzewania dość wczesny. Okres kwitnienia dość krótki. Równomierność dojrzewania dobra. Wysokość roślin średnia, odporność na wyleganie w fazie końca kwitnienia duża, przed zbiorem średnia. Odporność na choroby powodowane przez patogeny pochodzenia grzybowego (czekoladową plamistość, askochytozę i rdzę bobiku) średnia. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach bardzo duża, zawartość włókna surowego mała. Odpowiednia do uprawy na glebach kompleksów pszennych. Optymalna obsada roślin około 50 szt./m 2.

120 Tabela 1 Bobik. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa nasion po zbiorze Udział w kwalifikacji polowej (%) 2016 2015 2014 maks. przed rokiem 2013 1 2 3 4 5 niesamokończące niskotaninowe 1 *Albus 2002 611 bsz 13,1 34,9 33,7 37,1 2 *Amigo 2016 611 szbeż 2,0 3 *Amulet 2008 611 szbeż 14,9 9,4 15,6 27,4 4 *Fernando 2016 611 szbeż 1,9 5 *Olga 2003 611 bsz 3,7 11,2 35,5 niesamokończące wysokotaninowe 6 *Ashleigh x/ 2004 153 beż 1,9 0,3 0,6 7 *Bobas 2002 153 beż 48,1 31,0 22,0 45,6 8 Fanfare s/ 2017 159 beż 9 Julia 2017 1056 beż 10 *Oena x/ 2004 153 beż 0,5 0,1 1,5 11 Sonet x/ 1995 10 beż 6,6 1,3 13,5 samokończąca wysokotaninowa 12 *Granit 2006 611 beż 2,6 6,9 17,6 23,3 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 0,75 2,10 0,90 31,33 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach 2014-2016, s/ odmiana syntetyczna Kol. 4: beż beżowa, bsz białoszara, szbeż szarobeżowa; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach 2014-2016 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

121 Tabela 2 Bobik. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany 2014-2016 Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2016 2015 2014 2013 2014-2015 1 2 3 2016 2015 2014 Wzorzec 44,8 39,8 42,5 52,1 44,1 1165 1103 1046 1346 niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 102 100 101 104 105 102 98 101 104 2 Amigo 102 97 104 104 101 97 102 103 3 Amulet 102 99 100 106 91 103 100 101 107 4 Fernando 104 101 107 104 106 104 108 106 5 Olga 97 92 98 99 113 97 95 95 100 niesamokończące wysokotaninowe 6 Bobas 102 104 98 104 101 105 110 101 103 7 Fanfare s/ 110 119 104 112 8 Julia 107 107 113 109 samokończąca wysokotaninowa 9 Granit 107 106 106 108 108 99 95 102 101 Liczba doświadczeń 37 13 12 12 8 31 7 12 12 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach PDO

122 Tabela 3 Bobik. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin po zakończeniu kwitnienia Wyleganie Długość okresu od siewu do: przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º 1 2 3 4 5 6 7 8 Średnia 122 7,9 7,5 66 127 24 7,9 niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 121 7,9 7,7 66 127 25 7,9 2 Amigo 122 8,1 7,9 66 128 25 7,7 3 Amulet 136 7,9 7,3 66 126 25 7,6 4 Fernando 123 7,9 7,7 66 128 26 7,7 5 Olga 123 7,9 7,7 66 128 26 7,9 niesamokończące wysokotaninowe 6 Bobas 129 7,7 7,1 67 128 24 7,9 7 Fanfare s/ 123 7,6 7,6 64 126 25 8,2 8 Julia 127 7,9 7,1 66 126 22 8,1 samokończąca wysokotaninowa 9 Granit 106 7,8 7,7 64 124 23 8,0 Liczba 37 9 doświadczeń 29 38 36 36 31

123 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany czekoladowa plamistość bobiku Odporność na choroby askochytoza bobiku Rdza bobiku Uszkodzenia nasion przez strąkowca Masa 1000 nasion białka ogólnego Zawartość włókna surowego tanin skondensowanych w nasionach z okrywą skala 9º % g % s.m. mg/g s.m. 1 9 10 11 12 13 14 15 16 Średnia 7,2 7,2 7,1 4,6 477 29,4 9,3 0,066 niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 7,2 7,0 7,0 4,5 481 29,6 9,6 0,068 2 Amigo 7,4 7,4 7,0 4,3 490 29,3 9,3 0,065 3 Amulet 7,4 7,4 7,2 3,8 451 29,8 9,3 0,065 4 Fernando 7,4 7,5 7,2 4,6 457 30,1 9,4 0,066 5 Olga 7,3 7,1 7,2 4,3 455 29,7 9,2 0,067 niesamokończące wysokotaninowe 6 Bobas 7,2 7,3 7,4 3,9 488 29,9 8,7 0,723 7 Fanfare s/ 6,9 6,8 7,2 6,1 491 28,0 10,1 0,906 8 Julia 7,2 7,3 7,3 3,3 497 30,7 9,0 0,762 samokończąca wysokotaninowa 9 Granit 6,7 6,8 6,9 6,2 487 27,8 9,0 0,802 Liczba 34 29 26 26 37 21 14 15 doświadczeń Kol. 16: średnia z odmian niskotaninowych

124 Groch siewny Groch siewny należy do najważniejszych gatunków bobowatych grubonasiennych. Nasiona grochu mogą być wykorzystane zarówno do bezpośredniej konsumpcji, jak i na paszę (jako komponent białkowy około 22% białka ogólnego). Odgrywa również dużą rolę w płodozmianie jako roślina fitosanitarna, przerywająca częste następstwo zbóż po sobie. Jest cennym przedplonem dla gatunków ozimych: rzepaku, jęczmienia i pszenicy. Odmiany grochu siewnego znajdujące się Krajowym rejestrze podzielone są na dwie grupy. Pierwszą grupę (ogólnoużytkowa) stanowią odmiany wyłącznie wąsolistne. Rośliny z tej grupy są średniowysokie, mają kwiaty białe, a nasiona żółte. Nasiona tych odmian przeznaczone są głównie na pasze, ale większość odmian nadaje się również na cele kulinarne. Miarą ich przydatności na cele kulinarne jest szybkość rozgotowywania się nasion. Drugą grupą są odmiany pastewne. Rośliny tej grupy różnią się między sobą wysokością, ulistnieniem, barwą kwiatów i nasion. Odmiany te cechują się także nieco większą zawartością białka w nasionach w porównaniu do grupy odmian ogólnoużytkowych. Odmiany pastewne, a także ogólnoużytkowe grochu wykorzystywane są często w mieszankach zbożowo-bobowatych (zbożowo-strączkowych). Mieszanki takie wierniej plonują, szczególnie na glebach lekkich. Mogą być uprawiane na nasiona na cele paszowe lub zielonkę. Ze względu na stosowanie niewielkich dawek nawozów i środków ochrony roślin, mieszanki z tą grupą roślin polecane są także do wykorzystania w rolnictwie zrównoważonym i ekologicznym. Aktualnie w Krajowym rejestrze jest 25 odmian, 17 odmian ogólnoużytkowych i 8 odmian pastewnych. Zdecydowana większość zarejestrowanych w Polsce odmian pochodzi z krajowych hodowli. Do roku 2014 groch siewny był gatunkiem reprezentowanym w Krajowym rejestrze przez największą liczbę odmian wśród bobowatych grubonasiennych. Obecnie największą liczbę odmian ma łubin wąskolistny (tabela poniżej).

125 Liczba odmian grochu siewnego i łubinu wąskolistnego w Krajowym rejestrze w latach 2013-2017 Gatunek 2017 2016 2015 2014 2013 O K Z O K Z O K Z O K Z O K Z Groch siewny 25 21 4 21 19 2 20 18 2 21 18 3 24 19 5 Łubin wąskolistny 27 26 1 24 23 1 20 19 1 17 16 1 15 14 1 O liczba odmian ogółem, K krajowe, Z zagraniczne Wprowadzenie w ostatnich latach dodatkowych płatności do roślin wysokobiałkowych oraz wysokie ceny rynkowe komponentów białkowych spowodowały wzrost zainteresowania uprawą roślin bobowatych grubonasiennych, w tym grochu siewnego. W roku 2015 powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych w porównaniu do roku 2014 wzrosła o 150% i wynosiła prawie 5 tys. ha. Niestety tendencja wzrostu w roku 2016 nie została utrzymana. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, areał uprawy na kwalifikowane nasiona odmian grochu siewnego w roku 2016 był o 29% mniejszy w porównaniu do roku 2015 i wynosił 3,5 tys. ha. Rys.1. Powierzchnia plantacji nasiennych grochu siewnego zakwalifikowanych polowo w latach 2010-2016 W grupie odmian ogólnoużytkowych największy areał rozmnożeń miały odmiany Batuta (522 ha), Tarchalska (357 ha), a w grupie odmian pastewnych Milwa (562 ha) i Hubal (242 ha). Z danych PIORiN wynika, iż

126 reprodukowana była większość odmian ogólnoużytkowych z KR i wszystkie odmiany pastewne. W ostatnich latach zgłaszane są do kwalifikacji także plantacje odmian pochodzących ze wspólnotowego katalogu CCA. W roku 2016 było ich osiem, co może świadczyć o większym zainteresowaniu sprzedażą nasion grochu w Polsce przez firmy zagraniczne. Począwszy od sezonu wegetacyjnego 2015 odmiany ogólnoużytkowe i pastewne grochu siewnego są testowane w ramach tej samej serii doświadczeń. Takie podejście daje możliwość pełnego porównania odmian, niezależnie od przynależności do grupy użytkowej. Dzięki temu możliwe jest wskazanie ich walorów, przekładające się na sposób wykorzystania w szerokiej praktyce. Obecnie jednym z głównych kierunków hodowli odmian jest ich wąsolistość. W grupie odmian ogólnoużytkowych nie ma już form liściastych, a wśród odmian pastewnych pozostały tylko dwie odmiany będące już od dawna w KR. Użytkownikom oferuje się odmiany o wyraźnie lepszej sztywności, a zatem łatwiejsze w zbiorze. Dodatkowo prowadzone są prace hodowlane nad skróceniem łodygi. Jedynie odmiany pastewne Muza i Roch cechują się nieco wyższymi roślinami, gdyż ich hodowla uwzględniała zapotrzebowanie na odmiany, które nadawałaby się jako komponent do mieszanek. W ostatnich czterech latach w doświadczeniach porejestrowych nie badano trzech odmian (Pomorska, Roch, Wenus), a w ostatnich dwóch latach odmian (Cysterski, Medal, Sokolik). W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano cztery odmiany ogólnoużytkowe: Olimp, Spot, Tytus (z krajowych hodowli) oraz odmianę Astronaute (z hodowli zagranicznej). Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2-3, z wyodrębnionym podziałem odmian zgodnie ze sposobem ich wykorzystania. Charakterystyka odmian grochu siewnego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Astronaute Odmiana ogólnoużytkowa wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję.

127 Plon nasion duży do bardzo dużego, plon białka duży. Termin kwitnienia bardzo wczesny, dojrzewania wczesny do bardzo wczesnego, okres kwitnienia krótki do bardzo krótkiego. Równomierność dojrzewania bardzo dobra. Rośliny niskie. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia i przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na mączniaka rzekomego średnia do dużej, na fuzaryjne więdnięcie, zgorzelową plamistość i mączniaka prawdziwego średnia. Nasiona żółte, masa 1000 nasion średnia do dużej. Zawartość białka ogólnego i włókna surowego w nasionach mała. Tempo rozgotowywania się nasion średnie do dobrego. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2. Olimp (d.wtd 6514) Odmiana ogólnoużytkowa, wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję. Plon nasion duży, plon białka bardzo duży. Termin kwitnienia dość wczesny, dojrzewania wczesny Okres kwitnienia średni do dość długiego. Rośliny niskie do średnio wysokich. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia średnia do dużej, przed zbiorem duża do bardzo dużej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i mączniaka rzekomego średnia do dużej, na mączniaka prawdziwego średnia, na zgorzelową plamistość mała do średniej. Nasiona żółte, masa 1000 nasion średnia do dużej. Zawartość białka ogólnego w nasionach duża do bardzo dużej, włókna surowego średnia do dużej. Tempo rozgotowywania się nasion dobre. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2. Spot (d.ds355) Odmiana ogólnoużytkowa, wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję. Plon nasion duży, plon białka średni do duży.

