Wokół pojęcia rodziny Marta Pietrycha (studentka WZPiNoS KUL Stalowa Wola) Słowa kluczowe: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, socjologia, psychologia, pedagogika, instytucja, mikrogrupa, grupa społeczna, środowisko wychowawcze, wspólnota. Z terminem,,rodzina mamy do czynienia zarówno w języku potocznym, jak i w różnych dziedzinach nauki. Potocznie często przez pojęcie rodziny rozumiemy,,podstawową komórkę społeczeństwa oraz,,parę małżeńską posiadającą dzieci. Według Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ rodzina,,jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i Państwa 1. Patrząc natomiast pod kątem nauk, czym jest rodzina dostrzegamy pewne ich trudności w definiowaniu 2. W XXI wieku rodziną interesują się przedstawiciele nauk humanistycznych i społecznych takich jak: antropologia, teologia, socjologia, psychologia, pedagogika, historia, ekonomia i wiele innych 3. W Polsce duży dorobek nad rodziną posiada socjologia, a szczególnie w jej obrębie socjologia rodziny. Pedagogika bardzo często nawiązuje do socjologii, która dostarcza wyspecjalizowanej wiedzy o rodzinie. Myśli takich socjologów jak: Z. Tyszka 4, F. Adamski 5, L. Dyczewski 6 i wielu innych znajdują szerokie odbicie właśnie w pedagogice 7. Z. Tyszka mówi o rodzinie jako instytucji i mikrogrupie. Stwierdza, że jest to,,ustruktualizowany i funkcjonalnie powiązany zbiór jednostek i specyficznych substruktur oraz mikroelementów społecznych tworzących mikrogrupę i zarazem instytucję społeczną powiązaną wewnętrznie więzią 8.Oprócz strukturalnego charakteru rodziny powyższa definicja wskazuje również na dynamiczny i kulturowy aspekt rodziny. Cały,,mikroświat wbudowany jest w ogólnospołeczne, kulturowe procesy danego kraju, w którym żyje. 1 Powszechna Deklaracji Praw Człowieka, http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/powszechna_deklaracja_praw_czlowieka.pdf (17.03.2015). 2 A. Janke, J. Brągiel, S. Kawula, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2004, s. 13. 3 Tamże, s. 24. 4 A. Kotlarska-Michalska, Roczniki Socjologii Rodziny, t. X, 1998, s. 77. 5 T. Pilch (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, t. V, Warszawa 2006, s. 312. 6 Tamże, s. 314. 7 A. Janke, J. Brągiel, S. Kawula, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2004, s. 26-27. 8 A. Kotlarska-Michalska, Roczniki Socjologii Rodziny, t. X, 1998, s. 77.
F. Adamski 9 definiuję rodzinę jako grupę pierwotną, kładzie nacisk na relacje między członkami, mówi o więziach i kontaktach,,częstych, bliskich, bezpośrednich i intymnych 10. W rozważaniach na temat rodziny pedagogika korzysta jeszcze z nieco mniejszego dorobku psychologii, sięga do twórczości np. M. Ziemskiej 11 czy J. Rembowskiego 12. Według M. Ziemskiej,,rodzina jest małą naturalną grupą społeczną, w której centralnymi rolami są role matki i ojca, stanowiącą całość względnie trwałą, podlegającą dynamicznym przekształceniom, opartą na zastanych tradycjach społecznych oraz nowotworzonych własnych obyczajach 13. Autorka podkreśla znaczenie matki i ojca w grupie jaką jest rodzina, dodatkowo wskazuje na występujące w nich tradycje i obyczaje. J. Rembowski w swojej definicji również mówi o rodzinie jako o grupie społecznej, ale zwraca uwagę na jej pierwotność, na odpowiedzialność jej członków. Zdaniem J. Rembowskiego rodzina jest małą i jednocześnie pierwotną grupą o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związaną wzajemną odpowiedzialnością moralną, świadomą własnej