AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA NIEPEŁNOSPRAWNYCH MIESZKAŃCÓW WSI

RAPORT IV Jarosław Żbikowski Dominik Dąbrowski Marek Kuźmicki AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA NIEPEŁNOSPRAWNYCH MIESZKAŃCÓW WSI Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich

Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Raport IV AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH ZAMIESZKAŁYCH Jarosław Żbikowski Dominik Dąbrowski Marek Kuźmicki Biała Podlaska 2012

Raport powstał na podstawie wyników badań w ramach projektu finansowanego ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w latach 2008-2012 jako projekt badawczy: Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. Umowa nr 3/4/WRP/B/08 Merytoryczne opracowanie projektu badawczego DAZON Jarosław Żbikowski (kierownik projektu) Marek Kuźmicki Dominik Dąbrowski Tomasz Grudniewski Elżbieta Szczygielska Wiesław Denisiuk Zespół redakcyjny Dominik Dąbrowski Tomasz Grudniewski Marek Kuźmicki Przemysław Łukasik Elżbieta Szczygielska Jarosław Żbikowski Przygotowanie techniczne raportu Marta Pietraszuk Tomasz Grudniewski ISBN: 978-83-61044-70-3 Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska http://www.pswbp.pl

Spis treści Rozdział I. Status aktywności zawodowej badanych... 5 Rozdział II. Osoby niepełnosprawne aktywne zawodowo na rynku pracy... 11 2.1. Sytuacja pracujących osób niepełnosprawnych... 11 2.1.1. Miejsce i formy zatrudnienia... 11 2.1.2. Satysfakcja osób niepełnosprawnych z pracy... 21 2.2. Sytuacja bezrobotnych osób niepełnosprawnych... 25 2.2.1. Przyczyny i czas trwania bezrobocia... 25 2.2.2. Aspiracje zawodowe bezrobotnych osób niepełnosprawnych oraz sposoby poszukiwania pracy 31 2.2.3. Motywy poszukiwania zatrudnienia... 37 Rozdział III. Osoby niepełnosprawne bierne zawodowo na rynku pracy... 42 Rozdział IV. Rozdział V. Rozdział VI. Bariery dla aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich... 47 Czynniki sprzyjające podejmowaniu zatrudnienia przez osoby niepełnosprawne... 52 Znaczenie komputera i Internetu w życiu i aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych... 57 6.1. Dostęp do komputera i Internetu wśród osób niepełnosprawnych... 57 6.2. Miejsca i powody korzystania z Internetu przez osoby niepełnosprawne... 60 6.3. Oczekiwania osób niepełnosprawnych w zakresie umiejętności obsługi komputera.63 WNIOSKI... 68 BIBLIOGRAFIA... 70 SPIS TABEL... 72 SPIS RYSUNKÓW... 73 ANEKS... 76

Rozdział I. Status aktywności zawodowej badanych Jednym z największych wyzwań dla polityki społecznej w Polsce, jest skuteczna integracja społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych. W dalszym ciągu nie został ustanowiony i nie działa w sposób efektywny spójny i kompletny system wsparcia dla społecznego włączenia osób niepełnosprawnych. Wskazuje się na najważniejsze determinanty położenia socjoekonomicznego osób niepełnosprawnych 1 : przemiany gospodarcze powstanie i rozwój gospodarki wolnorynkowej, w tym w szczególności zderegulowanego rynku pracy, zmiana funkcji socjalnych i opiekuńczych państwa, przekształcenia ustrojowe administracji publicznej (decentralizacja). Wśród istotnych przyczyn zwiększających trudności w procesach adaptacji społecznej osób niepełnosprawnych znajdują się również, zmieniające się, pod wpływem rewolucji informacyjnej i technologicznej oraz zmieniających się systematycznie standardów edukacyjnych, wymogi dotyczące uczestnictwa osób i grup społecznych w aktywności zawodowej, gospodarczej oraz w działalności publicznej. Nowy porządek gospodarczy i społeczny tworzy szczególnie wysokie oczekiwania wobec polityki społecznej, zarówno w sferze trafnego i precyzyjnego określenia jej celów, jak i w zakresie doboru instrumentów jej realizacji 2. Ustanowienie takich samych zasad włączania się osób pełnosprawnych oraz niepełnosprawnych w życie zawodowe ma znaczenie nie tylko humanitarne, ale dla wielu niepełnosprawnych może być ważnym elementem rewalidacji i rehabilitacji. Posiadanie przez takie osoby własnych, nawet niewielkich dochodów jest istotnym czynnikiem zapobiegania (bądź zmniejszania) wykluczeniu społecznemu. Zwraca się w uwagę na to, że osoby niepełnosprawne mają często potrzeby finansowe związane z kosztami leczenia i rehabilitacji, a jednocześnie problemy z ich ograniczeniami w aktywności zawodowej. Praca daje niepełnosprawnym poczucie posiadania kontroli nad życiem, możliwość odczuwania niezależności, satysfakcji, autonomii, 1 B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Integracja społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych zamieszkałych w małych miastach i na terenach wiejskich uwarunkowania sukcesów i niepowodzeń, IFiS PAN, Raport z badań 2008, s. 5. 2 Ibidem. 5

podmiotowości, jest także ważnym elementem w procesie kreowania obrazu własnej osoby oraz ma krytyczne znaczenie dla konstruowania poczucia sensu własnego życia 3. Konieczność zapewnienia osobom niepełnosprawnym wsparcia w nawiązywaniu aktywności zawodowej jest związane z występującym u tych ludzi przekonaniem o ich słabszej własnej pozycji. Podaje się szereg różnego rodzaju problemów, które występują u ludzi niepełnosprawnych i które są obserwowane głównie wtedy, gdy znajdą się oni w sytuacji poszukiwania pracy 4 : konflikt związany z oceną własnej niepełnosprawności brak akceptacji własnej niepełnosprawności polegający na współistniejących skrajnie negatywnych i skrajnie pozytywnych odczuciach wobec własnej niepełnosprawności; postrzeganie niepełnosprawności jako cechy stygmatyzującej jednostkę, a nie jako ograniczenia w konkretnej sferze życia społecznego czy zawodowego, stosowanie przez niepełnosprawnych kompensacyjnych mechanizmów obronnych w odpowiedzi na traumatyczne przeżycie, niepewność, brak wiary we własne możliwości, subiektywnie odczuwane niskie prawdopodobieństwo skuteczności podejmowanych działań, brak motywacji do działania skutkujący niepodejmowaniem aktywnych działań na rynku pracy nawet w wyuczonym zawodzie, brak umiejętności zarządzania czasem, co utrudnia planowanie i celowe działanie niepełnosprawność jest traktowana jako przeszkoda w realizacji szans życiowych, poczucie braku kontroli nad własnym życiem, brak celowości działań - najważniejsza przyczyna długotrwałego bezrobocia; brak celów, brak umiejętności planowania działań oraz poczucia wpływu na wydarzenia odbija się również negatywnie na procesie poszukiwania pracy, zaniżone poczucie własnej wartości, usprawiedliwianie niepowodzeń chorobą/niepełnosprawnością; postawa roszczeniowa, a jak wynika z badań dotyczących mechanizmów ludzkiej 3 K. Maj, O potrzebie badań nad aktywnością zawodową osób z ograniczoną sprawnością, [w:] Osoby z ograniczoną sprawnością na rynku pracy, red. A. Brzezińska, Z. Woźniak, K. Maj, Academica Wydawnictwo SWPS, Warszawa 2007, s. 14. 4 P. Wolski, Utrata sprawności. Radzenie sobie z niepełnosprawnością nabytą a aktywizacja zawodowa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 12-13. 6