128 Termin kwitnienia bardzo wczesny, dojrzewania wczesny do bardzo wczesnego, okres kwitnienia średni do krótkiego. Równomierność dojrzewania duża. Rośliny niskie. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia średnia, przed zbiorem mała do średniej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie, zgorzelową plamistość, mączniaka prawdziwego i mączniaka rzekomego średnia. Nasiona żółte, masa 1000 nasion duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach mała, włókna surowego mała do średniej. Tempo rozgotowywania się nasion średnie do dobrego. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2. Tytus (d. DS 355) Odmiana ogólnoużytkowa, wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję. Plon nasion średni, plon białka średni. Termin kwitnienia bardzo wczesny, dojrzewania wczesny, okres kwitnienia bardzo długi. Równomierność dojrzewania mała. Rośliny średnie do wysokich. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia średnia, przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na mączniaka rzekomego duża, na fuzaryjne więdnięcie średnia do dużej, na zgorzelową plamistość i mączniaka prawdziwego średnia. Nasiona żółte, masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach mała do średniej, włókna surowego średnia. Tempo rozgotowywania się nasion małe do bardzo małego. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2.

129 Tabela 1 Groch siewny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Typ ulistnienia Barwa kwiatów/ nasion Udział w kwalifikacji polowej (%) 2016 2015 2014 1 2 3 4 5 6 ogólnoużytkowe 1 * Akord 2012 1 SL b/ż 3,1 2,0 3,1 1,1 2 * Arwena 2015 153 SL b/ż 0,4 3 Astronaute 2017 556 SL b/ż 0,2 4 * Audit 2014 429 SL b/ż 0,7 1,7 2,2 0,4 5 * Batuta 2009 153 SL b/ż 14,7 9,7 15,5 24,5 6 * Cysterski x/ 2008 1 SL b/ż 1,7 3,3 2,1 13,3 7 * Ezop 2004 153 SL b/ż 1,5 2,6 6,7 17,2 8 * Lasso 2008 611 SL b/ż 1,8 3,8 8,6 12,6 9 * Mecenas 2012 618 SL b/ż 2,1 6,1 1,9 2,0 10 * Medal x/ 2007 618 SL b/ż 5,1 14,9 11 * Mentor 2011 618 SL b/ż 1,2 4,9 4,5 3,4 12 Olimp 2017 1 SL b/ż 13 Spot 2017 1046 SL b/ż 14 * Starski 2016 1 SL b/ż 0,0 maks. przed rokiem 2014

130 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 6 cd. ogólnoużytkowe 15 * Tarchalska 2004 153 SL b/ż 10,1 7,5 20,3 54,5 16 * Tytus 2017 153 SL b/ż 17 * Wenus x/ 2003 153 SL b/ż 0,1 3,3 6,9 17,9 pastewne 18 * Hubal N 2005 153 LPP czp/bz 6,8 5,6 22,5 18,4 19 * Milwa N 2005 618 SL róż/br 15,8 12,9 34,0 47,1 20 * Model N 2011 618 SL czp/bz 5,7 4,9 15,3 8,4 21 * Muza N 2009 618 SL b/ż 3,6 2,0 12,4 12,6 22 * Pomorska x/ N 2000 1 SL czp/w 0,3 6,4 21,2 23 * Roch x/ NZ 2000 1 LPP czp/w 0,2 0,8 0,2 10,0 24 * Sokolik x/ N 2001 1 SL czp/bz 3,7 4,5 3,6 16,5 25 * Turnia N 2011 1 SL czp/br 5,8 5,8 5,6 4,8 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 3,54 4,98 1,97 45,42 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach 2015-2016 (pominięta w tab. 2,3), N odmiana nasienna, NZ odmiana nasienno-zielonkowa Kol. 4: SL wąsy czepne zamiast listków (typ afila), LPP liście parzysto-pierzaste Kol. 5: b biała, czp czerwonopurpurowa, róż różowa, ż żółta, br brązowa, bz brązowozielona, w wielobarwna, na podstawie badań OWT Kol. 6: wg danych PIORiN; w latach 2014-2016 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

131 Tabela 2 Groch siewny. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiana 2015- -2016 Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2016 2015 2015- -2016 1 2 3 2016 2015 Wzorzec 46,6 42,6 50,6 886 811 961 ogólnoużytkowe 1 Akord 100 99 101 98 96 100 2 Arwena 105 103 105 102 100 103 3 Astronaute 108 108 106 107 125 108 4 Audit 101 104 98 105 107 103 5 Batuta 105 109 102 105 107 103 6 Cysterski 7 Ezop 96 101 92 98 103 95 8 Lasso 102 99 104 99 96 102 9 Mecenas 100 97 102 101 96 103 10 Medal 11 Mentor 98 94 101 96 94 98 12 Olimp 106 104 107 112 112 112

132 cd. tabeli 2 1 2 3 cd. ogólnoużytkowe 13 Spot 106 109 102 103 101 106 14 Starski 103 102 103 103 103 104 15 Tarchalska 101 101 101 97 97 97 16 Tytus 105 103 106 105 104 105 pastewne 17 Hubal 97 97 97 103 100 104 18 Milwa 97 97 98 100 98 101 19 Model 94 92 96 100 99 102 20 Muza 82 84 81 21 Sokolik 22 Turnia 101 104 99 99 101 96 Liczba doświadczeń 49 25 24 49 25 24 Kol. 1: wzorzec 2016, 2015 większość odmian z KR Kol. 3: brak danych

133 Tabela 3 Groch siewny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem Długość okresu od siewu do: początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia fuzaryjne więdnięcie Odporność na choroby Równomierność dojrzewania zgorzelowa plamistość cm skala 9º liczba dni skala 9º mączniak prawdziwy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 mączniak rzekomy Średnia 79 7,7 5,2 67 106 15 8,0 7,8 7,9 8,3 8,0 ogólnoużytkowe 1 Akord 79 7,7 5,2 66 105 16 8,1 7,7 8,2 8,3 7,9 2 Arwena 71 7,8 5,3 65 106 15 8,0 7,9 8,0 8,3 8,1 3 Astronaute 76 7,9 5,6 66 105 13 8,5 7,7 8,1 8,3 8,3 4 Audit 79 7,7 5,2 66 106 15 8,3 7,5 7,9 8,3 8,0 5 Batuta 82 7,8 5,3 69 108 15 7,9 8,3 8,0 8,3 8,3 6 Ezop 80 7,9 5,0 67 107 14 7,7 8,0 8,1 8,2 7,9 7 Lasso 79 7,6 4,7 65 105 14 8,2 7,7 7,9 8,3 8,2 8 Mecenas 77 7,9 6,0 66 105 12 8,5 7,4 8,0 8,3 8,1 9 Mentor 82 7,7 5,1 67 106 14 8,1 7,9 8,0 8,3 8,3 10 Olimp 80 7,9 6,8 67 107 16 7,9 8,1 7,6 8,1 8,2

134 cd. tabeli 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 cd. ogólnoużytkowe 11 Spot 76 7,5 4,6 66 105 14 8,1 7,7 7,9 8,1 8,0 12 Starski 79 8,0 5,6 66 105 15 8,0 7,6 7,7 8,2 8,1 13 Tarchalska 77 7,9 5,5 66 106 13 8,2 7,8 7,9 8,4 7,6 14 Tytus 85 7,9 5,6 65 107 18 7,8 8,1 8,0 8,3 8,7 pastewne 15 Hubal 80 6,3 3,4 68 107 13 7,9 7,8 8,0 8,2 7,7 16 Milwa 67 7,6 5,1 67 105 14 8,4 7,5 8,0 8,3 7,8 17 Model 77 8,1 6,1 67 107 14 7,9 8,0 7,7 8,1 8,2 18 Muza 101 8,0 5,1 73 113 18 7,5 8,5 8,1 8,2 7,4 19 Turnia 76 7,2 3,9 66 106 15 7,8 7,9 7,9 8,3 7,7 Liczba doświadczeń 57 35 52 53 50 53 48 11 16 15 10

135 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Masa 1000 nasion Udział nasion Zawartość bardzo dużych (ø>7 mm) dużych (ø 6-7 mm) białka ogólnego włókna surowego Intensywność pobierania wody przyrost masy nasion po określonym czasie moczenia (w godzinach) 1 3 5 7 24 g % % s.m. % 1 13 14 15 16 17 18 Średnia 230 9 55 22,5 6,1 21 55 74 86 112 ogólnoużytkowe 1 Akord 234 10 62 22,5 5,8 17 54 75 88 115 2 Arwena 224 7 50 21,8 6,1 20 54 70 80 103 3 Astronaute 237 9 59 22,2 6,0 21 56 77 91 119 4 Audit 237 12 62 22,7 5,9 27 62 80 92 112 5 Batuta 237 10 66 22,2 6,0 23 54 71 82 109 6 Ezop 259 18 67 22,8 6,0 23 56 72 81 105 7 Lasso 224 7 55 21,7 6,0 22 57 76 90 116 8 Mecenas 223 8 58 22,6 5,6 16 46 68 83 114 9 Mentor 204 8 51 22,0 6,3 18 54 76 88 112 10 Olimp 248 10 67 23,6 6,3 24 58 75 86 113 11 Spot 244 10 61 21,9 6,0 22 58 78 89 112 12 Starski 236 7 58 22,5 6,5 19 53 74 87 115 13 Tarchalska 243 11 65 21,5 6,1 21 50 66 77 105 14 Tytus 262 8 63 22,4 6,1 18 50 72 86 115 pastewne 15 Hubal 232 5 47 23,7 6,1 16 Milwa 221 6 54 23,0 6,7 17 Model 218 4 41 23,7 6,3 18 Muza 186 5 35 19 Turnia 207 3 27 21,8 6,4 Liczba doświadczeń 51 25 25 21 10 10 Kol. 2-18 wyniki z lat 2015-2016

136 Łubin wąskolistny Od kilku lat reprodukcja odmian łubinu wąskolistnego w porównaniu do innych gatunków z grupy bobowatych grubonasiennych prowadzona jest na znacznie większym areale. W roku 2016 wyniósł on blisko 5 tys. ha (tab. 1). Nasiona większości odmian wpisanych do Krajowego rejestru (KR) są corocznie namnażane, przy czym wskazać można odmiany dominujące w reprodukcji. W roku 2016 największy udział w produkcji nasiennej miały: niesamokończąca odmiana Tango, samokończąca odmiana Regent, a także Karo odmiana o wysokiej zawartości alkaloidów. Uprawa łubinu wąskolistnego zyskuje na znaczeniu z wielu względów. Dość małe wymagania glebowo-wilgotnościowe tego gatunku pozwalają na jego produkcję w większości rejonów kraju. Różnorodność odmianowa w tym gatunku umożliwia wielokierunkowe jego wykorzystanie. Nasiona większości odmian (24) cechują się niską zawartością alkaloidów, dlatego mogą stanowić wartościowy komponent białkowy w produkcji pasz. Nasiona odmian o wysokiej zawartości alkaloidów (3) są przydatne do zasiewów poplonowych na przyoranie, szczególnie w tych rejonach, gdzie uprawy są niszczone przez dziką zwierzynę. Tab. 1. Produkcja nasienna łubinu wąskolistnego i odmiany w badaniach Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych Suma bobowate 9,4 7,7 7,7 10,9 22,7 15,1 grubonasienne (tys.ha) Łubin wąskolistny tys.ha 2,8 2,8 2,6 3,5 6,9 4,9 % 30 36 34 34 32 32 Liczba odmian w badaniach urzędowych Suma bobowate 9 14 22 32 41 41 33 grubonasienne (szt.) Łubin wąskolistny szt. 3 4 6 11 11 8 8 % 33 29 27 34 27 20 24

