Psychologia zeznañ œwiadków (w æwiczeniach)
NR 105
Psychologia zeznañ œwiadków (w æwiczeniach) Redakcja naukowa Jan M. Stanik, Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego Katowice 2009
Redaktor serii: Psychologia Jan M. Stanik Recenzenci Józef K. Gierowski Mieczys³aw Radochoñski Redaktor: Barbara Malska Projektant ok³adki: Ma³gorzata Pleœniar Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel Korektor: Miros³awa ³obiñska Copyright 2009 by Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego Wszelkie prawa zastrze one ISSN 1644-0552 ISBN 978-83-226-1849-3 Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl Wydanie I. Ark. druk. 14,5. Ark. wyd. 13,5. Papier offset. kl. III, 80 g Cena 22 z³ amanie: Pracownia Sk³adu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu Œl¹skiego Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiñski, J. D¹bek, Spó³ka Jawna ul. Brzeska 4, 87-800 W³oc³awek
Spis treœci Zamiast wstêpu (Jan M. Stanik, )....... 9 Czêœæ I Obiekt zdarzenie Trudnoœæ dostrzegania by³o zbyt ciemno........... Joanna Kucharewicz Adaptacja wzroku od jasnoœci do ciemnoœci.......... Joanna Kucharewicz Relacja miêdzy figur¹ i t³em z³udzenie 1............ Kasper Czech Spostrzeganie wzrostu osoby w zale noœci od kontekstu z³udzenie 2... Kasper Czech 15 22 29 31 Czêœæ II Osoba spostrzegaj¹ca Efekt pierwszeñstwa i œwie oœci lista s³ów........... Kasper Czech Efekt pierwszeñstwa i œwie oœci opowiadanie.......... Kasper Czech Krzywa zapominania................... Kasper Czech 37 40 44
6 Spis treœci Wp³yw kontroli procesu hamowania na jakoœæ zeznañ osób w wieku podesz³ym...................... Justyna Trepka-Starosta Zale noœæ zapamiêtywania i pamiêtania od doœwiadczenia....... Wp³yw bodÿców zagra aj¹cych na procesy postrzegania u osób w wieku podesz³ym..................... Justyna Trepka-Starosta Zagro enie samooceny a zdolnoœæ zapamiêtywania i odtwarzania szczegó- ³ów....................... Marcin Maciejski Wp³yw wybranych zmiennych osobowoœciowych na trafnoœæ zeznañ (eksperyment A).................... Jan M. Stanik Podatnoœæ na sugestiê................... Lêk a podatnoœæ na sugestiê................. Poziom konformizmu œwiadka a trafnoœæ zeznañ.......... Postawa œwiadka wobec przes³uchuj¹cego a trafnoœæ zeznañ...... 48 53 58 63 69 72 74 80 85 Czêœæ III Warunki i sytuacje dziel¹ce spostrze one zdarzenia od sk³adanych zeznañ Wp³yw dezinformacji na trafnoœæ zeznañ œwiadków (czteroetapowa procedura eksperymentalna)................ Magdalena Rode Wp³yw dezinformacji na trafnoœæ zeznañ œwiadków (trzyetapowa procedura eksperymentalna)................. Magdalena Rode Efekt dezinformacji a trafnoœæ zeznañ............. Jak zapamiêtujemy i przekazujemy informacje.......... Przes³uchanie powtórne a trafnoœæ zeznañ Nie pamiêtam, co zezna³em. 93 106 113 118 121