roszczeniowości, najwięcej postaw roszczeniowych wykazują osoby mało aktywne. W niniejszym raporcie szczególna uwaga zwrócono na aktywność zawodową niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. To oni w największym stopniu podlegają ryzyku wykluczenia społecznego. Spowodowane jest to występowaniem syndromu cech sprzyjających marginalizacji społecznej, na który składają się 5 : cechy indywidualne (ubóstwo trudna sytuacja materialna, niski poziom dochodów i niski poziom zaspokajania potrzeb życiowych, relatywnie najniższy poziom wykształcenia lub nawet jego brak), cechy społeczne (słabość otoczenia instytucjonalnego, ograniczone więzi społeczne, stygmatyzujące wzorce kulturowe i uprzedzenia społeczne), cechy cywilizacyjne (niski poziom infrastruktury technicznej, brak dostępu do nowoczesnych technologii komunikacyjnych i informacyjnych, niedorozwój infrastruktury społecznej, w tym zdrowotnej i edukacyjnej). Zwraca się także uwagę na psychologiczne aspekty tego syndromu, które przejawiają się poczuciem bezradności i społeczną apatią, charakterystyczną dla osób niepełnosprawnych zamieszkałych na wsi czy w małych miastach. W związku z takim nastawieniem psychicznym do siebie i otoczenia osoby te wycofują się, zamykają w wąskim świecie życia domowego. Widocznym efektem tych uwarunkowań jest ich nieobecność w życiu społeczności, w której żyją. Samo pojawienie się osób niepełnosprawnych w różnych sytuacjach i miejscach publicznych bywa często czymś niezwykłym i powoduje niejednokrotnie niechętne reakcje otoczenia społecznego. Skala głębokości problemu integracji społecznej osób niepełnosprawnych w Polsce przejawia się właśnie w tym, że paradoksalnie to właśnie ich nieobecność na ulicach, w sklepach, urzędach, na stanowiskach pracy jest czymś normalnym. Skrajnym przejawem tego problemu społecznego jest to, że w samoświadomości wielu osób w Polsce niepełnosprawne dziecko czy dorosły członek rodziny stanowią powód do wstydu, powinny być faktem skrywanym, o którym się nie rozmawia i którym się nie dzieli z otoczeniem społecznym 6. 5 B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Integracja społeczna i aktywizacja zawodowa, op. cit., s. 6-7. 6 Ibidem. 7

Narodowy Spis Powszechny przeprowadzony w 2002 roku szacuje liczbę osób niepełnosprawnych w Polsce na 5456,7, co stanowi 14,3 % mieszkańców. Tab. 1 przedstawia dane na temat odsetków osób niepełnosprawnych aktywnych i biernych zawodowo. Zwraca uwagę mniejsza skala bierności zawodowej niepełnosprawnych z obszarów wiejskich. Wynika to między innymi z możliwości pracy we własnym gospodarstwie rolnym, co nie zawsze jest możliwe w przypadku osób mieszkających w miastach. Tab. 1. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych w Polsce (%) Wyszczególnienie Aktywni zawodowo Bierni zawodowo Pracujący Bezrobotni Ogółem w Polsce 15,34 3,94 80,72 Miasta 13,15 5,19 81,66 Wsie 18,48 2,15 79,37 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002. Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe 2002. Część I. Osoby niepełnosprawne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003, s. 177-181. W ramach Projektu Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich zbadano 5000 osób niepełnosprawnych. Rys. 1 przedstawia status aktywności zawodowej respondentów odsetek biernych zawodowo okazał się być największy i wyniósł prawie 60%, udział procentowy pracujących otrzymano na poziomie prawie 28%, a bezrobotnych niemal 13%. Nie obserwuje się większych różnic w statusie aktywności zawodowej badanych, sow zależności od rodzaju gmin, w których mieszkają.(rys. 2). Nieznacznie większy odsetek niepełnosprawnych biernych zawodowo notuje się w gminach miejskowiejskich, podobnie jeśli chodzi o bezrobotnych. Z kolei udział pracujących osób niepełnosprawnych jest nieco większy na obszarach gmin wiejskich. 8

100% 90% 80% 70% 59,84% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 12,98% 27,18% Polska pracujący bezrobotni bierni zawodowo Rys. 1. Status aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla Polski) 100% 90% 80% 70% 59,14% 61,32% 60% 50% 40% 30% 20% 12,77% 13,43% 10% 28,10% 25,25% 0% gmina wiejska gmina miejsko-wiejska pracujący bezrobotni bierni zawodowo Rys. 2. Status aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla gmin) 9

Głównym problemem, który rysuje się odnośnie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich jest bardzo duży udział osób biernych zawodowo. Zwraca się uwagę, że zdecydowana większość biernych zawodowo osób z ograniczoną sprawnością - zarówno w Polsce, jak i za granicą - wcześniej pracowała. Co jeszcze bardziej istotne, większość z nich chciałaby podjąć na nowo pracę zawodową. Można zatem przyjąć, że większość tej kategorii osób z ograniczeniem sprawności posiada jakieś umiejętności i doświadczenia zawodowe. Problemem głównym z punktu widzenia potencjału jednostkowego jest jednak niski poziom wykształcenia i kwalifikacji osób niepełnosprawnych 7. Należy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że osoby niepełnosprawne pragnące powrócić do pracy często nie są przygotowane do wymagań, jakie stawia dzisiejszy rynek pracy. Różnica pomiędzy okresem, w którym rozpoczynali aktywność zawodową a obecnymi realiami rynku pracy, jest zwykle na tyle duża, iż przystosowanie się do obecnej sytuacji jest trudnym zadaniem. Wśród czynników podmiotowych, wpływających na poziom zatrudnienia osób przewlekle chorych somatycznie, należy wymienić: cierpliwość, determinację, poczucie humoru, poziom wykształcenia, wiek oraz stan fizyczny. Własna aktywność i inicjatywa, samodzielność, współdziałanie, komunikatywność, własna elastyczność i możliwość łatwej adaptacji do określonych warunków - to zestaw kompetencji zawodowych, jakich obecnie poszukuje się u pracownika (także u osoby niepełnosprawnej) 8. 7 Z. Woźniak, Teoretyczne podstawy badań nad aktywnością zawodową osób z ograniczoną sprawnością, [w:] Osoby z ograniczoną sprawnością na rynku pracy, red. A. Brzezińska, Z. Woźniak, K. Maj, op. cit., s. 44. 8 Ibidem. 10