137 Duże zróżnicowanie cech rolniczo-użytkowych odmian pozwala producentowi na optymalny wybór odmiany adekwatnie do potrzeb, w zależności od wczesności, typu wzrostu, barwy i jakości nasion oraz celu uprawy. Ostatnio w tym gatunku widoczny jest wyraźny postęp hodowlany. Choć liczba odmian nowo rejestrowanych nie jest bardzo duża, to cechują się one polepszonymi walorami gospodarczymi. Liczba odmian zarejestrowanych w ostatnim dziesięcioleciu wzrosła ponad dwukrotnie (rok 2007 11 odmian, rok 2017 27 odmian). W KR jest aktualnie 27 odmian, różniących się cechami morfologicznymi (typ wzrostu, barwa kwiatów, liści i nasion) oraz cechami użytkowymi (plonowanie, cechy jakościowe nasion i inne). Hodowla odmian łubinu wąskolistnego ma w Polsce długą tradycję, dlatego większość odmian z KR wyhodowano w krajowych firmach hodowlanych. Jedynie jedna odmiana samokończąca, nietermoneutralna Boruta pochodzi z zagranicy, ale jest zachowywana na terenie naszego kraju. Zdecydowana większość odmian (21) to formy o niskiej zawartości alkaloidów i niesamokończącym typie wzrostu. Grupę o samokończącym typie wzrostu stanowią trzy odmiany (Boruta, Regent, Sonet), których zasadniczym walorem jest wczesne i równomierne dojrzewanie, a także większa odporność na wyleganie. W gatunku tym, jako jedynym wśród rodzimych gatunków łubinów, dostępne są też trzy formy o wysokiej zawartości alkaloidów, cenne do zasiewów zielonkowych na przyoranie. Stan KR w okresie od opublikowania poprzedniego wydania LOO zwiększył się o trzy nowe odmiany pastewne, niesamokończące: Neron, Roland, Samba, pochodzące z dwóch różnych hodowli krajowych. W grupie odmian o wysokiej zawartości alkaloidów od pięciu lat nie ma ruchu odmianowego, dlatego w doświadczeniach PDO odmiany Karo i Oskar nie były badane w ostatnich dwóch latach, a odmiany Mirela nie testuje się od dłuższego czasu. W sezonie wegetacyjnym 2016 nie badano także dwóch odmian o niskiej zawartości alkaloidów i niesamokończącym wzroście Bojar i Kadryl. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

138 Charakterystyka odmian łubinu wąskolistnego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Neron (d. PRH 52/14) Odmiana niesamokończąca, niskoalkaloidowa przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion duży, plon białka średni do dużego. Termin kwitnienia i dojrzewania roślin średni. Okres kwitnienia średniej długości. Rośliny średniej wysokości. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na fuzaryjne więdnięcie dość duża, na antraknozę średnia. Dojrzewanie równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion bardzo mała. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość w nasionach białka ogólnego mała, tłuszczu surowego średnia, włókna surowego duża. Zawartość alkaloidów mała. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 100 szt./m 2. Roland (d. PRH 11/14) Odmiana niesamokończąca, niskoalkaloidowa przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion i białka duży. Termin kwitnienia wczesny do bardzo wczesnego, termin dojrzewania roślin wczesny. Okres kwitnienia średniej długości. Rośliny dość niskie. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia i przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie dość duża, na antraknozę średnia. Dojrzewanie bardzo równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion mała. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość białka ogólnego, tłuszczu surowego i włókna surowego w nasionach średnia. Zawartość alkaloidów bardzo mała. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 100 szt./m 2.

139 Samba (d. WTD 2614) Odmiana niesamokończąca, niskoalkaloidowa przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion i białka bardzo duży. Termin kwitnienia dość późny. Termin dojrzewania roślin średni do późnego. Okres kwitnienia średniej długości. Rośliny średniej wysokości. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia poniżej średniej i przed zbiorem średnia. Odporność na fuzaryjne więdnięcie dość duża, na antraknozę średnia. Dojrzewanie dość równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion bardzo mała. Masa 1000 nasion dość duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego duża, tłuszczu surowego i włókna surowego średnia. Zawartość alkaloidów dość duża w porównaniu do innych odmian niskoalkaloidowych. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 100 szt./m 2.

140 Tabela 1 Łubin wąskolistny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa kwiatów Udział w kwalifikacji polowej (%) 2016 2015 2014 maks. przed rokiem 2014 1 2 3 4 5 niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 *Karo 2001 1 nieb 20,0 10,6 11,9 14,3 2 Mirela x/ 1981 618 róż 33,3 3 *Oskar 2012 618 nieb-b 3,6 1,9 2,9 2,6 niesamokończące niskoalkaloidowe 4 *Bojar 2007 618 nieb 1,4 5,7 5 *Bolero 2016 1 nieb 0,1 6 *Dalbor 2011 618 nieb 6,7 9,1 13,0 9,6 7 *Graf 2004 618 jróż 1,7 3,8 1,1 13,4 8 *Heros 2011 618 nieb-b 1,0 2,8 0,9 0,1 9 *Jowisz 2016 618 nieb 0,0 10 *Kadryl 2010 1 nieb 3,0 1,3 0,7 11 *Kalif 2006 618 b 1,1 2,0 13,8 12 *Koral 2016 618 róż 0,3 13 *Kurant 2014 1 nieb 1,3 0,1 0,0 14 *Lazur 2015 618 nieb 1,8 0,3 15 *Neptun 2009 618 nieb 1,4 2,1 3,9 7,8 16 *Neron 2017 618 b 17 *Roland 2017 618 b 18 *Rumba 2015 1 b 0,9 0,1 19 *Salsa 2015 1 b 1,0 0,3 20 Samba 2017 1 b 21 *Tango 2012 1 b 13,0 21,1 5,4 0,7 22 *Tytan 2016 618 b 0,4 23 *Wars 2014 618 nieb 6,6 1,7 0,9 24 *Zeus 2002 618 bjróż 4,8 12,7 18,0 24,7 samokończące niskoalkaloidowe 25 *Boruta 2002 618 b 2,0 2,9 4,4 6,0 26 *Regent 2009 618 nieb 16,7 11,6 12,6 9,7 27 *Sonet 1999 1 nieb 12,5 8,7 14,3 42,9 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 4,95 6,92 3,50 12,35 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach 2013-2016 Kol. 4: b biała, bjróż bardzo jasnoróżowa, jróż jasnoróżowa, róż różowa, nieb niebieska, nieb-b niebieskobiała; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach 2014-2016 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

Tabela 2 Łubin wąskolistny. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2014-2016 2016 2015 2014 2013 2014-2016 2016 2015 2014 2013 1 2 3 Wzorzec 29,7 26,1 28,1 35,0 32,5 766 638 719 941 871 niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 Karo 102 99 100 96 2 Oskar 93 106 94 111 niesamokończące niskoalkaloidowe 3 Bojar 80 96 95 77 91 91 4 Bolero 117 110 131 115 118 109 132 116 5 Dalbor 96 100 89 99 104 100 106 91 103 106 6 Graf 99 103 98 96 103 103 111 103 99 105 7 Heros 102 102 98 104 112 102 103 98 104 111 8 Jowisz 109 101 112 113 108 102 111 116 9 Kadryl 96 97 97 99 10 Kalif 100 102 103 97 108 97 102 99 94 103 11 Koral 115 109 124 115 112 108 118 112 12 Kurant 100 98 101 100 102 99 99 100 98 105 13 Lazur 102 97 100 107 102 96 92 92 101 99 14 Neptun 98 93 98 103 103 103 96 103 108 106 15 Neron 106 117 102 112 16 Roland 107 114 106 113 17 Rumba 109 111 108 109 107 111 113 110 110 113 18 Salsa 99 95 101 100 107 101 99 102 102 107 19 Samba 106 116 110 120 20 Tango 103 105 107 99 112 106 110 110 101 119 21 Tytan 110 104 117 109 108 103 115 107 22 Wars 105 105 106 105 111 103 103 104 104 107 23 Zeus 96 92 93 102 100 98 97 93 104 100 samokończące niskoalkaloidowe 24 Boruta 95 90 95 99 96 96 92 97 99 95 25 Regent 105 100 104 111 97 105 98 105 109 96 26 Sonet 89 83 88 94 75 84 78 84 90 70 Liczba doświadczeń 42 16 13 13 11 42 16 13 13 11 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich lub większości odmian zarejestrowanych niskoalkaloidowych badanych w doświadczeniach PDO danego roku 141

142 Tabela 3 Łubin wąskolistny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: Długość fazy po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej kwitnienia Równomierność dojrzewania Udział roślin zielonych przed zbiorem cm skala 9º liczba dni skala 9º % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Średnia 60 7,5 7,4 65 113 18 8,2 2,5 niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 Karo 61 8,7 8,3 68 113 17 8,1 5,3 2 Oskar 64 7,7 7,7 67 113 17 8,1 2,1 niesamokończące niskoalkaloidowe 3 Bojar 58 8,1 7,8 65 113 18 8,3 1,7 4 Bolero 60 6,8 6,7 65 113 17 8,2 2,9 5 Dalbor 55 8,0 7,9 64 112 17 8,6 1,5 6 Graf 60 7,4 7,2 67 115 17 8,0 2,0 7 Heros 52 7,7 7,3 64 113 17 8,3 1,6 8 Jowisz 60 7,9 7,8 63 112 17 8,3 3,5 9 Kadryl 65 7,2 7,0 67 115 18 8,1 2,1 10 Kalif 59 7,6 7,5 66 115 19 7,6 4,9 11 Koral 62 8,0 7,8 66 115 18 8,0 3,5 12 Kurant 63 7,1 6,9 65 114 16 7,9 2,5 13 Lazur 57 6,9 7,1 64 112 17 8,4 2,3 14 Neptun 56 6,7 6,6 63 111 17 8,5 1,2 15 Neron 60 7,4 7,3 65 114 18 8,3 2,3 16 Roland 58 7,9 7,5 62 111 19 8,6 1,2 17 Rumba 64 7,1 6,9 66 115 17 7,9 4,4 18 Salsa 61 6,8 6,8 66 113 18 8,3 1,0 19 Samba 62 7,0 7,3 67 116 17 7,9 3,3 20 Tango 65 7,3 7,0 66 116 19 7,6 4,5 21 Tytan 61 8,0 7,2 66 114 19 8,1 2,1 22 Wars 58 8,0 7,9 66 114 17 8,1 2,8 23 Zeus 66 7,1 7,3 64 113 18 8,3 1,5 samokończące niskoalkaloidowe 24 Boruta 60 7,4 7,5 67 113 19 8,3 2,0 25 Regent 58 7,4 7,7 63 111 18 8,4 1,4 26 Sonet 54 7,3 7,5 63 108 17 8,8 0,2 Liczba doświadczeń 42 14 22 42 39 42 31 20