Spis treœci Rezultaty zeznañ œwiadków w przes³uchaniu powtórzonym...... Przes³uchanie powtórne a trafnoœæ zeznañ To nie s¹ moje zeznania.. Przes³uchanie pierwotne i wtórne analiza porównawcza...... 7 124 129 132 Czêœæ IV Sytuacja zbierania zeznañ i techniki przes³uchañ Atmosfera przes³uchania.................. Stres przes³uchania.................... Wp³yw struktury logiczno-gramatycznej pytañ na trafnoœæ zeznañ (eksperyment B)..................... Jan M. Stanik Wp³yw modalnoœci zawartej w pytaniach na trafnoœæ zeznañ (eksperyment C)...................... Jan M. Stanik Intuicyjny versus racjonalny styl myœlenia osoby przes³uchuj¹cej a rodzaj pytañ zadawanych œwiadkom i ocena wiarygodnoœci...... Marcin Maciejski Tradycyjne metody przes³uchañ a przes³uchanie poznawcze...... Leszek Woszczek Komunikacja niewerbalna w relacji przes³uchuj¹cy przes³uchiwany i jej wp³yw na efekty zeznañ............... Wp³yw autorytetu a podatnoœæ na sugestiê............ Autorytet przes³uchuj¹cego (wskaÿniki i szacowanie)........ Postawa dominacji przes³uchuj¹cego i jej wp³yw na efekty zeznañ.... Aprobuj¹ca a dezaprobuj¹ca postawa przes³uchuj¹cego a efekty zeznañ.. Wp³yw atmosfery przes³uchania na przypominanie sobie zdarzeñ dawnych (z dzieciñstwa)................... Marcin Maciejski 139 145 151 160 167 173 176 181 189 194 199 204
8 Spis treœci Czêœæ V Rezultaty zeznañ Jak psycholodzy szacuj¹ wiarygodnoœæ zeznañ ma³oletnich œwiadków... Leszek Woszczek Kryteria wiarygodnoœci zeznañ œwiadków. Podobieñstwa i ró nice.... Leszek Woszczek K³amiê czy nie k³amiê wykorzystanie kryteriów wiarygodnoœci Stellera do oceny zeznañ œwiadków............... Przystêpnoœæ kategorii interpretacyjnej (moralny versus sprawnoœciowy) a stopieñ wiarygodnoœci przypisywanej œwiadkom i ich zeznaniom.. Marcin Maciejski Sposoby i formy zeznawania œwiadków k³ami¹cych......... Leszek Woszczek 213 215 217 222 229
Zamiast wstêpu Psychologia zeznañ œwiadków i proces przes³uchania œwiadka stanowi¹ g³ówn¹ dziedzinê psychologii s¹dowej. Przes³uchanie œwiadka to sytuacja, w której uczestniczy osoba przes³uchuj¹ca (odbieraj¹ca zeznanie) oraz osoba zeznaj¹ca (przes³uchiwana), czyli œwiadek. Najwa niejszym celem przes³uchuj¹cego jest uzyskanie od œwiadka jak najwiêkszej liczby informacji szczerych, rzetelnych i wiarygodnych. Œwiadkiem zaœ mo e zostaæ ka dy cz³owiek wezwany przez organ procesowy. Nale y pamiêtaæ, e osoba zeznaj¹ca znajduje siê w okreœlonej sytuacji, na któr¹ wp³yw maj¹ nie tylko przepisy prawa, lecz tak e miejsce, w którym siê znajduje, powaga organu procesowego czy te indywidualne w³aœciwoœci psychofizyczne. Te, jak i wiele innych czynników, kszta³tuj¹ psychologiczn¹ sytuacjê œwiadków. Znajomoœæ tych czynników oraz próby poszukiwania odpowiedzi na pytanie o mechanizmy i czynniki wp³ywaj¹ce na jakoœæ uzyskiwanego materia³u dowodowego stanowi³y wa ny punkt odniesienia za³o eñ teoretycznych i badawczych niniejszego opracowania. Podrêcznik przeznaczony jest dla studentów (studiów stacjonarnych i niestacjonarnych) oraz wyk³adowców na kierunkach, w ramach których omawiana jest problematyka funkcjonowania cz³owieka w roli œwiadka. Wprowadzenie æwiczeniowej formy zajêæ z psychologii s¹dowej jest niew¹tpliwie korzystne dla studentów, gdy pozwala na doskonalenie warsztatu badawczego, jakim pos³uguje siê w swej praktyce zawodowej psycholog. Autorzy podrêcznika, maj¹c œwiadomoœæ, e opracowanie pomocy dydaktycznej dla pracowników i studentów jest trudne, starali siê przygotowaæ skrypt, który dla prowadz¹cego bêdzie alternatywn¹ form¹ realizacji przedmiotu umo liwiaj¹cego wszechstronne omówienie problematyki ze-