Rozdział II. Osoby niepełnosprawne aktywne zawodowo na rynku pracy 2.1. Sytuacja pracujących osób niepełnosprawnych 2.1.1. Miejsce i formy zatrudnienia Analiza polskiego rynku pracy pozwala jednoznacznie stwierdzić, że dostęp do niego nie jest równy dla wszystkich grup społecznych. Wyróżnia się tzw. grupy podwyższonego ryzyka, które są szczególnie narażone na dyskryminację w tym zakresie. Zasadniczą część stanowią w nich osoby niepełnosprawne 9. Osoby niepełnosprawne w przeważającym zakresie nie są równorzędnymi w porównaniu z osobami sprawnymi uczestnikami rynku pracy. Dzieje się tak albo ze względu na uszkodzenie organizmu, co sprawia, że nie mogą być tak samo wydajne, albo rodzaj uszkodzenia wymaga dostosowanego lub specjalnego miejsca pracy, albo jedno i drugie. W każdym przypadku oznacza to dla pracodawcy dodatkowy koszt. Aby ten koszt pracodawcy zrekompensować, i tym samym usunąć barierę potencjalnego źródła dyskryminacji osób niepełnosprawnych, w zdecydowanej większości krajów zachodnich powstały rozwiązania wspierające zatrudnianie osób niepełnosprawnych przez odpowiednie systemy kompensacji kosztów pracodawcy ze środków publicznych, a nawet specjalne zachęty do zatrudniania takich pracowników (albo kary w sytuacji ich dyskryminowania). Równolegle do aktywności polegającej na zachęcaniu i wspieraniu pracodawców (oddziaływanie na popyt), podejmowane są działania aktywizujące i wspierające osoby niepełnosprawne we wchodzeniu na rynek pracy (oddziaływanie na podaż) 10. Począwszy od 1993 roku, następowały istotne zmiany w obszarze aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych oraz poziomu ich zatrudnienia. Liczba osób niepełnosprawnych aktywnych zawodowo stale malała za wyjątkiem 2008 roku. Współczynnik aktywności zawodowej w okresie lat 1997-2006, obniżył się o jedną czwartą z 22,5% do 15,0%, by następnie zacząć wzrastać. Największy spadek 9 W trosce o pracę. Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004, UNDP, CeDeWu, Warszawa, s. 235. 10 Ibidem, s. 236. 11

aktywności zawodowej odnotowany został na przestrzeni lat 2001-2003, a więc w okresie największej dekoniunktury gospodarczej w Polsce i wzrostu bezrobocia w całej populacji osób pełno- i niepełnosprawnych 11. Może to sugerować to, że poziom aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych bezpośrednio zależy od popytu na pracę ogółem. Jak wskazuje P. Czapliński, nie jest to jednak wniosek wyczerpujący, ponieważ w kolejnych latach poziom zatrudnienia i aktywności zawodowej spadał, pomimo coraz lepszej koniunktury w gospodarce i zapotrzebowania na pracę. Odnotowywano bowiem stały spadek liczby osób niepełnosprawnych i to szczególnie w grupie osób pracujących. Aby wyjaśnić to zjawisko, należy odwołać się do ogólnej liczby osób niepełnosprawnych w wieku powyżej 15 lat. Okazuje się bowiem, że spadek liczby osób niepełnosprawnych w analizowanym przedziale wiekowym następuje w tym samym czasie, co spadek liczby osób niepełnosprawnych pracujących. Spadek liczby aktywnych zawodowo następował nieproporcjonalnie szybciej, niż liczby niepełnosprawnych w wieku 15 i więcej lat. Inaczej mówiąc, ci niepełnosprawni, którzy podjęły pracę, rezygnowali z prawnego potwierdzenia ich niepełnosprawności i o to potwierdzenie ponownie się już nie ubiegały. Należy to interpretować w ten sposób, że osiągały akceptowalny przez nie poziom rehabilitacji społecznej i zawodowej. Można wiec postawić tezę, że najbardziej skutecznym narzędziem rehabilitacji osób niepełnosprawnych jest zatrudnienie. Wynika z tego, że wspieranie pracodawców i zwiększanie dofinansowań, jest jak najbardziej zasadnym działaniem. Z drugiej jednak strony, mała liczba osób aktywnych zawodowo prowadzi do zmniejszenia podaży pracy. Wobec niewielkiego wyboru pracowników, pracodawcy nie mogą liczyć na znalezienie w tej grupie osób kompetentnych, właściwych do ich potrzeb. Wobec tego decydują się na zatrudnianie osób pełnosprawnych, których podaż pracy jest wyższa. Konsekwencją tego jest niedopasowanie i nieelastyczność rynku pracy, co dalej skutkuje mniejszymi szansami na znalezienie pracy przez osoby niepełnosprawne i większe obawy niepełnosprawnych zatrudnionych o utratę posiadanych stanowisk pracy. Efekt ten wzmacnia niedopasowanie na zasadzie swoistego sprzężenia zwrotnego 12. 11 P. Czapliński, Raport o stanie zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce, Warszawa 2010, s. 18. 12 Ibidem, s. 18-19. 12

Zatrudnienie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy przebiega dwutorowo: na zasadach tzw. zatrudnienia wspieranego i zatrudnienia wolnego. W Polsce znaczna cześć zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy ma charakter de facto zatrudnienia chronionego. W ramach systemu udziałowego pracodawca zatrudniający osoby niepełnosprawne zgodnie z wymaganymi wskaźnikami, uzyskuje znaczne wsparcie z racji ich zatrudnienia. Aby na otwartym rynku pracy nie powstała tendencja do zatrudniania osób tylko z lekką niepełnosprawnością (co jest raczej zjawiskiem dominującym), rozwija się w niektórych krajach tzw. zatrudnienie wspomagane, zapoczątkowane w USA w latach 80. Jest to forma odpowiednia dla osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Osoba niepełnosprawna jest zatrudniana w zwykłych zakładach pracy, przy zapewnieniu jej odpowiedniego wsparcia (pomocy). Osobę niepełnosprawną zatrudnia się wraz z tzw. asystentem zawodowym lub wspomagającym, który pomaga jej przystosować się do wykonywania zadań i obowiązków zawodowych oraz do fizycznego i społecznego środowiska pracy 13. Zatrudnienie na otwartym rynku pracy w Polsce jest znikome. Oferty pracy dla osób niepełnosprawnych stanowią zaledwie 5,6% wszystkich ofert zgłaszanych do urzędów pracy i pochodzą głównie z sektora prywatnego. Badanie przeprowadzone w 1998 i 1999 r. przez PFRON wskazuje, że istotnym czynnikiem wpływającym na niskie zatrudnienie osób niepełnosprawnych są niechętne postawy pracodawców. W opiniach o osobach niepełnosprawnych pracodawcy posługują się uprzedzeniami i stereotypami, które są na tyle silne, że mają większe znaczenie przy wyborze potencjalnego pracownika niż jego rzeczywiste kwalifikacje. Okazało się również, że pracodawcy nie znają przepisów dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych, co może wpływać negatywnie na ich zainteresowanie tymi osobami jako potencjalnymi pracownikami 14. Z danych zawartych w tabeli 2 wynika, że głównym źródłem utrzymania tej społecznej jest praca najemna poza rolnictwem, dotyczy to 46,07% niepełnosprawnych mieszkańców wsi. Stosunkowo niewielki procent badanych pracuje na własny rachunek poza rolnictwem (7,14%) wydaje się, że jest to pole do ewentualnego 13 W trosce o pracę. Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004, UNDP, CeDeWu, Warszawa, s. 238-239. 14 Ibidem, s. 239. 13