143 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany fuzarioza Odporność na choroby Masa antraknoza 1000 białka termin II termin III nasion ogólnego tłuszczu surowego Zawartość włókna surowego alkaloidów skala 9º g % s.m 1 10 11 12 13 14 15 16 17 Średnia 7,8 8,8 8,6 145 30,1 6,6 16,1 0,017 niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 Karo 7,4 8,7 8,6 178 29,4 6,7 16,0 1,171 2 Oskar 7,7 8,3 8,3 137 30,5 6,8 16,6 0,989 niesamokończące niskoalkaloidowe 3 Bojar 7,7 8,7 8,5 156 28,8 6,7 16,4 0,014 4 Bolero 8,0 8,7 8,5 172 30,2 6,2 15,5 0,018 5 Dalbor 7,4 8,9 8,6 129 31,3 6,4 15,1 0,015 6 Graf 8,3 8,8 8,6 129 31,6 6,5 16,4 0,015 7 Heros 7,6 8,9 8,7 116 30,2 6,1 16,2 0,017 8 Jowisz 7,8 8,8 8,7 155 30,3 6,5 15,1 0,008 9 Kadryl 8,2 8,8 8,7 137 30,7 6,5 16,2 0,018 10 Kalif 8,1 8,8 8,6 141 29,4 7,1 16,5 0,017 11 Koral 8,2 8,9 8,7 156 29,3 7,0 16,3 0,020 12 Kurant 7,4 8,6 8,5 155 30,0 6,7 16,0 0,018 13 Lazur 7,6 8,9 8,6 143 28,4 7,2 16,3 0,009 14 Neptun 7,0 8,4 8,2 148 31,6 6,7 15,2 0,013 15 Neron 7,8 9,0 8,8 139 28,8 6,5 16,5 0,016 16 Roland 8,1 8,8 8,6 144 29,9 6,0 15,8 0,010 17 Rumba 8,2 8,8 8,7 149 30,7 6,8 16,2 0,028 18 Salsa 7,3 8,7 8,5 137 30,9 6,6 16,0 0,019 19 Samba 8,1 9,0 8,8 155 31,3 6,0 15,9 0,032 20 Tango 8,0 8,9 8,6 152 31,1 6,8 16,6 0,025 21 Tytan 8,4 8,8 8,6 151 29,6 6,3 16,8 0,015 22 Wars 7,9 8,8 8,6 139 29,7 6,6 16,3 0,013 23 Zeus 7,6 8,8 8,6 143 30,7 7,2 15,8 0,015 samokończące niskoalkaloidowe 24 Boruta 8,2 8,9 8,6 133 30,6 6,8 16,3 0,018 25 Regent 8,3 8,9 8,6 139 30,0 6,7 16,1 0,013 26 Sonet 6,8 8,9 8,6 142 28,5 6,3 16,1 0,021 Liczba doświadczeń 12 10 11 40 33 21 15 15 Kol. 11: obserwację przeprowadzono w fazie zawiązanych strąków na pędzie głównym Kol. 12: obserwację przeprowadzono w fazie dojrzewania strąków na pędzie głównym Kol. 16: średnia z odmian niskoalkaloidowych

144 Łubin żółty Uprawa łubinu żółtego jest ważna głównie z punktu widzenia jego małych wymagań względem stanowiska. Jako roślina gleb lekkich i bardzo lekkich może być wprowadzona do zmianowania tam, gdzie dobór gatunków jest ograniczony ze względu na słabe stanowisko. Dzięki temu możliwa jest poprawa kultury gleby, a następnie utrzymanie dobrego jej stanu oraz poprawa wydajności roślin następczych. Produkcja materiału siewnego odmian łubinu żółtego jest mniejsza niż łubinu wąskolistnego. W roku 2016 odmiany łubinu żółtego reprodukowano na areale niespełna 2 tys. ha, czyli o 1 tys. ha mniejszym niż w roku 2015. W porównaniu do łubinu wąskolistnego, czołowego gatunku w nasiennictwie, była ona mniejsza o 3 tys. ha. Także hodowla twórcza odmian tego gatunku jest bardziej wymagająca, między innymi z powodu większego zawężenia puli genowej. W procesie hodowlanym twórca musi mieć na uwadze nie tylko jak najlepsze i stabilne w latach plonowanie, ale także cechy jakościowe nasion, odporność na choroby zwłaszcza na najważniejszą dla omawianego gatunku antraknozę. Łubin żółty w porównaniu do łubinu wąskolistnego cechuje się większą podatnością na tę chorobę, a jej wystąpienie w fazie kwitnienia roślin niejednokrotnie powoduje całkowite zniszczenie roślin. Dotychczas nie znaleziono genetycznego źródła odporności roślin na patogena ją wywołującego. Trudne jest połączenie w ramach jednej odmiany cech dobrego i stabilnego plonowania, jak najlepszych parametrów jakościowych nasion oraz dobrej odporności na niekorzystne czynniki, zarówno pochodzenia biotycznego jak i abiotycznego. Ruch odmianowy w łubinie żółtym jest dość mały. Do badań urzędowych zgłaszane są pojedyncze odmiany. Rzadziej są także wpisywane do KR nowe odmiany. Przez ostatnie dziesięć lat liczba odmian w KR utrzymywała się na podobnym poziomie. Aktualnie Krajowy rejestr obejmuje dziewięć polskich odmian. Wszystkie odmiany cechują się niską zawartością alkaloidów w nasionach. Siedem odmian charakteryzuje się niesamokończącym typem wzrostu, a dwie są samokończące Taper i Perkoz. Po raz pierwszy od wielu lat, największej powierzchni w reprodukcji nie miała bardzo popularna w uprawie odmiana Mister. W roku 2016 największy procentowy udział w reprodukcji osiągnęła niesamokończąca odmiana Baryt, wpisana do KR w roku 2011. Stan KR w okresie od opublikowania poprzedniego wydania LOO zmienił się nieznacznie. Na ostatnim posiedzeniu komisji ds. rejestracji odmian

145 pozytywnie zaopiniowano niesamokończącą odmianę Puma i była to jedyna rejestracja w ostatnich trzech latach. W ostatnich pięciu latach nie badano najpóźniej dojrzewającej odmiany niesamokończącej Parys, a w latach 2015 i 2016 odmiany Dukat. Wykaz odmian znajdujących się w KR zamieszczono w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3. Charakterystyka odmiany łubinu żółtego wpisanej do Krajowego rejestru w roku 2017 Puma (d. PRH 221/14) Odmiana niesamokończąca, niskoalkaloidowa przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion i białka bardzo duży, stabilny w latach badań. Termin kwitnienia i dojrzewania roślin dość późny. Okres kwitnienia średniej długości. Rośliny wysokie. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia duża, przed zbiorem nieco poniżej średniej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie dość duża, na antraknozę średnia. Równomierność dojrzewania przeciętna. Udział roślin zielonych przed zbiorem jednofazowym dość duży. Masa 1000 nasion duża. Zawartość białka ogólnego, tłuszczu surowego i włókna surowego w nasionach średnia. Zawartość alkaloidów bardzo mała. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 90 szt./m 2.

146 Tabela 1 Łubin żółty. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa kwiatów Udział w kwalifikacji polowej (%) 2016 2015 2014 maks. przed rokiem 2014 1 2 3 4 5 niesamokończące 1 *Baryt 2011 1 pżół 47,8 25,1 14,3 10,2 2 *Bursztyn 2014 1 pżół 4,5 0,5 0,1 3 *Dukat 2006 1 pżół 0,1 12,3 4 *Lord 2006 618 pżół 1,8 4,0 2,4 6,9 5 *Mister 2003 1 pżół 39,1 59,1 70,4 77,5 6 Parys x/ GR 1988 618 pżół 1,6 0,1 29,2 7 *Puma 2017 618 pżół samokończące 8 *Perkoz 2008 618 pżół 4,1 6,7 6,5 7,7 9 *Taper 2002 1 pżół 1,3 1,6 5,9 11,0 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,94 3,04 1,85 30,94 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy, GR odmiana z dominującym udziałem alkaloidu gramina, x/ odmiana niebadana w latach 2013-2016 Kol. 4: pżół pomarańczowo żółta, na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w roku 2015 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolni czych (CCA)

147 Tabela 2 Łubin żółty. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany 2014- -2016 Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2016 2015 2014 2013 2014- -2016 1 2 3 2016 2015 2014 2013 Wzorzec 20,1 19,7 18,7 21,8 20,7 728 704 688 792 733 niesamokończące 1 Baryt 107 108 105 110 107 109 109 106 112 112 2 Bursztyn 107 108 106 106 107 112 114 110 112 115 3 Dukat 102 108 103 106 4 Lord 98 101 101 93 95 100 102 102 96 99 5 Mister 100 103 94 103 108 101 104 95 103 108 6 Puma 109 109 109 109 samokończące 7 Perkoz 96 94 101 95 90 90 87 96 88 86 8 Taper 90 86 93 91 91 88 84 91 87 88 Liczba doświadczeń 45 15 15 15 8 45 15 15 15 8 Kol. 1: wzorzec: - średnia z wszystkich odmian badanych w doświadczeniach PDO w danym roku

148 Tabela 3 Łubin żółty. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania Udział roślin zielonych przed zbiorem cm skala 9º liczba dni skala 9º % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Średnia 49 7,8 7,4 70 117 20 8,0 6,8 niesamokończące 1 Baryt 48 8,1 7,5 70 118 23 8,0 6,9 2 Bursztyn 50 7,4 7,7 71 118 22 7,7 9,5 3 Dukat 49 7,4 6,9 72 118 22 7,8 7,5 4 Lord 49 8,1 7,6 71 119 22 7,8 9,5 5 Mister 48 8,3 7,9 70 118 22 8,1 6,0 6 Puma 52 8,1 6,9 73 120 21 7,5 12,4 samokończące 7 Perkoz 51 7,2 6,6 69 114 15 8,6 1,4 8 Taper 47 8,1 7,7 67 112 15 8,9 1,1 Liczba 40 13 23 42 doświadczeń 44 44 30 19

149 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Odporność na choroby Masa antraknoza 1000 białka fuzarioza II termin III termin nasion ogólnego tłuszczu surowego Zawartość włókna surowego skala 9º g % s.m. 1 10 11 12 13 14 15 16 17 alkaloidów Średnia 5,6 8,5 7,3 128 42,7 5,9 16,3 0,014 niesamokończące 1 Baryt 5,7 8,7 7,7 123 43,2 5,5 16,4 0,013 2 Bursztyn 5,6 8,7 7,4 125 44,8 5,4 16,5 0,016 3 Dukat 5,6 8,6 7,4 128 43,1 6,0 15,6 0,012 4 Lord 5,5 8,4 7,1 122 43,4 5,5 16,3 0,011 5 Mister 5,5 8,7 7,5 128 42,9 5,9 16,5 0,011 6 Puma 5,9 8,5 7,3 136 42,6 6,1 16,2 0,011 samokończące 7 Perkoz 5,8 8,0 6,9 136 39,8 7,1 16,8 0,013 8 Taper 5,6 8,5 7,5 128 41,5 5,9 16,1 0,022 Liczba 6 19 26 47 32 21 15 15 doświadczeń Kol. 11: obserwację przeprowadzono w fazie zawiązanych strąków na pędzie głównym Kol. 12: obserwację przeprowadzono w fazie dojrzewania strąków na pędzie głównym