10 Zamiast wstêpu znañ œwiadków, przedstawienie teoretycznych i praktycznych aspektów tego zagadnienia, studentowi zaœ pozwoli nauczyæ siê pos³ugiwania eksperymentem do rozwi¹zywania ró nych problemów psychologa (nie tylko s¹dowego) oraz zapoznaæ siê ze sposobami konstruowania eksperymentu i stawiania hipotez. Podrêcznik ten ma przede wszystkim umo liwiæ studentowi zdobycie wiedzy teoretycznej i nabycie umiejêtnoœci praktycznych niezbêdnych do opiniowania w sprawach dotycz¹cych psychologicznej wiarygodnoœci zeznañ œwiadków. Przedstawione w podrêczniku eksperymenty, poddane weryfikacji, dotycz¹ problemów nawi¹zuj¹cych do najwa niejszego kierunku prowadzonych przez psychologów s¹dowych poszukiwañ zwi¹zanych z obszarem psychologii zeznañ œwiadków. Dobieraj¹c eksperymenty, zwracano uwagê na elementy strukturalne psychologicznej problematyki zeznañ œwiadków, które wywodz¹ siê z opracowanego przez J.M. Stanika (1986, s. 171) modelu zeznañ œwiadków (zob. schemat 1). Model ten porz¹dkuje w sposób ogólny uwarunkowania wp³ywaj¹ce na percepcjê zdarzeñ, przetwarzanie przyjêtych treœci, spostrze eñ oraz na etap formowania siê zeznañ udzielanych przez œwiadków w toku przes³uchania. Dziêki takiemu podzia³owi problemów, a tym samym doborowi eksperymentów, podrêcznik stanowi czêœciowe dope³nienie bardzo czytelnie przedstawionych przez J.M. Stanika zale noœci teoretycznych dotycz¹cych problemów zeznañ œwiadków i mo e byæ wa n¹ pomoc¹ dydaktyczn¹ niezbêdn¹ w realizacji zajêæ ze studentami. Eksperymenty zawarte w czêœci I zwi¹zane s¹ z obiektywnymi cechami fizycznymi przedmiotów i ³¹cz¹cymi siê z tym psychologicznymi prawid³owoœciami spostrzegania za pomoc¹ ró nych zmys³ów, dotycz¹ tak e w³aœciwoœci sytuacji jako ca³oœci, w której pojedyncze elementy mog¹ byæ przez œwiadka odmiennie spostrzegane. W czêœci II przedstawiono eksperymenty dotycz¹ce psychologicznych warunków i w³aœciwoœci podmiotu spostrzegaj¹cego, czyli indywidualnoœci œwiadka, albowiem oceniaj¹c zeznania œwiadka, nale y przede wszystkim uwzglêdniaæ specyfikê percepcji, zapamiêtywania i reprodukcji zapamiêtanych zdarzeñ w zwi¹zku z prawid³owoœciami funkcjonowania osobowoœci w warunkach stresu psychologicznego. Z uwagi na owe prawid³owoœci eksperymenty zwi¹zane s¹ z ukazaniem przebiegu procesów spostrzegania, uwagi, pamiêci, myœlenia, podatnoœci œwiadka na sugestiê, a tak e w³aœciwoœci procesów emocjonalnych, funkcjonowania mechanizmów obronnych czy te zindywidualizowanych postaw. Grupa zagadnieñ omówionych w czêœci III dotyczy warunków i sytuacji dziel¹cych spostrze one zdarzenia od sk³adanych zeznañ. W zwi¹zku z tym, e wraz z up³ywem czasu spostrze ony materia³ ulega zapomi-