15,69% 34,54% 6,41% 19,53% 9,28% 6,33% 4,07% 4,15% zagospodarowania przez programy wsparcia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Tab. 2. Główne źródło utrzymania osób niepełnosprawnych w Polsce (%) Wyszczególnienie poza rolnictwem w rolnictwie praca najemna praca na własny rachunek praca najemna praca na własny rachunek Ogółem w Polsce 68,34 12,06 1,42 18,18 Miasta 82,54 15,19 0,60 1,66 Wsie 46,07 7,14 2,69 44,09 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002. Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe 2002. Część I. Osoby niepełnosprawne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003, s. 80-84. Z przeprowadzonych badań wynika, że pracujące osoby niepełnosprawne zatrudniane są najczęściej w firmach prywatnych (34,54%), rzadziej w zakładach pracy chronionej (19,53%) i firmach sektora państwowego (15,69%). Zdecydowanie mniej w spółdzielczości inwalidzkiej, zakładach aktywności zawodowej, a nieliczni prowadzą własną działalności gospodarczą lub gospodarstwo rolne (rys. 3.). Polska 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% firma sektora państwowego firma prywatna spółdzielczność inwalidzka zakład pracy chronionej zakład aktywności zawodowej gospodarstwo rolne własna działalność gospodarcza inne Rys. 3. Główne miejsce pracy osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla Polski) 14

Uwzględniając rodzaje gmin trzeba zwrócić uwagę na zauważalnie większe niż w gminach wiejskich odsetki pracujących niepełnosprawnych z obszarów gmin miejsko-wiejskich, którzy są zatrudnieni w firmach prywatnych, spółdzielniach inwalidzkich oraz zakładach pracy chronionej. O prawie 10% większy, niż na obszarach gmin miejsko-wiejskich, jest udział zatrudnionych w zakładach aktywności zawodowej respondentów z gmin wiejskich, większy jest także odsetek pracujących niepełnosprawnych zatrudnionych w firmach państwowych (rys. 4). 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% gmina wiejska 16,33% 32,87% 5,87% 17,72% 12,17% 7,26% 4,06% 3,74% gmina miejsko-wiejska 14,14% 38,56% 7,71% 23,91% 2,31% 4,11% 4,11% 5,14% firma sektora państwowego firma prywatna spółdzielczność inwalidzka zakład pracy chronionej zakład aktywności zawodowej gospodarstwo rolne własna działalność gospodarcza inne Rys. 4. Główne miejsce pracy osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla gmin) Dominującym w badanej populacji dodatkowym miejscem pracy jest gospodarstwo rolne (rys. 5). Taka sytuacja dotyczy ponad 44% pracujących osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich. Prawie 19,5% respondentów deklaruje inne miejsca dodatkowej pracy. Być może jest to praca dorywcza, nie oparta na umowie o pracę, prawdopodobnie w tzw. szarej strefie. Ten sam odsetek pracujących osób niepełnosprawnych pracuje dodatkowo w firmach prywatnych, a pozostałe miejsca zatrudnienia mają znaczenie marginalne. 15

Polska 5,08% 19,49% 5,08% 0,85% 44,07% 5,93% 19,49% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% firma sektora państwowego firma prywatna zakład pracy chronionej zakład aktywności zawodowej gospodarstwo rolne własna działalność gospodarcza inne Rys. 5. Dodatkowe miejsce pracy osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla Polski) Interesujących danych dostarcza analiza dodatkowego miejsca pracy osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich, w podziale na rodzaje gmin (rys. 6). W gminach wiejskich dominującym dodatkowym miejscem pracy jest gospodarstwo rolne. Odsetek ten jest o około 4% większy niż w gminach miejsko wiejskich. Zdecydowanie większe różnice między rodzajami gmin ujawniają się w przypadku, gdy miejscami dodatkowego zatrudnienia są firmy państwowe oraz własna działalność gospodarcza (tutaj większe odsetki zanotowano dla gmin wiejskich), a także firmy prywatne (to miejsce dodatkowego zarobkowania przeważa z kolei w gminach miejsko-wiejskich). 16

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% gmina wiejska 7,79% 14,29% 5,19% 1,30% 45,45% 7,79% 18,18% gmina miejsko-wiejska 29,27% 4,88% 41,46% 2,44% 21,95% firma sektora państwowego firma prywatna zakład pracy chronionej zakład aktywności zawodowej gospodarstwo rolne własna działalność gospodarcza inne Rys. 6. Dodatkowe miejsce pracy osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla gmin) Badane osoby niepełnosprawne z obszarów wiejskich są zatrudniane przede wszystkim w oparciu o umowy na czas nieokreślony (rys. 7). Taka forma zatrudnienia dotyczy nieco ponad 44% pracujących respondentów. Drugą, pod względem udziału procentowego, grupą niepełnosprawnych są ci, których zatrudniono na podstawie umowy na czas określony stanowią oni 35,5% populacji pracujących. Około 10,5% to osoby pracujące na własny rachunek, natomiast umowy o dzieło, umowy zlecenia oraz umowy ustne są wśród badanych stosowane stosunkowo rzadko. Umowy na czas nieokreślony, jako forma zatrudnienia osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich, są stosowane częściej w gminach miejsko-wiejskich niż w gminach wiejskich, odwrotna sytuacja ma miejsce odnośnie umów o pracę na czas określony. Umowy o dzieło i umowy zlecenia dotyczą w większym stopniu niepełnosprawnych z gmin miejsko-wiejskich, natomiast samozatrudnienie występuje częściej w gminach wiejskich (rys. 8). 17

44,21% 35,50% 1,03% 5,46% 47,39% 3,39% 31,51% 1,24% 7,20% 3,97% 8,68% 42,86% 37,18% 0,95% 4,73% 3,15% 11,13% Polska 10,41% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% umowa o pracę na czas nieokr. umowa o pracę na czas okr. umowa o dzieło umowa zlecenie umowa ustna praca na własny rachunek Rys. 7. Forma zatrudnienia osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla Polski) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% gmina wiejska gmina miejsko-wiejska umowa o pracę na czas nieokr. umowa o pracę na czas okr. umowa o dzieło umowa zlecenie umowa ustna praca na własny rachunek Rys. 8. Forma zatrudnienia osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla gmin) 18

W badanej populacji pracujących osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich zdecydowana większość znalazła pracę samodzielnie, bezpośrednio starając się o nią u przyszłego pracodawcy (prawie 47% z nich), w dalszej kolejności respondenci korzystali z pomocy rodziny lub znajomych (niespełna 24%). Zdecydowanie mniejsze odsetki zanotowano odnośnie samo zatrudnienia oraz ogłoszeń prasowych i internetowych, pozostałe sposoby poszukiwania miały znaczenie stosunkowo niewielkie. Szczegółowe dane prezentuje rys. 9. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% z Powiatowego Urzędu Pracy 8,31% z biura pośr. pracy, z agencji doradztwa personalnego 1,77% bezpośrednio u pracodawcy 46,73% samozatrudnienie 11,92% z ogłoszeń z prasy, Internetu 5,08% dzięki pośr. org. pozarząd. dział. na rzecz niepełnospr. 1,47% dzięki pomocy rodziny, znajomych 23,69% sam/a dałem/am ogłoszenie w prasie, Internecie 1,77% inne 3,31% Rys. 9. Sposoby poszukiwania pracy przez pracujące osoby niepełnosprawne z obszarów wiejskich (dane dla Polski)* * Respondent mógł wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Zasadne jest przeanalizowanie sposobów na znalezienie pracy przez osoby niepełnosprawne w podziale na rodzaje gmin (rys. 10). Szukanie pracy bezpośrednio u pracodawcy jest nieco bardziej skuteczne w gminach miejsko-wiejskich, podobnie jeśli chodzi o znalezienie jej za pośrednictwem Powiatowego Urzędu Pracy. Osoby niepełnosprawne z gmin wiejskich, częściej niż z gmin miejsko-wiejskich, znajdują pracę dzięki pomocy rodziny lub znajomych, jak również zakładają własne firmy. 19