150 Soja Jest to gatunek, którego uprawa w Polsce do niedawna nie miała żadnego znaczenia gospodarczego, natomiast w świecie jest jedną z czołowych roślin uprawnych. Z punktu widzenia botanicznego należy do grupy bobowatych grubonasiennych, ale z punktu widzenia jej przeznaczenia jest traktowana jako roślina oleista, a śruta poekstrakcyjna wykorzystywana jako cenny produkt białkowy w przemyśle paszowym. Jeszcze kilka lat temu uprawa soi w Polsce z wielu powodów nie istniała, a jednym z nich były problemy aklimatyzacyjne tego gatunku, a także łatwy dostęp do importowanej na cele paszowe śruty pochodzącej z odmian genetycznie modyfikowanych (GMO). Tendencją ostatnich latach jest więc wzrost zainteresowania uprawą tego gatunku w Polsce, wynikający z dążenia do ograniczenia jej importu. Począwszy od 2010 roku obserwuje się tendencję wzrostową w powierzchni plantacji nasiennych. Odnotowano także wzrost liczby odmian, których nasiona są reprodukowane w kraju. Było ich 5 w roku 2012, a już 20 w roku 2016, choć zdecydowana ich większość pochodzi z katalogu wspólnotowego CCA i nie były zarejestrowane w Polsce. Powierzchnia plantacji objętych kwalifikacją polową w 2016 roku wynosiła niespełna 2 tys. ha., z czego około 40% stanowiły odmiany z KR. Mimo, że nie udało się powtórzyć wyniku z roku 2015 (wyprodukowano wtedy nasiona z powierzchni 4 tys. ha), to w porównaniu do wyników sprzed zaledwie kilku lat można mówić o dużym postępie. Rynek nasion soi wykazuje tendencję rozwojową, choć nie ma jeszcze cech stabilności i trudno jest przewidzieć, jaki będzie dalszy jego kierunek. Odnotowuje się też tendencję zgłaszania większej liczby odmian zgłaszanych do badań urzędowych. Odmiany te w najbliższych latach mają szansę na zaistnienie w KR (rys. 1). W opracowaniu zamieszczono wyniki badań dla odmian zarejestrowanych w Polsce. Stan KR z początkiem roku 2017 uległ podwojeniu, gdyż zarejestrowano sześć nowych odmian, pochodzących zarówno z hodowli zagranicznych, jak i krajowych, różniących się między innymi długością okresu wegetacji: dwie wczesne Erica, Paradis; dwie średniowczesne Maja, Sculptor oraz jedną późną GL Melanie, a także jedną bardzo późną Petrina. Popularyzacja uprawy danego gatunku zależy w dużej mierze od poszerzania doboru odmian, z których może korzystać rolnik. W przypadku soi powinny być to odmiany przystosowane do uprawy w wa-

151 runkach przyrodniczych Polski. Aktualna sytuacja pokazuje, że nadal większość odmian będących w kwalifikacji nasiennej pochodzi z hodowli zagranicznych. Choć ich reprodukcja zwiększa dostępność nasion soi na polskim rynku, to w obliczu rosnącego zainteresowania jej uprawą ważna jest jak najpełniejsza informacja na temat wartości gospodarczej odmian oferowanych do uprawy. W związku ze znaczącym udziałem w produkcji materiału kwalifikowanego odmian z CCA, a także obrotem nasionami tych odmian, które reprodukowane są w innych krajach europejskich, podjęto decyzję o tymczasowym ich dołączeniu do szerokiej sieci doświadczeń PDO, lokalizowanych w różnych warunkach agrotechniczno-przyrodniczych naszego kraju. Cenne będzie poznanie ich właściwości, sprawdzenie możliwości ich przystosowania między innymi pod kątem terminu osiągnięcia dojrzałości żniwnej pozwalającej na uzyskanie oczekiwanych plonów z plantacji. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3. Rys. 1. Liczba odmian soi w badaniach urzędowych w Polsce w latach 2011-2017

152 Charakterystyka odmian soi wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Erica (d. DS33S) Odmiana wczesna. Plon nasion i białka wyraźnie powyżej odmian o podobnej wczesności. Termin kwitnienia roślin bardzo wczesny, okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej wczesny. Rośliny średnie do niskich. Osadzenie najniższych strąków średnie do niskiego. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość białka ogólnego, tłuszczu surowego i włókna surowego w nasionach, średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. GL Melanie (d. GL2013206) Odmiana późna. Plon nasion duży, plon białka bardzo duży. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej późny. Rośliny średniej wysokości. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia i przed zbiorem dość duża. Odporność na bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość w nasionach białka ogólnego duża, tłuszczu surowego i włókna surowego średnia do małej. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Maja (d. 148/14) Odmiana średniowczesna. Plon nasion nieco poniżej wzorca, plon białka duży. Termin kwitnienia roślin średni, okres kwitnienia krótki. Termin osiągniecia dojrzałości technicznej i żniwnej średni. Rośliny wysokie. Osadzenie najniższych strąków dość wysokie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia mała, przed zbiorem dość mała. Odporność na

153 bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia do małej. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość w nasionach białka ogólnego bardzo duża, tłuszczu surowego średnia do dużej, włókna surowego mała do bardzo małej. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Paradis Odmiana wczesna. Plon nasion i białka powyżej odmian o podobnej wczesności. Termin kwitnienia roślin bardzo wczesny, okres kwitnienia dość krótki. Termin osiągniecia dojrzałości technicznej i żniwnej wczesny do bardzo wczesnego. Rośliny dość niskie. Osadzenie najniższych strąków średnie do dość niskiego. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia duża, przed zbiorem dość duża. Odporność na bakteryjną ospowatość średnia i zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia do małej. Odporność na pękanie strąków średnia. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego duża, tłuszczu surowego dość duża, włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Petrina Odmiana bardzo późna. Plon nasion i białka duży. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej bardzo późny. Rośliny średniej wysokości. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia duża, przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną ospowatość średnia do dużej, na zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania dość mała. Odporność na pękanie strąków średnia do dość małej. Masa 1000 nasion dość mała. Zawartość w nasionach białka ogólnego mała, tłuszczu surowego dość duża, włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2.

154 Sculptor (d. SOJ-133) Odmiana średniowczesna. Plon nasion i białka średni. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągniecia dojrzałości technicznej i żniwnej średni. Rośliny wysokie. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną ospowatość i zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia do małej. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego tłuszczu surowego i włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2.

155 Tabela 1 Soja. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Wczesność / barwa znaczka Udział w kwalifikacji polowej (%) 2016 2015 2014 maks. przed rokiem 2014 1 2 3 4 5 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 1992 611 w / c-br 0,3 0,2 100,0 2 Augusta 2002 17 bw / c-br 1,5 1,0 0,3 50,0 3 * Erica 2017 153 w / żół 4 Paradis 2017 428 w / c-br średniowczesne 5 * Abelina 2016 428 św / cz 7,3 2,9 6 Maja 2017 966 św / j-br 7 * Mavka 2013 966 św / żół 18,8 25,8 36,7 26,2 8 Sculptor 2017 556 św / j-br późne i bardzo późne 9 * Aligator 2015 965 p / c-br 4,4 1,0 10 GL Melanie 2017 1046 p / żół 11 Madlen 2015 966 p / j-br 2,9 6,3 12 * Petrina 2017 153 bp / c-br 1,7 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,72 4,07 1,98 0,60 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy Kol. 4: bp bardzo późna, bw bardzo wczesna, p późna, św średniowczesna, w wczesna; barwa znaczka: c-br ciemnobrązowa, cz prawie czarna, j-br jasnobrązowa, żół żółta; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach 2014-2016 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

156 Tabela 2 Soja. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiana 2014- -2016 Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2016 2015 2014 2013 2014- -2016 2016 2015 2014 2013 1 2 3 Wzorzec 27,2 31,1 19,3 31,2 26,8 828 895 649 940 743 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 90 81 93 97 97 91 82 92 99 99 2 Augusta 87 86 88 87 91 88 88 88 88 92 3 Erica 94 103 99 102 4 Paradis 91 101 94 104 średniowczesne 5 Abelina 112 114 109 112 111 112 108 111 6 Maja 96 97 101 112 7 Mavka 102 98 109 103 111 101 97 105 101 109 8 Sculptor 97 104 101 103 późne i bardzo późne 9 Aligator 116 117 104 121 121 114 115 102 121 123 10 GL Melanie 115 101 122 104 11 Madlen 93 91 94 99 104 96 93 95 98 109 12 Petrina 110 112 96 117 106 107 94 114 Liczba doświadczeń 50 20 14 16 14 50 20 14 16 14 Kol. 1: wzorzec: 2016 i 2015 większość odmian zarejestrowanych; 2014 Aldana, Mavka; 2013 Aldana, Augusta, Mavka

157 Tabela 3 Soja. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiana roślin Wysokość Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: osadzenia najniższych strąków po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej dojrzałości żniwnej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Średnia 82 10,7 7,8 7,6 59 128 135 26 7,9 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 73 8,7 8,2 8,1 58 122 129 25 8,3 2 Augusta 75 10,1 6,6 6,6 60 121 128 25 8,2 3 Erica 78 9,6 7,9 7,8 57 122 129 27 8,1 4 Paradis 75 10,1 8,3 8,0 57 121 129 24 7,8 średniowczesne 5 Abelina 93 12,0 7,9 7,6 57 128 136 30 7,8 6 Maja 89 11,9 6,8 6,9 60 127 135 23 7,8 7 Mavka 95 12,4 7,8 7,6 61 130 138 30 7,9 8 Sculptor 90 11,0 7,6 7,6 59 129 136 27 7,9 późne i bardzo późne 9 Aligator 82 11,4 8,6 8,3 59 132 139 27 7,8 10 GL Melanie 83 11,4 8,1 8,2 59 133 140 27 7,9 11 Madlen 73 10,7 7,3 6,8 63 131 139 25 7,5 12 Petrina 83 10,8 8,4 7,6 59 134 143 27 7,6 Liczba doświadczeń 50 49 15 35 48 46 38 47 41

158 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Liście pozostałe na roślinach przed zbiorem Odporność na choroby bakteryjna ospowatość zgorzelowa plamistość Masa 1000 nasion Pękanie strąków białka ogólnego Zawartość tłuszczu surowego % skala 9º g skala 9º % s.m. 1 11 12 13 14 15 16 17 18 Średnia 4,2 8,4 8,0 180 8,5 36,7 22,9 8,1 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 1,4 8,1 7,9 182 8,7 36,6 23,2 8,8 2 Augusta 2,0 8,1 7,9 141 7,6 36,7 22,2 8,0 3 Erica 3,5 8,2 8,1 182 8,7 36,9 22,8 8,3 4 Paradis 4,5 7,9 8,0 201 8,2 37,4 23,5 8,2 średniowczesne 5 Abelina 3,9 8,2 8,0 171 8,5 35,8 24,2 8,5 6 Maja 3,8 8,3 7,9 181 8,2 38,9 23,2 7,4 7 Mavka 4,5 8,6 8,2 186 8,8 35,6 23,3 8,3 8 Sculptor 2,5 8,6 7,9 198 8,8 36,6 23,0 8,5 późne i bardzo późne 9 Aligator 5,5 8,5 8,0 192 8,8 35,8 23,9 8,4 10 GL Melanie 1,6 8,3 8,3 179 8,8 37,7 22,5 7,8 11 Madlen 10,1 8,8 8,0 173 8,8 36,6 20,6 7,8 12 Petrina 7,1 8,6 8,2 169 8,3 35,2 23,2 8,1 Liczba doświadczeń 30 11 7 38 25 29 25 19 włókna surowego

159 Wyka siewna Oba gatunki wyki (siewna i kosmata) nadają się do uprawy na zieloną masę. Najkorzystniej jest je wysiewać w mieszankach np. ze zbożami, gdyż cechują się one wiotką łodygą. Siew w mieszance z innym gatunkiem stanowiącym podporę, pozwala na ograniczenie wylegania roślin. Wykę siewną można uprawiać na nasiona paszowe zarówno w czystym siewie, jak i mieszankach oraz na zielonkę. Wyka kosmata jest jedynym gatunkiem ozimym w grupie bobowatych grubonasiennych uprawianych w Polsce i wysiewa się ją na zielonkę. Liczba odmian wyki siewnej w KR jest niewielka i od lat utrzymuje się na podobnym poziomie. W roku 2016 do KR wpisano samokończącą odmianę Greta i była to rejestracja po wielu latach przerwy. W ostatnich trzech latach widoczny jest wyraźny wzrost areału kwalifikowanych plantacji nasiennych wyki siewnej. W roku 2015 odnotowano jego podwojenie w stosunku do roku 2014 - wyniósł on wtedy 1,6 tys. ha. Natomiast w roku 2016 kwalifikowane nasiona wyprodukowano na powierzchni 2 tys. Kwalifikacją objęto wszystkie zarejestrowane odmiany, a także niewielkie powierzchnie odmian z CCA. Aktualny stan KR to pięć odmian, różniących się typem wzrostu. Dwie z nich są samokończące o typem wzrostu. Odmiana Ina cechuje się podwyższoną zawartością związków cyjanogennych w nasionach, a odmiana Greta ma tych związków wyraźnie mniej. Pozostałe odmiany cechują się niesamokończącym typem wzrostu. Rok 2016 był trzecim sezonem realizacji doświadczeń PDO. Wykaz odmian znajdujących się w KR zamieszczono w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