ród³o: J.M. Stanik (1986, s. 171). Obiekt zdarzenie 1. Obiektywne cechy fizyczne przedmiotów spostrzeganych 2. Kategorie przedmiotów i zdarzeñ w zwi¹zku z rodzajem zaanga- owanych zmys³ów 3. Warunki spostrzegania: a) fizyczne, b) psychologiczne: osoba rzecz osoba inni ludzie Zale noœci relacyjne zgodne z za³o eniami cz³owiek w sytuacji Osoba spostrzegaj¹ca Nieletni, doros³y, cz³owiek stary 1. Procesy poznawcze: spostrzeganie, uwaga, myœlenie, pamiêæ, mowa i in. 2. Procesy emocjonalne: a) zrównowa enie emocjonalne, b) podatnoœæ na stres 3. W³aœciwoœci osobowoœci: kompleksy, kompensacje, mechanizmy obronne, podatnoœæ na sugestiê i in. 4. Postawy: wobec zdarzeñ, wobec instytucji, wobec okreœlonych ludzi itp. Warunki i sytuacje dziel¹ce spostrze one zdarzenie od sk³adania zeznañ: czas, przemyœlenia i interpretacje, zagro enie ze strony innych, namowy i in. Sytuacja zbierania zeznañ i techniki przes³uchañ 1. Stres przes³uchania 2. Rodzaje zadawanych pytañ 3. Techniki przes³uchañ 4. Pozawerbalne kana³y komunikacji w relacji przes³uchuj¹cy-przes³uchiwany 5. Osobowoœæ przes³uchuj¹cego Rezultaty zeznañ Schemat psychologicznych uwarunkowañ rezultatów zeznañ œwiadków Schemat 1 Zamiast wstêpu 11
12 Zamiast wstêpu naniu lub deformacji, przygotowuj¹c eksperymenty, zwrócono uwagê na w³aœciwoœci psychiczne œwiadka z uwzglêdnieniem up³ywu czasu i oddzia³ywania innych okolicznoœci na formowanie zeznañ. Celem opisanych w tej czêœci eksperymentów jest wskazanie, czy, a jeœli tak, to w jakim stopniu na treœæ zeznania wp³ywaj¹ przemyœlenia i indywidualne interpretacje œwiadka zwi¹zane z jego postawami, przekonaniami oraz wp³ywem odczuwanego przezeñ zagro enia ze strony innych. Omawiaj¹c problematykê zeznañ œwiadka, nie mo na pomin¹æ czynników wchodz¹cych w zakres sytuacji zbierania zeznañ i sposobu dokonywania przes³uchañ. Czêœæ IV jest zatem zbiorem eksperymentów, w których wskazuje siê na problematykê stresu przes³uchania, metod i technik przes³uchania, rodzajów zadawanych pytañ, charakterystycznych cech osobowoœci przes³uchuj¹cego czy te pozawerbalnych kana³ów komunikacji w relacji przes³uchuj¹cy przes³uchiwany. Czêœæ V dotyczy rezultatów zeznañ uzyskanych od œwiadka. Ka de zaprezentowane w podrêczniku æwiczenie poprzedzone jest merytorycznym krótkim wprowadzeniem do wybranego problemu, z którego wynikaj¹ kierunki analizy wyników. Niektóre eksperymenty maj¹ formê dok³adnie tak¹ jak Ÿród³owa. Wiêkszoœæ oparta jest na materia³ach Ÿród³owych, ale zosta³a przedstawiona przystosowawczo pod wzglêdem treœci i formy do specyficznych warunków sytuacji przes³uchania i zbierania zeznañ. Niektóre z eksperymentów zosta³y w ca³oœci opracowane przez autorów. Nale y dodaæ, e przedstawione w podrêczniku projekty eksperymentów to jeden z mo liwych wariantów dobieranych stosownie do zapotrzebowania studentów, którzy albo maj¹ byæ poddani badaniom, albo maj¹ je przeprowadzaæ na innych osobach. Wiêkszoœæ eksperymentów jest przygotowana tak, aby osobami badanymi mogli byæ studenci z grupy æwiczeniowej. Autorzy, konstruuj¹c eksperymenty, starali siê przygotowaæ je tak, aby mog³y odbywaæ siê w salach lekcyjnych, dlatego te wiêkszoœæ æwiczeñ ma charakter laboratoryjny, gdy zorganizowanie eksperymentów naturalnych wydawa³o siê mo liwe jedynie w bardzo ograniczonym zakresie. Jan M. Stanik