z Powiatowego Urzędu Pracy 7,87% 9,36% z biura pośr. pracy, z agencji doradztwa personalnego 1,68% 1,97% bezpośrednio u pracodawcy 45,96% 48,52% samozatrudnienie 12,70% 10,10% z ogłoszeń z prasy, Internetu 4,93% 5,42% dzięki pośr. org. pozarząd. dział. na rzecz niepełnospr. 1,68% 0,99% dzięki pomocy rodziny, znajomych 24,03% 22,91% sam/a dałem/am ogłoszenie w prasie, Internecie 2,31% 0,49% inne 3,25% 3,45% gmina wiejska gmina miejsko-wiejska Rys. 10. Sposoby poszukiwania pracy przez pracujące osoby niepełnosprawne z obszarów wiejskich (dane dla gmin)* * Respondent mógł wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Podsumowując należy pozytywnie ocenić większy, niż gminach miejskowiejskich, udział samo zatrudnienia występującego w gminach wiejskich. Jest to tym bardziej istotne, że np. pod względem zatrudnienia w zakładach pracy chronionej lepiej wypadają gminy miejsko-wiejskie, jak również w warunkach systematycznego zmniejszania się liczby miejsc pracy w sektorze państwowym. Istotną funkcję w aktywności zawodowej ludzi niepełnosprawnych z obszarów wiejskich pełnią ich własne gospodarstwa rolne. W zdecydowanej większości to one są źródłem dodatkowych dochodów, niewątpliwie wpływając na większą stabilność finansową niepełnosprawnych, tym bardziej w warunkach, w których znaczny odsetek zawieranych z nimi umów o pracę, to umowy na czas określony. 20

Mimo tego, że stosunkowo duża część badanych pracujących osób niepełnosprawnych znalazła pracę samodzielnie to sytuacji w zakresie sposobów poszukiwania pracy nie można ocenić pozytywnie. Zwraca uwagę znaczny odsetek tych badanych, którzy musieli skorzystać z pomocy rodziny lub znajomych, a także względnie niewielki tych, którzy skorzystali z usług Powiatowych Urzędów pracy. 2.1.2. Satysfakcja osób niepełnosprawnych z pracy Praca jako forma aktywności życiowej osób niepełnosprawnych jest dobrem w wysokim stopniu pożądanym i jednocześnie szanowanym przez tę grupę społeczną. Jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że podstawowym kryterium kształtowania się zadowolenia człowieka jest relacja wcześniejszych oczekiwań względem jakiegoś przedmiotu do tego, jaki w rzeczywistości ten przedmiot jest to można założyć, że poziom zadowolenia z pracy osób niepełnosprawnych powinien kształtować się na stosunkowo wysokim poziomie. Praca ma dla osób niepełnosprawnych znaczenie nie tylko ekonomiczne, ale również często terapeutyczne i są oni skłonni w takich warunkach zaakceptować nawet gorsze warunki finansowe stanowiska pracy na rzecz korzyści o charakterze psychologicznym. Stanowisko pracy osoby niepełnosprawnej może wymagać przystosowania do ograniczeń wynikających z rodzaju jej niepełnosprawności. Wśród podstawowych elementów stanowiska pracy wymienia się 15 : zadania do wykonania (czynności), pracownika (grupę, zespół), wyposażenie (maszyny, urządzenia, narzędzia, sprzęt), przedmiot pracy (wyrób/usługa), wielkość i kształt zajmowanej powierzchni. Kształtowanie stanowiska pracy odpowiedniego dla osoby z ograniczeniem sprawności polega na dostosowaniu technicznych urządzeń i warunków pracy do cech, zdolności i potrzeb takiego pracownika. Powinno to być realizowane przez 16 : 15 Z. Woźniak, Uwarunkowania aktywności zawodowej osób z ograniczoną sprawnością ruchową, [w:] Osoby z ograniczoną sprawnością na rynku pracy, red. A. Brzezińska, Z. Woźniak, K. Maj, op. cit., s. 210. 16 Ibidem, s. 213. 21

1. fizyczną adaptację stanowiska pracy, czyli dokonanie zmian lub modyfikacji polegających na zamontowaniu dodatkowych elementów lub usunięciu elementów przeszkadzających w wykonywaniu określonych czynności zawodowych, 2. wyposażenie pracownika niepełnosprawnego w odpowiedni, dostosowany do rodzaju niepełnosprawności, sprzęt] rehabilitacyjny umożliwiający wykonywanie czynności zawodowych. Dane na temat respondentów, których stanowiska pracy wymagały specjalnego przystosowania do ich ograniczeń wynikających z niepełnosprawności, przedstawia rys.11. Wynika z nich, że tylko w przypadku około 5,4% zatrudnionych, stanowisko pracy było dostosowane do potrzeb wynikających z dysfunkcji osoby niepełnosprawnej. Ponad 9% badanych nie jest świadoma, nie zna, praw związanych z przystosowaniem miejsca pracy do potrzeb osób z niepełnosprawnością. Dane dla poszczególnych rodzajów gmin dowodzą, że pod tym względem nie ma większych różnic między nimi a średnimi dla całości obszarów wiejskich w Polsce dla gmin wiejskich te odsetki wynoszą odpowiednio 4,83% i 9,45, natomiast dla miejskowiejskich 6,68% i 9,16%. nie wiem; 9,37% tak; 5,38% nie; 85,25% Rys. 11. Konieczność przystosowania stanowiska pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych (dane dla Polski) 22

Bardzo ważne znaczenie dla całościowego spojrzenia na problem aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w Polsce mają dane na temat odczuwanej przez nie satysfakcji z wykonywanej pracy. Zdecydowana większość pracujących respondentów (80,44%) deklaruje zadowolenie z wykonywanej pracy (w tym 29,96% bardzo wysoki poziom zadowolenia, a 50,48% wysoki), niespełna 13,9% nie ma na ten temat zdania, a jedynie nieco mniej niż 5,7% deklaruje niski poziom zadowolenia z pracy. Średni poziom zadowolenia dla całości obszarów wiejskich w Polsce wynosi 4,04 na 5-stopniowej skali. 100% 90% 80% 0,81% 4,87% 13,87% 70% 60% 50% 50,48% 40% 30% 20% 10% 0% 29,96% Polska zdecydowanie zawodolony/a raczej zadowolony/a ani tak, ani nie raczej niezadowolony/a zdecydowanie niezadowolony/a Rys. 12. Satysfakcja z wykonywanej przez osoby niepełnosprawne pracy (dane dla Polski) Dają się zauważyć pewne różnice w satysfakcji z wykonywanej pracy przez osoby niepełnosprawne, w zależności od rodzaju gminy (rys. 13). O nieco ponad 7% większy w gminach wiejskich, niż w gminach miejsko-wiejskich jest odsetek badanych zadowolonych z pracy (różnica wynika przede wszystkim z wyższego udziału osób wysoce zadowolonych). Niezadowolonych z wykonywanej pracy jest nieznacznie więcej wśród niepełnosprawnych z gmin miejsko wiejskich (około 6,5%). Średnie poziomy zadowolenia dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich to odpowiednio 4,08 i 3,94. 23