160 Tabela 1 Wyka siewna. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa nasion Udział w kwalifikacji polowej (%) 2016 2015 2014 maks. przed rokiem 2014 1 2 3 4 5 niesamokończące 1 Hanka 2001 1102 sz-brąz 52,4 65,1 83,5 68,7 2 Jaga 1972 153 sz-brąz 35,0 23,6 15,6 11,5 3 Kwarta 1986 153 sz-brąz 8,9 3,8 0,5 12,1 samokończące 4 * Greta 2016 153 sz-ziel 0,6 5 * Ina CY 1996 153 b 3,1 0,8 0,4 1,5 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 2,06 1,55 0,71 0,34 Kol. 1: *- odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy, CY wysoka zawartość związków cyjanogennych Kol. 4: nk niesamokończący, sk samokończący; na podstawie badań OWT Kol. 4: b biała, sz-brąz szarobrązowa, sz-ziel szarozielona; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w roku 2015 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

161 Tabela 2 Wyka siewna. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany 2014- -2016 Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2016 2015 2014 2014- -2016 2016 2015 2014 1 2 3 Wzorzec 39,1 33,1 44,1 40,1 1012 819 1160 1058 niesamokończące 1 Hanka 89 93 89 86 92 94 92 89 2 Jaga 102 103 97 106 101 101 96 105 3 Kwarta 105 104 106 103 103 102 103 103 samokończące 4 Greta 109 104 110 112 112 107 113 115 5 Ina 103 95 107 105 103 96 108 103 Liczba doświadczeń 13 6 3 4 13 6 3 4 Kol. 1: wzorzec: odmiany zarejestrowane, badane w danym roku

162 Tabela 3 Wyka siewna. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Średnia 112 5,2 2,6 75 120 21 7,9 3,1 niesamokończące 1 Hanka 120 5,5 2,8 77 122 22 7,8 3,9 2 Jaga 123 5,4 2,8 76 121 22 7,7 3,7 3 Kwarta 119 5,4 2,7 76 121 22 7,8 4,4 samokończące 4 Greta 101 5,2 2,8 75 118 18 7,8 3,4 5 Ina 98 4,8 2,2 72 116 19 8,5 0,0 Liczba doświadczeń 14 13 10 14 14 14 12 5 Udział roślin zielonych przed zbiorem

163 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany zgorzelowa plamistość Odporność na choroby mączniak prawdziwy rdza Masa 1000 nasion Pękanie strąków białka ogólnego Zawartość włókna surowego glukozydów cyjanogennych skala 9º g skala 9º % s.m. mg% s.m. 1 10 11 12 13 14 15 16 17 Średnia 7,5 8,2 6,8 59 8,0 30,5 4,7 4,0 niesamokończące 1 Hanka 7,9 8,3 7,5 59 8,1 31,2 4,7 4,1 2 Jaga 7,7 8,5 7,8 61 8,1 30,0 4,9 3,5 3 Kwarta 7,7 8,4 8,0 58 8,2 29,8 4,8 2,5 samokończące 4 Greta 7,6 8,0 5,5 63 7,8 31,1 4,6 1,9 5 Ina 6,5 8,0 5,2 56 7,6 30,4 4,6 7,9 Liczba doświadczeń 5 2 1 14 5 11 6 6

164 BOBOWATE DROBNONASIENNE. WSTĘP Cenne walory gospodarcze roślin bobowatych (motylkowatych) drobnonasiennych wynikają przede wszystkim z ich dużej wartości pastewnej, a także przedplonowej. Są one źródłem wartościowej paszy dla zwierząt gospodarskich, zwłaszcza przeżuwaczy, która pozyskiwana jest w ciągu całego sezonu wegetacyjnego poprzez wielokrotny zbiór zielonki. Możliwość jej konserwowania w postaci siana, sianokiszonki lub kiszonki, zapewnia paszę w gospodarstwie przez cały rok. Uprawa roślin bobowatych daje możliwość pozyskiwania dużych plonów wartościowego białka, przy zredukowanym do minimum stosowaniu nawozów azotowych. Wynika to ze zdolności do syntetyzowania azotu atmosferycznego dzięki symbiozie korzeni tej grupy roślin z bakteriami brodawkowymi z rodzaju Rhizobium. Dlatego nakłady na ich uprawę są zdecydowanie mniejsze w porównaniu do innych roślin pastewnych. Włączenie roślin motylkowatych drobnonasiennych w zmianowanie pozwala zmniejszyć dawki nawożenia azotowego również pod rośliny następcze, gdyż azot jest w glebie gromadzony i następnie stopniowo uwalniany z resztek pożniwnych. Dodatni wpływ na plonowanie innych roślin uwidacznia się jeszcze dość wyraźnie w ciągu kolejnych dwóch, trzech lat. Ze względu na korzystny wpływ roślin bobowatych na żyzność i strukturę gleby, w której pozostawiają duże ilości masy organicznej, azotu i wapnia, są bardzo ważnym elementem płodozmianu. Przy bardzo dużym udziale zbóż w strukturze zasiewów, wprowadzenie ich do zmianowania działa korzystnie na rozwój mikroflory i fauny glebowej, a tym samym na stan fitosanitarny gleb i polepsza zdrowotność roślin po nich uprawianych. Prócz siewów jednogatunkowych (czystych), rośliny niektórych bobowatych drobnonasiennych wykorzystuje się w uprawie polowej w mieszankach z trawami. Mieszanki takie wierniej plonują niż poszczególne ich komponenty wysiane osobno. Uzyskana pasza jest bardziej zrównoważona pod względem wartości energetycznej oraz zawartości białka i chętnie zjadana przez zwierzęta. Zasiewy mieszane uprawiane w plonie głównym można włączyć do zmianowania na jeden, dwa, a nawet kilka lat użytkowania. Możliwym rozwiązaniem stosowanym w praktyce jest wsiewka mieszanek motylkowato-trawiastych w zboża jare, zwłaszcza w jęczmień. Niektóre gatunki, takie jak: koniczyna biała, komonica zwyczajna, koniczyna białoróżowa (szwedzka), stanowią bardzo wartościowy składnik runi trwałych łąk i pastwisk.

165 W Polsce największe znaczenie w uprawie mają koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) i lucerna siewna. Wybór odmian w obrębie tych gatunków jest stosunkowo największy, a odmiany są znacznie zróżnicowane. Odmiany koniczyny białej, będące składnikiem mieszanek do obsiewania pastwisk i niektórych rodzajów łąk, różniące się między sobą plennością, wielkością liści i zimotrwałością, są incydentalnie namnażane w kraju. Szacuje się, że przedsiębiorstwa nasienne potrzebują rocznie około 200 ton nasion koniczyny białej do konfekcjonowania mieszanek z trawami. Zatem duża ilość taniego materiału siewnego jest importowana aż z Nowej Zelandii, Australii i Bliskiego Wschodu. W roku 2016 największą powierzchnię (3454 ha) zajmowały plantacje nasienne koniczyny łąkowej ponad 95% ogólnej powierzchni zakwalifikowanych plantacji nasiennych bobowatych drobnonasiennych (rys. 1). Pozostałe gatunki (esparceta, koniczyna biała, koniczyna krwistoczerwona, komonica zwyczajna, lucerna siewna i mieszańcowa) reprodukowano na powierzchni mniejszej niż 5%. Rozmiary uprawy na nasiona podawane przez PIORiN dotyczą jedynie terytorium naszego kraju. W danych tych nie znajduje odzwierciedlenia produkcja nasienna prowadzona na zlecenie polskich jednostek hodowli za granicą. W przypadku odmian zagranicznych jest mało prawdopodobne, aby ich reprodukcję lokalizowano w Polsce. Nasiona tych odmian dostępne na naszym rynku, w większości przypadków pochodzą z importu. Przykładem gatunków, których rozmiary produkcji nasiennej nie Rys. 1. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych roślin bobowatych drobnonasiennych w roku 2016 wg PIORiN

166 odzwierciedlają faktycznego zapotrzebowania rynku na nasiona są lucerna siewna i koniczyna biała, reprezentowane prawie w całości przez odmiany zagraniczne. Innymi przyczynami takiego stanu nasiennictwa w tej grupie roślin są: mała opłacalność i duże ryzyko ekonomiczne produkcji nasiennej. Komonica zwyczajna W naturalnych siedliskach rosną pospolicie ekotypy komonicy. Spotyka się je na wieloletnich łąkach i pastwiskach oraz przydrożnych rowach. Rozprzestrzeniają się głównie poprzez samosiewy. Mają małe wymagania glebowe i duże możliwości adaptacyjne do różnych warunków siedliskowych. Rośliny komonicy tolerują dobrze ostre zimy i rosną nawet na dużych wysokościach. Jeżeli zima jest mroźna, rośliny zamierają aż do szyjki korzeniowej. Komonica zwyczajna rośnie dobrze na gruntach mineralnych, jak i torfowych. Silnie rozwinięty system korzeniowy sięga do 1,5 m w głąb gleby, dlatego rośliny dobrze wykorzystują wodę gruntową. Dzięki temu komonica toleruje stanowiska słabo uwilgotnione, a także okresy posuszne. Wykazuje jednak wrażliwość na nadmiar wody w glebie, a także jak na silne zacienienie. Liczne, drobno ulistnione pędy, których liczba wzrasta z wiekiem rośliny, tworzą luźne i rozłożyste kępy. Łodygi są stosunkowo cienkie, młodsze rozesłane lub pochyłe, a starsze wzniesione, najczęściej słabo owłosione, a wewnątrz wypełnione. Odmiany uprawne, których ogólnie jest mało w Europie (około 30, w tym 1/3 stanowią odmiany włoskie), mogą być uprawiane na lekkich i uboższych, ale nie kwaśnych gruntach ornych. Na takich glebach szczególnie dobrym komponentem są późno kłoszące się odmiany kupkówki pospolitej (8-10 kg/ha) przy współrzędnym wysiewie komonicy w ilości 10-12 kg/ha. Na bardziej wilgotne gleby odpowiednim składnikiem do mieszanki z komonicą są odmiany kostrzewy łąkowej (14-16 kg/ha). W wieloskładnikowych mieszankach na łąki trwałe stosuje się 1-2 kg/ha, a na pastwiska 2-3,5 kg/ha nasion komonicy. Uprawiając komonicę w siewie czystym można zebrać w roku siewu jeden pokos. Pełnię rozwoju uzyskuje w 2-3 roku po siewie, dając najczęściej dwa pokosy w sezonie. Przy dobrych warunkach agrotechnicznych i pogodowych możliwy jest zbiór trzech pokosów. Typ odmiany (Empire, Europe) przejawia się w pokroju roślin. Oba typy są określane jako "szerokolistne" (trefoils). W Europie znanych jest kilkanaście odmian uprawnych, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie w uprawie znajduje się 25 odmian, w przewadze typu Empire. Odmiany