100% 90% 80% 0,95% 0,50% 4,42% 5,94% 12,09% 18,07% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 50,68% 31,86% gmina wiejska 50,00% 25,50% gmina miejsko-wiejska zdecydowanie zawodolony/a raczej zadowolony/a ani tak, ani nie raczej niezadowolony/a zdecydowanie niezadowolony/a Rys. 13. Satysfakcja z wykonywanej przez osoby niepełnosprawne pracy (dane dla gmin) Na uwagę zasługuje bardzo wysoki odsetek deklarowanej satysfakcji z wykonywanej pracy. Tak w przypadku niepełnosprawnych zamieszkałych w gminach wiejskich, jak i w gminach miejsko wiejskich około 80% badanych jest raczej i zdecydowanie zadowolonych z wykonywanej pracy. Potwierdza, to podkreślaną już wcześniej dużą rolę pracy w procesie budowania poczucia własnej wartości przez osoby niepełnosprawne. Należy zauważyć, że wysoki stopień satysfakcji z wykonywanych obowiązków zawodowych ma miejsce mimo tego, że czynności związane z pracą niepełnosprawnych są często dość proste i mało skomplikowane z racji obiektywnych ograniczeń tych osób. 24

2.2. Sytuacja bezrobotnych osób niepełnosprawnych 2.2.1. Przyczyny i czas trwania bezrobocia W odniesieniu do zasadniczego problemu, jakim jest bezrobocie osób niepełnosprawnych w Polsce zwraca się uwagę na to, że mamy w tym kontekście do czynienia z dwiema dysproporcjami relatywnie niewielką ilością niepełnosprawnych aktywnych zawodowo oraz sytuacją, w której pracujące osoby niepełnosprawne są zatrudnione przede wszystkim w zakładach pracy chronionej 17. Chcąc wyjaśnić przyczyny pierwszej z wymienionych dysproporcji należy wymienić najważniejsze czynniki na nią wpływające 18 : Wymagający rynek pracy w Polsce (wysokie bezrobocie i niestabilność w sytuacji wymagającej stałych dostosowań do zmian na skutek przekształceń transformacyjnych i restrukturyzacyjnych); szczególnie trudny jest on dla osób niepełnosprawnych; Osoby niepełnosprawne cechuje niski poziom wykształcenia wynikający także ze słabości systemu edukacyjnego dla osób niepełnosprawnych; Brak odpowiednich instytucji ułatwiających osobom niepełnosprawnym wejście na rynek pracy połączony z prostszym dostępem do renty inwalidzkiej; Zbyt niski dochód z pracy w porównaniu z alternatywnym źródłem jakim jest renta inwalidzka. W konsekwencji wśród osób niepełnosprawnych poszukują pracy i pracują te, które uzyskują potencjalnie niższe świadczenia i które jednocześnie mają niższe kwalifikacje, a osoby uzyskujące świadczenia wyższe częściej pozostają bierne zawodowo. Z kolei poszukiwanie przyczyn tak dużej ilości niepełnosprawnych zatrudnionych przez zakłady pracy chronionej prowadzi do wyodrębnienia następujących 19 : Istnieje wysokie wsparcie na rzecz utrzymywania zakładów pracy chronionej ze środków publicznych (PFRON), co daje im większą stabilność; 17 W trosce o pracę. Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004, op. cit., s. 258. 18 Ibidem. 19 Ibidem. 25

Wśród potencjalnych pracodawców istnieje zainteresowanie uzyskaniem statusu zakładu pracy chronionej; Zakład pracy zatrudniający osoby niepełnosprawne w znacznej skali (40%) załogi jest tradycyjnie postrzegany przez osoby niepełnosprawne jako bardziej dostępny i przyjazny, stąd poszukują tego zatrudnienia, mimo że badania pokazują, iż zatrudnienie na otwartym rynku pracy wcale nie musi być bardziej korzystne; Zakłady pracy na otwartym rynku pracy niechętnie zatrudniają osoby niepełnosprawne. Główne przyczyny spoczywają w uprzedzeniach pracodawców i zatrudnionej już załogi osób pełnosprawnych, w dalszej kolejności w obawach pracodawcy o zbyt niską wydajność osób niepełnosprawnych i o ewentualne straty, które mogą nie zostać pokryte przez systemy wspierania ich zatrudnienia, w końcu - w niechęci pracodawców do inwestowania w bhp oraz przygotowywanie stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych w sytuacji, gdy inne kierunki inwestowania (modernizacyjne) są bardzo pilne. Z tego powodu alternatywne rozwiązanie w postaci wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy nie stanowi jeszcze przeciwwagi dla zakładów pracy chronionej. W badanej populacji osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich największy odsetek wskazań dla przyczyn utraty wykonywanej pracy zanotowano dla pogarszającego się stanu zdrowia (blisko 42% wskazań). Wśród najczęściej występujących przyczyn znalazły się także: reorganizacja / redukcja zatrudnienia (niespełna 30%), likwidacja firmy (nieco ponad 14,8%), problemy z dojazdem do pracy (7,72% wskazań). Na pytanie o przyczyny utraty pracy, większość respondentów (około 42%), na pierwszym miejscu wymieniła pogarszający się stan zdrowia. W kolejności znalazły się takie przyczyny, jak: reorganizacja/redukcja zatrudnienia (29,94%), likwidacja firmy (14,81%), problemy z dojazdem do pracy (7,72%). Na uwagę zasługuje wysoki odsetek odpowiedzi inne, około 17% wskazań. Mogą one dotyczyć przyczyn nie uwzględnionych w kwestionariuszu. Można też przypuszczać, że badani nie chcieli przyznać się do zbyt niskich kwalifikacji, 26

niesprostania oczekiwaniom pracodawcy lub trudności w procesie nauki obsługi stanowiska pracy. Należy też wziąć pod uwagę brak znajomości prawdziwych przyczyn utraty pracy przez badanych niepełnosprawnych (rys. 14). 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% problemy z dojazdem do pracy 7,72% likwidacja firmy 14,81% reorganizacja/ redukcja zatrudnienia 29,94% niesprostanie oczekiwaniom pracodawcy 5,86% pogarszający się stan zdrowia, nasilenie choroby 41,36% zbyt niskie kwalifikacje problemy ze zdobywaniem nowych kwalifikacji/umiejętności konflikty w miejscu pracy 3,70% 2,16% 4,01% inne 16,98% Rys. 14. Przyczyny utraty pracy przez osoby niepełnosprawne z obszarów wiejskich (dane dla Polski)* * Respondent mógł wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Przy uwzględnieniu rodzajów gmin nie zauważono większych różnic dotyczących przyczyn utraty pracy przez osoby niepełnosprawne. Jedynie w przypadku reorganizacji / redukcji zatrudnienia można zauważyć o prawie 5,4% większy odsetek respondentów z gmin wiejskich, z kolei likwidacja firmy częściej była przyczyną utraty pracy przez niepełnosprawnych z obszarów gmin miejsko-wiejskich (rys. 15). Dane na temat czasu trwania bezrobocia wśród badanych osób niepełnosprawnych przedstawia rys.16. Największa część, bo około 31% badanych bezrobotnych, pozostaje bez pracy od ponad 5 lat, drugą co do rozmiarów grupą respondentów są ci, których bezrobocie trwa 1-3 lat, a trzecią bezrobotni w okresie 3-5 lat. Jedynie niespełna 24% badanych bezrobotnych osób niepełnosprawnych pozostaje bez pracy mniej niż 1 rok, ale nawet w tej grupie największy odsetek dotyczy bezrobotnych od ponad pół roku. 27

problemy z dojazdem do pracy 8,21% 6,84% likwidacja firmy 13,53% 17,09% reorganizacja/ redukcja zatrudnienia 31,88% 26,50% niesprostanie oczekiwaniom pracodawcy 6,28% 5,13% pogarszający się stan zdrowia, nasilenie choroby 41,06% 41,88% zbyt niskie kwalifikacje 4,35% 2,56% problemy ze zdobywaniem nowych kwalifikacji/umiejętności 1,45% 3,42% konflikty w miejscu pracy 4,83% 2,56% inne 16,43% 17,95% gmina wiejska gmina miejsko-wiejska Rys. 15. Przyczyny utraty pracy przez osoby niepełnosprawne z obszarów wiejskich (dane dla gmin)* * Respondent mógł wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Można zauważyć, że problem długotrwałego bezrobocia w większym stopniu dotyczy niepełnosprawnych z obszarów gmin wiejskich niż miejsko-wiejskich. O blisko 9,7% większy jest w nich odsetek badanych pozostających bez pracy przez dłużej niż 1 rok (do tej różnicy przyczyniły się grupy badanych bez pracy w okresie 3-5 lat oraz dłużej niż 5 lat). Z kolei bezrobocie trwające nie dłużej niż rok w większym stopniu występuje wśród niepełnosprawnych z gmin miejsko-wiejskich (rys. 17). 28

1,90% 7,46% 14,44% 28,10% 17,14% 30,95% 2,39% 8,61% 17,70% 28,23% 14,83% 28,23% 1,66% 6,89% 12,83% 28,03% 18,29% 32,30% Polska 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% do 1 mies. 2-6 mies. 7-12 mies. 13-36 mies. 37-60 mies. pow. 60 mies. Rys. 16. Czas trwania bezrobocia osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla Polski) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% gmina wiejska gmina miejsko-wiejska do 1 mies. 2-6 mies. 7-12 mies. 13-36 mies. 37-60 mies. pow. 60 mies. Rys. 17. Czas trwania bezrobocia osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla gmin) W skali całości obszarów wiejskich w Polsce, nieco ponad połowa osób niepełnosprawnych pracowała poza rolnictwem w ciągu ostatnich 5 lat, przy czym 29

częściej miało to miejsce w gminach miejsko-wiejskich. Odpowiednie dane prezentuje rys. 18. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 49,45% 51,52% 50,55% 48,48% 45,33% 54,67% 0% Polska gmina wiejska gmina miejsko-wiejska tak nie Rys. 18. Praca zawodowa poza rolnictwem w ciągu ostatnich 5 lat wśród bezrobotnych osób niepełnosprawnych Analiza wyników badań wykazała długi czas trwania bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich w Polsce. Obok podstawowego skutku wynikającego z takiej sytuacji, jakim jest brak własnych środków finansowych, należy zwrócić uwagę na to, jak demoralizująca jest ona dla osoby niepełnosprawnej. Obniża i tak często zaniżone, poczucie własnej wartości, skłonność do podejmowania aktywności na rynku pracy, a także stanowi zagrożenie w zakresie popadnięcia w różnego rodzaju patologie, w tym np. alkoholizm. Ostatnia kwestia, na którą należy ponownie zwrócić uwagę to fakt dużego znaczenia pracy w gospodarstwie rolnym stosunkowo rzadko bezrobotne osoby niepełnosprawne podejmują pracę poza rolnictwem. Jest to z jednej strony skutek braku odpowiedniego wykształcenia, ale też braku pracy, o których była mowa wcześniej. 30

2.2.2. Aspiracje zawodowe bezrobotnych osób niepełnosprawnych oraz sposoby poszukiwania pracy Badaną populację bezrobotnych osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich odnośnie ich preferencji w zakresie miejsca podjęcia pracy ilustruje rys.19. Zdecydowana większość respondentów nie chce pracować w rolnictwie, przy czym należy zwrócić uwagę na większy odsetek wskazań tak, gdy pytanie brzmiało Czy chciał/aby Pan/i podjąć pracę poza rolnictwem? niż w przypadku odpowiedzi nie dla pytania Czy chciał/aby Pan/i podjąć pracę w rolnictwie?. Wydaje się, że taki rozkład odpowiedzi wskazuje na pewne trudności badanych z podjęciem ewentualnej decyzji o porzuceniu pracy we własnym gospodarstwie rolnym, natomiast dużo łatwiej przyszła badanym deklaracja o chęci pracy poza nim. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 16,56% 66,39% 17,05% w rolnictwie 5,11% 4,64% 90,25% poza rolnictwem tak nie nie wiem Rys. 19. Chęć podjęcia pracy wśród bezrobotnych osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla Polski) Nie odnotowano większych różnic wśród bezrobotnych respondentów z gmin wiejskich i miejsko wiejskich dotyczących preferencji podjęcia pracy. (tab. 3). Badani z obszarów gmin wiejskich w większej części niż badani z obszarów gmin miejsko-wiejskich deklarowali brak chęci podjęcia pracy w rolnictwie, natomiast w mniejszej części deklarowali chęć podjęcia pracy poza rolnictwem. 31

Tab. 3. Chęć podjęcia pracy wśród bezrobotnych osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla gmin, %) Wyszczególnienie gminy wiejskie gminy miejsko-wiejskie w rolnictwie poza rolnictwem w rolnictwie poza rolnictwem tak 17,33 89,79 16,50 91,16 nie 65,84 4,87 67,48 4,19 nie wiem 16,83 5,34 16,02 4,65 Interesujące jest zestawienie stosowanych przez badanych bezrobotnych niepełnosprawnych sposobów poszukiwania pracy (rys 20). Cztery z nich są preferowane w sposób wyraźny, są to: poszukiwanie zatrudnienia przez Powiatowe Urzędy Pracy (80,43% wskazań), korzystanie z pomocy rodziny lub znajomych (58,71%), poszukiwanie pracy samodzielnie, bezpośrednio u potencjalnych pracodawców (36,98%), przeglądanie ogłoszeń w prasie i Internecie (36,67% wskazań). 32