167 typu Empire są lepiej przystosowane do wypasu, ponieważ mają silnie płożące się łodygi. Rośliny wolniej rosną po zasiewie i odrastają wolniej po zbiorach niż rośliny typu Europe. Odmiany europejskie są przystosowane do użytkowania kośnego i nadają się do produkcji siana. Rośliny są wysokie i bardziej wyprostowane, szybciej rozwijają się po siewie i szybciej odrastają po skoszeniu. Zawartość białka ogólnego w roślinach wynosi średnio dla odmian 190-210 g w 1 kg suchej masy pierwszego pokosu, zebranego w początku kwitnienia roślin. Aktualnie w KR są dwie odmiany komonicy, w tym polska Skrzeszowicka (tab. 1). W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano odmianę Bruce, wyhodowaną w Kanadzie. Dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych podano w tabelach 2 i 3. Charakterystyka odmiany komonicy zwyczajnej wpisanej do Krajowego rejestru w roku 2017 Bruce (d. NB90-109) Odmiana w typie pastwiskowym. Plon suchej masy roślin w drugim roku użytkowania duży. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny w pierwszym odroście wysokie, w drugim średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Tabela 1 Komonica zwyczajna. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok Zachowu- wpisania jący/re- prezentant do Krajowego (numer rejestru adresowy Typ Udział w kwalifikacji polowej (%) 2016 2015 2014 1 2 3 4 5 1 Bruce 2017 1037 Em 2 Skrzeszowicka 2009 321 Eu 100 100 0 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji 9,3 14,8 0,0 nasiennych (ha) Kol. 4: Em Empire (amerykański), Eu europejski Kol. 5: wg danych PIORiN

168 Tabela 2 Komonica zwyczajna. Plon suchej i świeżej masy odmian Lp. Odmiana Wzorzec, dt z ha Plon suchej masy (% wzorca) Plon świeżej masy (% wzorca) 2015 2016 2015-2015- -2016 2015 2016-2016 lata użytkowania 1 2 1-2 1 2 1-2 1 2 1-2 pierwszy pokos wszystkie pokosy (3) 1 2 3 4 2015 2016 2015- -2016 39,3 57,0 96,2 101,6 118,0 219,6 532 719 1251 1 Bruce 97 108 104 99 103 101 102 107 105 2 Skrzeszowicka 103 91 96 102 97 99 98 93 95 Liczba doświadczeń 4 4 8 4 4 8 4 4 8 Kol. 1: wzorzec średnia z odmian badanych w danym roku w doświadczeniach Tabela 3 Komonica zwyczajna. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Stan Gęstość runi Odrastanie roślin roślin po I po pokosach po zimie wiosną wiosną pokosie I II Odmiana skala 9 o rok użytkowania 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 3 4 5 6 7 Średnia 6,9 7,2 6,4 7,1 6,5 7,2 7,7 8,1 8,4 8,1 8,5 8,2 1 Bruce 6,6 7,1 6,1 7,0 6,2 7,0 6,7 8,0 7,7 7,4 8,0 7,7 2 Skrzeszowicka 7,2 7,3 6,7 7,2 6,8 7,3 8,7 8,2 9,0 8,8 9,0 8,7 Liczba doświadczeń 4 4 4 4 3 4 3 4 4 4 4 4

169 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Początek kwitnienia roślin dzień roku; data Wysokość roślin Odporność na wyleganie pokos I II I II II I II cm skala 9 o rok użytkowania 1 2 1 2 1 2 1 8 9 10 11 12 Średnia 31.05 2.06 49 46 59 41 3,5 7,5 7,5 1 Bruce 152 154 50 47 62 40 4,0 8,0 8,0 2 Skrzeszowicka 150 151 48 45 56 42 3,0 7,0 7,0 Liczba doświadczeń 4 4 4 4 4 4 2 3 3 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana białka ogólnego Zawartość (% suchej masy) pokos włókna surowego I II III I II III I II III I II III rok użytkowania 1 2 1 2 1 13 14 Średnia 21,0 17,1 15,9 18,8 19,1 16,4 18,9 23,4 19,1 23,7 23,6 21,7 1 Bruce 22,4 17,1 16,6 19,1 20,0 15,1 18,0 25,0 20,7 24,1 23,4 20,7 2 Skrzeszowicka 19,6 17,0 15,2 18,4 18,1 17,8 19,7 21,7 17,5 23,3 23,9 22,7 Liczba doświadczeń 2 2 2 3 3 3 2 2 2 3 3 3

170 Koniczyna biała Jest to powszechnie znana i ceniona wieloletnia roślina pastewna o dużej wartości pokarmowej. Dostarcza bogatą w białko, dobrze strawną i smaczną paszę. Jest typową rośliną pastwiskową, która dobrze wytrzymuje częste wypasanie i udeptywanie, a także koszenie. Ma zdolność do silnego zadarniania dzięki wytwarzaniu płożących się pędów, które dobrze zakorzeniają się. Wiosną rośliny zakwitają wcześnie i pozostają żywo zielone do późnej jesieni. Gatunek dobrze przystosowuje się do różnych warunków przyrodniczo-glebowych, stąd cechuje się szerokim zasięgiem ekologicznym. Najbardziej naturalnym siedliskiem dla koniczyny białej jest pastwisko. Nadaje się też do mieszanek motylkowato-trawiastych na krótkotrwałe pastwiska polowe. Na łąki jest mniej przydatna, gdyż słabo toleruje zacienienie wysokich gatunków traw. Wśród odmian koniczyny białej wyróżnia się formy: drobnolistne, wielkolistne i średniolistne pośrednie. Odmiany drobnolistne tworzą wiele długich i delikatnych pędów silnie zadarniających glebę, mają drobne listki i liczne główki kwiatowe. Wykazują dużą trwałość, dlatego są najbardziej przydatne na długotrwale użytkowane pastwiska. Aktualnie w krajowym rejestrze nie ma zarejestrowanej odmiany tej formy koniczyny. Odmiany wielkolistne wytwarzają mniej rozłogów, a ich rośliny są wyższe, mają duże listki oraz większe i mniej liczne kwiatostany. Cechują się z reguły większą plennością, szybciej się rozwijają i szybciej odrastają, a w mieszankach bardziej konkurują z trawami. Można je stosować do krótkotrwałych upraw polowych w mieszankach z trawami. Odmiany średniolistne łączą w sobie cechy botaniczne i właściwości użytkowe form drobno- i wielkolistnych. Wykazują dobrą zdolność do zadarniania, lecz nie są tak trwałe jak formy drobnolistne. Są przydatne do mieszanek z trawami na trwałe i przemienne użytki zielone. W roku 2017 zarejestrowano dwie odmiany wielkolistne polską Mazovia i duńską Silvester. Aktualnie w KR znajduje się 9 odmian, w tym pięć krajowych. Ich wykaz odmian zamieszczono w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

171 Charakterystyka odmian koniczyny białej wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Mazovia (d. UR3) Odmiana wielkolistna. Plony świeżej i suchej masy duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Tempo odrastania roślin wiosną dobre, po zbiorze kolejnych pokosów bardzo dobre. Rośliny wysokie w pierwszym i drugim odroście. Zdrowotność roślin dobra. Silvester Odmiana wielkolistna. Plony świeżej i suchej masy bardzo duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Tempo odrastania roślin wiosną i po pokosach bardzo dobre. Rośliny średnio wysokie w pierwszym i drugim odroście. Zdrowotność roślin dobra. Tabela 1 Koniczyna biała. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok Zachowujący/reprezen maks. Udział w kwalifikacji polowej (%) wpisania do tant Forma przed Krajowego (numer 2016 2015 2014 rokiem rejestru adresowy) 2014 1 2 3 4 5 1 Astra 1980 1 s 66,7 2 * Cyma 2007 1 w 0,9 3 Lirepa x/ 2006 399 s 4 Mazovia 2017 597 w 5 Rawo 1995 1 s 6 Riesling 2003 161 s 7 Romena 1992 1 w 1,9 100 100 100 8 Silvester 2017 161 w 9 Sonja Wo/ 2006 s 10 * Tasman 2007 311 s Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 26,5 10,0 3,9 26,1 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy; x/ odmiana niebadana w latach 2015-2016; Wo/ odmiana skreślona, dopuszczona do obrotu do 30.06.2018 Kol. 4: s średniolistna, w wielkolistna Kol. 5: wg danych PIORiN

172 Tabela 2 Koniczyna biała. Plon suchej i świeżej masy odmian Plon suchej masy (% wzorca) Plon świeżej masy (% wzorca) 2015-2015- 2015-2015 2016 Lp. Odmiana -2016 2015 2016-2016 2015 2016-2016 lata użytkowania 1 2 1-2 1 2 1-2 1 2 1-2 pierwszy pokos wszystkie pokosy 1 2 3 4 Wzorzec, dt z ha 15,8 6,3 22,1 85,0 81,1 166,1 534 476 1010 1 Astra 101 87 97 95 93 94 96 93 95 2 Cyma 101 94 99 100 99 100 102 97 100 3 Mazovia 99 92 97 100 103 101 99 101 100 4 Rawo 85 81 84 94 93 93 95 88 92 5 Riesling 94 94 94 100 100 100 99 100 100 6 Romena 107 111 109 102 103 103 105 106 105 7 Silvester 106 116 109 108 104 106 106 101 104 8 Sonja Wo/ 102 113 105 102 100 101 103 103 103 9 Tasman 105 110 106 99 106 103 97 108 103 Liczba 4 4 8 5 5 10 5 5 10 doświadczeń Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach PDO; Wo/ odmiana skreślona z KR w roku 2015

173 Tabela 3 Koniczyna biała. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Stan Odrastanie roślin Wysokość roślin roślin po pokosach pokos po zimie wiosną I II I II Lp. Odmiana skala 9 o cm rok użytkowania 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 3 4 5 6 7 Średnia 7,5 7,1 8,0 7,5 8,0 8,0 8,1 8,0 18 15 32 26 1 Astra 7,5 6,9 7,7 6,8 7,4 7,8 7,4 7,2 17 14 31 26 2 Cyma 7,4 6,6 8,1 6,9 8,3 7,9 8,2 8,0 18 15 32 27 3 Mazovia 7,0 6,7 7,9 7,9 8,6 8,4 8,3 7,4 18 15 34 27 4 Rawo 6,9 6,6 7,0 6,6 7,2 7,7 7,2 7,1 16 14 31 25 5 Riesling 7,7 7,3 8,4 7,6 8,2 8,3 7,6 8,5 18 16 32 27 6 Romena 7,7 7,4 8,3 8,1 8,4 8,4 8,2 8,4 18 16 34 27 7 Silvester 7,8 7,4 8,3 8,2 8,4 8,4 8,8 8,5 18 16 32 27 8 Sonja Wo/ 7,7 7,7 8,2 7,9 8,0 7,8 7,8 7,6 18 15 32 27 9 Tasman 7,8 7,5 8,5 8,3 7,7 7,8 8,0 8,4 18 15 31 25 Liczba doświadczeń 5 5 4 4 4 5 4 5 4 5 3 5 Kol. 1: Wo/ odmiana skreślona z KR w roku 2015

174 cd. tabeli 3 Zawartość (% suchej masy) białka ogólnego włókna surowego pokos Lp. Odmiana I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V rok użytkowania 1 2 1 2 1 8 9 Średnia 28,5 26,7 22,2 23,5 25,3 27,5 24,1 22,1 25,1 25,0 10,9 14,4 17,3 15,5 12,8 10,4 14,1 17,4 15,8 13,3 1 Astra 28,7 26,7 22,4 23,6 26,2 27,4 23,9 22,4 25,6 25,9 10,9 13,9 17,8 15,5 12,0 10,2 14,9 17,8 14,8 12,8 2 Cyma 29,6 26,5 21,7 23,3 25,3 27,3 24,2 21,7 24,7 25,4 10,8 14,5 17,1 16,2 12,3 10,3 14,2 18,1 15,7 12,9 3 Mazovia 27,9 25,9 21,0 22,2 24,1 27,3 23,1 21,7 23,4 23,3 11,1 14,9 16,8 15,8 14,2 10,2 13,7 17,8 16,9 15,0 4 Rawo 29,6 27,0 22,6 25,0 27,1 27,7 24,7 23,1 25,3 26,1 10,9 13,9 17,4 14,0 11,7 10,6 14,5 16,9 15,9 13,2 5 Riesling 27,7 27,4 21,6 22,9 24,1 28,1 24,0 21,7 25,3 24,7 11,0 14,5 18,0 16,0 13,6 10,4 14,1 18,4 16,0 13,4 6 Romena 29,1 26,9 22,4 23,3 26,3 27,3 24,3 22,2 25,1 25,6 10,8 14,3 17,2 15,9 12,4 10,2 13,7 17,5 16,2 12,6 7 Silvester 27,6 25,6 22,0 23,4 24,6 27,2 24,1 22,8 25,0 25,0 11,2 14,7 17,0 15,2 12,6 10,7 14,8 16,6 15,0 13,0 8 Sonja Wo/ 28,8 26,5 23,1 24,4 25,6 27,4 24,2 22,7 27,0 25,1 11,2 14,7 17,1 15,1 12,5 10,6 14,1 17,0 15,2 13,1 9 Tasman 27,8 27,5 22,7 23,1 24,5 27,7 24,5 22,0 24,4 24,5 11,0 14,4 16,7 15,6 13,5 10,5 13,3 16,4 16,2 13,5 Liczba doświadczeń 2 4 5 4 3 5 5 5 5 5 2 4 5 4 3 5 5 5 5 5 Kol. 1: Wo/ odmiana skreślona z KR w roku 2015