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% przez Powiatowy Urząd Pracy 80,43% przez biuro pośr. pracy, agencję dor. pers. 4,31% bezpośrednio u pracodawcy 36,98% przeglądam ogłoszenie w prasie, Internecie 36,67% korzystam z pomocy organizacji i stowarz. 4,01% korzystam z pomocy rodziny, znajomych 58,71% sam dałem ogłoszenie w prasie, Internecie 5,86% w inny sposób 5,24% Rys. 20. Sposoby poszukiwania pracy wśród bezrobotnych osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla Polski)* * Respondent mógł wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Można zauważyć pewne różnice pomiędzy rodzajami gmin, w zakresie preferowanych przez bezrobotnych niepełnosprawnych sposobów poszukiwania pracy (rys. 21). Mieszkańcy gmin miejsko-wiejskich częściej, niż na obszarach wiejskich w Polsce ogółem, szukają zatrudnienia za pośrednictwem Powiatowych Urzędów Pracy. Z kolei niepełnosprawni z obszarów gmin wiejskich, w większym stopniu niż niepełnosprawni z gmin miejsko-wiejskich, korzystają w tym zakresie z pomocy rodziny i znajomych, starają się o pracę bezpośrednio u potencjalnych pracodawców, a także przeglądają ogłoszenia prasowe i internetowe. Pozostałe sposoby poszukiwania pracy mają zdecydowanie mniejsze znaczenie i w związku z tym różnice pomiędzy niepełnosprawnymi z obszarów gmin wiejskich i miejsko-wiejskich są mniej zauważalne. 33

przez Powiatowy Urząd Pracy 78,98% 83,33% przez biuro pośr. pracy, agencję dor. pers. 3,70% 5,56% bezpośrednio u pracodawcy 39,49% 31,94% przeglądam ogłoszenie w prasie, Internecie 39,95% 30,09% korzystam z pomocy organizacji i stowarz. 4,39% 3,24% korzystam z pomocy rodziny, znajomych 59,82% 56,48% sam dałem ogłoszenie w prasie, Internecie 5,31% 6,94% w inny sposób 5,08% 5,56% gmina wiejska gmina miejsko-wiejska Rys. 21. Sposoby poszukiwania pracy wśród bezrobotnych osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich (dane dla gmin)* * Respondent mógł wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Dane odnośnie preferencji bezrobotnych osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich w Polsce odnośnie lokalizacji potencjalnego miejsca pracy przedstawia rys. 22. Prawie 73% badanych bezrobotnych chce pracować nie dalej, niż w granicach gminy, w których zamieszkują, a w tym prawie 19,3% stanowią ci, którzy preferują pracę jedynie we własnej miejscowości lub wsi. Nieco większą mobilność deklaruje niespełna 25,5% badanych bezrobotnych, dopuszczających pracę w dowolnym miejscu na terenie całego powiatu, natomiast jedynie 1,63% respondentów chce pracować w dowolnym miejscu w Polsce lub nawet za granicą. 34

100% 90% 80% 2,49% 0,62% 22,40% 1,87% 70% 60% 50% 40% 53,34% 30% 20% 10% 19,28% 0% Polska tylko w swojej miejscowości/wsi w dowolnym miejscu na terenie powiatu w dowolnym miejscu na terenie całej Polski w dowolnym miejscu na terenie gminy w dowolnym miejscu na terenie województwa za granicą Rys. 22. Preferowane przez bezrobotnych niepełnosprawnych miejsce podjęcia pracy (dane dla Polski) Na podstawie danych z rys. 23 trudno jednoznacznie stwierdzić czy występuje jakaś prawidłowość odnośnie preferowania potencjalnej lokalizacji przyszłego miejsca pracy przez bezrobotnych niepełnosprawnych z gmin wiejskich oraz miejsko-wiejskich. Z jednej strony można zauważyć, że badani z gmin wiejskich deklarują większą skłonność do pracy poza granicami własnej gminy, ale w granicach powiatu. Z drugiej strony, badani z gmin miejsko-wiejskich w dwa razy częściej deklarują chęć pracy poza granicami powiatu na terenie województwa, Polski oraz za granicą. 35

100% 90% 80% 2,34% 0,23% 1,40% 1,40% 2,79% 25,47% 16,28% 2,79% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 52,80% 17,76% gmina wiejska tylko w swojej miejscowości/wsi w dowolnym miejscu na terenie powiatu w dowolnym miejscu na terenie całej Polski 54,42% 22,33% gmina miejsko-wiejska w dowolnym miejscu na terenie gminy w dowolnym miejscu na terenie województwa za granicą Rys. 23. Preferowane przez bezrobotnych niepełnosprawnych miejsce podjęcia pracy (dane dla gmin) W zakresie aspiracji zawodowych badanych bezrobotnych osób niepełnosprawnych zauważalna jest ich wysoka skłonność do pracy poza rolnictwem. Jest to jak najbardziej zrozumiałe, gdy uwzględnimy chociażby skalę dominujących w badanej grupie osób niepełnosprawnych schorzenia narządów ruchu stanowią oni aż blisko 36% populacji. W poszukiwaniu pracy badani bezrobotni, w zdecydowanej większości, zdają się na pomoc instytucji lub osób trzecich Powiatowego Urzędu pracy oraz rodziny i znajomych. Można to potraktować jako objaw stosunkowo niewielkiej skali aktywności badanych w procesie poszukiwania pracy. Zjawiskiem, które pogłębia problem wykluczenia zawodowego osób niepełnosprawnych jest niewielki stopień mobilności zawodowej. Na tle całego polskiego społeczeństwa nie jest to zjawisko wyjątkowe, a dodatkowo należy pamiętać o tym, że przypadku wielu niepełnosprawnych niski poziom mobilności jest problemem obiektywnym i nie do pokonania. 36

2.2.3. Motywy poszukiwania zatrudnienia Jest kwestią bezdyskusyjną, że aktywność zawodowa jest istotnym aspektem życia współczesnego człowieka. Jest drogą do stabilizacji ekonomicznej, wpływa na zajmowaną pozycję społeczną, a także stanowi źródło samorealizacji. Zdrowie fizyczne jest jednym z kluczowych czynników, które wpływają na formę aktywności zawodowej każdego człowieka. W kontekście psychologicznym interesujący jest wpływ zmiennych pośredniczących pomiędzy stanem fizycznym a aktywnością zawodową. Dotychczasowe badania wskazują, iż zmienne te to przede wszystkim: obraz choroby, motywacja związana z aktywnością zawodową, samoocena, a także ogólny kontekst społeczny 20. Występująca u ludzi niepełnosprawnych choroba, a w szczególności sposób jej postrzegania wraz z subiektywnym poczuciem niepełnosprawności mają większy wpływ na podejmowaną aktywność niż obiektywne parametry medyczne. Fakt ten może stać się przyczynkiem do dalszych badań mających na celu szczegółowy opis zmiennych, które modyfikują poziom aktywności zawodowej ludzi chorych. Na wewnętrzne przekonanie o możliwym rozwoju zawodowym, które związane jest z percepcją swoich możliwości, nakładają się ogólne warunki społeczne, w różnym stopniu sprzyjające realizacji osobistych zamierzeń. Negatywne postawy wobec osób niepełnosprawnych traktowane są jako niewidzialne bariery w podjęciu lub kontynuowaniu pracy zawodowej. Tym bardziej potrzebne stają się ewentualne działania o charakterze edukacyjnym, które mają na celu uzmysłowienie pełnosprawnej części społeczeństwa potencjału, który tkwi w osobach pod pewnymi względami mniej sprawnych. Większy poziom świadomości społecznej w odniesieniu do funkcjonowania na rynku pracy osób przewlekle chorych somatycznie może przekładać się na bardziej pozytywne postawy pracodawców i współpracowników 21. Różne badania podejmują kwestię postrzeganych przez niepełnosprawnych korzyści wynikających z wykonywanej pracy. Przykładowo w raporcie z badania osób niepełnosprawnych oraz pracodawców w województwie małopolskim wynika, że praca jest dla niepełnosprawnych głównie źródłem utrzymania, jednak wymieniają oni szereg 20 K. Bargiel-Matusiewicz, Aktywność zawodowa osób z przewlekłą chorobą somatyczną [w:] Osoby z ograniczoną sprawnością na rynku pracy, red. A. Brzezińska, Z. Woźniak, K. Maj, op. cit., s. 229. 21 Ibidem. 37