175 Koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) Największą powierzchnią uprawy na zielonkę charakteryzują się województwa mazowieckie, lubelskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie (stanowią łącznie 50% całkowitej powierzchni). W roku 2016 koniczynę łąkową uprawiano na powierzchni około 43 tys. ha. Stanowiło to zaledwie 54% powierzchni uprawy w roku 2010 (rys. 2). Porównując do roku 2013 powierzchnia ta zmniejszyła się ponad dwukrotnie. Rys. 2. Powierzchnia uprawy koniczyny łąkowej w latach 2010-2016 wg GUS Koniczyna łąkowa daje duże plony zielonej i suchej masy, zasobne w białko, sole mineralne i witaminy. Wiosną rośliny rozwijają się wcześnie, a po skoszeniu szybko odrastają. Wzbogacają glebę w azot i polepszają strukturę, wskutek czego pozostawiają po sobie dobre stanowisko dla innych roślin. Odmiany tego gatunku koniczyny są stosunkowo krótkotrwałe. Załamanie plonowania następuje już po drugim sezonie wegetacyjnym. Uprawia się je najczęściej na gruntach ornych w siewie czystym (jednogatunkowym) lub w mieszankach z trawami na zbiór zielonki do bezpośredniego skarmiania oraz na sianokiszonki. W wyniku prac hodowlanych powstały interesujące formy tetraploidalne (4x) i diploidalne (2x). Różnią się one cechami morfologicznymi, a także właściwościami rolniczo-użytkowymi. Odmiany tetraploidalne cechują się wyższymi roślinami, większymi listkami i kwiatostanami. Są też produktywniejsze i bardziej trwałe, szybciej odrastają po koszeniu. W mieszankach z trawami lepiej rosną, są także bardziej odporne na porażenie przez raka koniczynowego. Odmiany diploidalne lepiej plonują w uprawie na nasiona, cechują się większą zawartością suchej masy w zielonce i są mniej podatne na porażenie przez mączniaka prawdziwego.

176 Młode rośliny przed i w okresie pąkowania zawierają dużo białka (170-200 g/kg s.m.), a mało włókna surowego (200-220 g/kg s.m.). Białko koniczyny czerwonej, zgromadzone głównie w liściach, jest stosunkowo łatwo i szybko rozkładane w żwaczu zwierząt przeżuwających. Masa liściowa bogata jest także w składniki mineralne, a jednocześnie zawiera o połowę mniej włókna niż łodygi. Odpowiednią porą zbioru koniczyny łąkowej na zielonkę dla bydła jest początek okresu kwitnienia. Po tym okresie rośliny szybko drewnieją, przez co obniża się strawność suchej masy i wartość pokarmowa. W porównaniu do roku 2009 powierzchnia kwalifikowanych upraw nasiennych koniczyny łąkowej zwiększyła się w 2016 roku prawie trzykrotnie. Największy udział mają odmiany Rozeta i Dajana. Aktualnie zarejestrowanych jest 13 odmian. Spośród nich 12 stanowią odmiany diploidalne. W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano dwie odmiany zagraniczne Hegemon i Himalia. Charakterystyka odmian koniczyny łąkowej wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Hegemon Odmiana diploidalna. Plony świeżej i suchej masy duże w pierwszym, a szczególnie w drugim roku użytkowania. Dobry rozkład plonowania w sezonie wegetacji. Tempo odrastania roślin na wiosnę dobre, po zbiorze kolejnych pokosów bardzo dobre. Rośliny w pierwszym odroście średnio wysokie i niskie w drugim odroście. Reprezentant zachowującego: 161 Himalia Odmiana diploidalna. Plony świeżej i suchej masy duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Dobry rozkład plonowania w okresie wegetacji. Dobre zagęszczenie runi wiosną i po pierwszym pokosie. Tempo odrastania roślin wiosną dobre, po zbiorze kolejnych pokosów bardzo dobre. Rośliny niskie w pierwszym i drugim odroście. Reprezentant zachowującego: 161

177 Lucerna siewna Gatunek bardzo dobrze plonuje na terenie prawie całej Polski (z wyjątkiem rejonów nadmorskich i górskich). Największe nasilenie uprawy i jednocześnie największe plony zielonki (około 60 ton z ha w roku) są osiągane w środkowo-zachodniej części kraju. W roku 2016 powierzchnia uprawy lucerny na zielonkę wzrosła prawie o 20% w porównaniu do roku 2015 i była wyraźnie większa niż w poprzednich latach (rys. 3). Rys. 3. Powierzchnia uprawy lucerny w latach 2010-2016 wg GUS Jako wysokobiałkowa pasza objętościowa w postaci zielonki, siana lub sianokiszonki lucerna cieszy się dużym uznaniem rolników w żywieniu bydła mlecznego i opasowego, a także owiec. Relatywnie najwięcej białka znajduje się w liściach i kwiatostanach (25-32%), natomiast dwukrotnie mniej w łodygach, które zawierają aż 40-50% włókna. Produkując siano lub sianokiszonki z lucerny, szczególnie warto ograniczać straty najwartościowszych części roślin, tzn. liści. Duże korzyści daje uprawa lucerny w mieszankach z trawami. W ten sposób zmniejsza się zawodność plonowania oraz zwiększa wartość energetyczną paszy poprzez lepsze zbilansowanie składników pokarmowych mieszanki (zwłaszcza białka oraz węglowodanów). Na dużych plantacjach lucernę użytkuje się najczęściej trzy lata, choć w sprzyjających warunkach przyrodniczych można i dłużej. Po zaoraniu lucerny uzyskuje się bardzo dobre stanowisko, o wyraźnie poprawionej żyzności gleby. Na zaoranym 1 ha pola pozostaje w glebie około 8 ton masy korzeniowej. Plonowanie i trwałość plantacji lucerny zależą w dużym stopniu od wysianych odmian. Niestety, niektóre przedsiębiorstwa

178 handlowe oferują do uprawy słaby jakościowo materiał siewny odmian, nieprzebadanych w warunkach przyrodniczych Polski. Podaż nasion oferowanych do sprzedaży ogranicza się do najtańszych odmian, a przecież różnią się one plennością, skłonnością do wylegania roślin oraz zimotrwałością i odpornością na choroby uwiądowe. W porównaniu do roku 2010 powierzchnia upraw nasiennych nie zmieniła się i jest nadal znikoma. Największy udział w sprzedaży materiału siewnego mają odmiany holenderskie, niemieckie i francuskie. W kraju zarejestrowanych jest aktualnie 19 odmian. Wśród nich trzy stanowią amerykańskie odmiany wielolistkowe (Legend, Legendairy, Perfecta). W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano trzy odmiany francuskie Nectarine, Nutrix i Riana. Scharakteryzowano je w porównaniu do wzorca złożonego z odmian: Perfecta, Sanditi i Symphonie. Charakterystyka odmian lucerny siewnej wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Nectarine (d. L0642) Plony świeżej i suchej masy roślin duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny średniej wysokości w pokosach i o dużej odporności na wyleganie. Zachowujący: 442 Nutrix (d. L8161) Plony świeżej i suchej masy roślin bardzo duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny średniej wysokości w pokosach i o dużej odporności na wyleganie. Zachowujący: 442 Riana (d. L9423) Plony świeżej i suchej masy roślin duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny nieco niższe od wzorca w pokosach, o dużej odporności na wyleganie. Zachowujący: 442

179 WIECHLINOWATE. WSTĘP W warunkach europejskich podstawową powierzchnię paszową dla przeżuwaczy stanowią użytki zielone (trwałe i przemienne). Uprawiane na nich rośliny wiechlinowate (trawy) stanowią i niewątpliwie będą stanowić paszową podstawę w żywieniu przeżuwaczy. Użytki zielone to najlepsze źródło wartościowych i najtańszych pasz dla bydła. Wzrost produkcji bydła może być zrealizowany przede wszystkim poprzez zwiększenie produkcji pasz z użytków zielonych w wyniku powiększenia ich powierzchni, podniesienia wydajności i polepszenia jakości paszy. Łąki i pastwiska stanowią prawie 10% całej powierzchni naszego kraju. Według danych GUS powierzchnia łąk trwałych w roku 2016 wynosiła 2691,6 tys. ha i w porównaniu do roku 2015 była większa o 33,5 tys. ha. Areał pastwisk trwałych wynosił 396,5 tys. ha i w porównaniu do roku 2015 zmalał o 38,2 tys. ha. Począwszy od roku 2011 powierzchnia trwałych użytków zielonych nieznacznie maleje (rys. 1). Rys. 1. Powierzchnia trwałych użytków zielonych w latach 2011-2016 wg GUS Krajowa produkcja kwalifikowanych nasion wiechlinowatych wzrosła z ok. 8 tys. ha w roku 2004 do ponad 16 tys. ha w roku 2016. Ze względu na przeznaczenie, prawie 70% kwalifikowanych plantacji nasiennych stanowią odmiany pastewne, a największe znaczenie mają życica trwała, życica wielokwiatowa westerwoldzka i życica wielokwiatowa. W roku 2016 areał uprawy na kwalifikowane nasiona był większy o 11% w porównaniu do roku 2015, głównie za sprawą odmian życicy wielokwiatowej westerwoldzkiej. Według PIORiN w 2016 roku powierzchnia kwalifikowanych plantacji nasiennych tego gatunku wynosiła 3115 ha, co stanowiło 19% powierzchni ogólnej wiechlinowa-

180 tych. Podobnie jak w latach poprzednich, najwięcej reprodukowano nasion życicy trwałej (42%). Wzrost areału upraw na nasiona odnotowano w przypadku życicy wielokwiatowej westerwoldzkiej o 1685 ha i kostrzewy czerwonej o 75 ha, natomiast w pozostałych gatunkach nastąpił spadek powierzchni kwalifikowanych plantacji nasiennych. W porównaniu do roku 2015 największy spadek w reprodukcji nasion odnotowano dla życicy wielokwiatowej (o 707 ha), kostrzewy łąkowej (o 270 ha) i tymotki łąkowej (o 235 ha). Niewielkie znacznie w produkcji nasiennej mają wiechlina łąkowa, kostrzewa trzcinowa oraz festulolium (rys. 2). W latach 2015 i 2016 zwiększyła się reprodukcja nasion odmian zagranicznych (spoza Krajowego rejestru) w następujących gatunkach: życica trwała, życica wielokwiatowa i życica wielokwiatowa westerwoldzka. Niestety na rynku coraz częściej u niektórych dystrybutorów pojawia się materiał nasienny wiechlinowatych słaby jakościowo (znacznie tańszy od materiału pochodzenia krajowego) i nieprzebadany w warunkach przyrodniczych Polski. W dłużej perspektywie może to mieć bardzo niekorzystny wpływ na produktywność i trwałość odmian wykorzystywanych w produkcji pasz objętościowych, zarówno w uprawie polowej, jak i na trwałych użytkach zielonych. Rys. 2. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych wiechlinowatych w roku 2016 wg PIORiN