odrębności, mającą swe tradycje i przyzwyczajenia, zespoloną miłością i akceptującą się nawzajem 14. W pedagogice rodzinę ujmuję się jako: 1. środowisko życia i wychowania, 2. grupę, 3. instytucję, 4. wspólnotę 15. Pedagog społeczny, R. Wroczyński mówi o rodzinie jako o naturalnym środowisku wychowawczym, w której,,dokonuje się podstawowy proces wychowania dziecka i wprowadzenia go w krąg kontaktów społecznych 16. I. Jundziłł określa rodzinę w sposób podobny do R. Wroczyńskiego, ale zwraca uwagę na znaczącą rolę interakcji. Według niej rodzina,,tworzy naturalne środowisko wychowawcze, w którym główne elementy stanowią interakcje zachodzące miedzy poszczególnymi jej członkami 17. 9 T. Pilch (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, t. V, Warszawa 2006, s. 312. 10 Tamże. 11 M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1975, s. 36. 12 J. Rembowski, Więzi uczuciowe w rodzinie, Warszawa 1972, s. 83. 13 M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1975, s. 36. 14 J. Rembowski, Więzi uczuciowe w rodzinie, Warszawa 1972, s. 83. 15 A. Janke, J. Brągiel, S. Kawula, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2004, s. 26. 16 R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, Warszawa 1985, s. 161-162. 17 I. Jundziłł, Opieka nad rodziną w miejscu zamieszkania, Warszawa 1983, s. 16-17.
A. Kelm stwierdza zaś, że rodzina jest,,pierwszym i naturalnym kręgiem środowiskowym, do którego dziecko wchodzi przez sam fakt narodzin 18. Mówi, iż to właśnie rodzina ponosi odpowiedzialność za zaspokojenie jego potrzeb, jak i wychowanie. Z inną definicja możemy się spotkać u J. Brągiel 19. Rodzina według niego uznawana jest,,jako podstawowe, naturalne i pierwotne środowisko 20. Autor zwraca uwagę na pierwotny charakter rodziny, w którym to dziecko rozwija się i wychowuje. Dodaje, iż rodzina,,ma ogromny wpływ na kształtowanie osobowości dziecka, rozwój jego zdolności i umiejętności osiągania sukcesu 21. Współcześnie zakłada się, że rodzina tworzy podstawowe, naturalne i wszechogarniające środowisko życia i wychowania członków rodziny 22. W rodzinie dzieci, rodzice oraz ich członkowie współżyją ze sobą i troszczą się o siebie nawzajem przez co dążą do optymalizowania swoich potrzeb i ich harmonizowania. W pedagogice często mówi się o rodzinie jako o grupie. I tak S. Kawula 23 definiuje rodzinę jako grupę społeczną, za podstawę której przyjmuje się instytucję małżeńską, stosunek pokrewieństwa lub też adopcję. S. Kawula odróżnia tutaj rodzinę małą od kręgu rodzinnego. Wskazuje tylko na,,osoby powiązane najbliższym pokrewieństwem ( ) zamieszkujące razem i prowadzące z reguły wspólne gospodarstwo domowe 24. Z inną definicją możemy się spotkać u Z. Zaborowskiego 25. Autor ujmuje rodzinę jako naturalną grupę, która oparta jest na związkach krwi małżeństwa bądź adopcji. Dodatkowo mówi o rodzinie jako grupie społeczno-wychowawczej, której celem jest kultywowanie pewnych norm, wartości. Wszystko to realizuje za pomocą odpowiednich metod i technik 26. Rodzina uznawana jest również jako instytucja. Jej instytucjonalny charakter przejawia się w tym, iż jest ona jednostką społeczną, gospodarczą i prawną,,opartą na instytucji małżeństwa 27. Według S. Kawuli rodzinę można uznać za instytucje wychowawczą. Pedagog ten dostrzega podobieństwo rodziny z pojęciem instytucji rozumianej jako urządzanie czegoś, co może posłużyć jakiemuś celowi. Zaś ten cel osiąga 18 A. Kelm, O opiece nad dzieckiem w rodzinie, Warszawa 1974, s. 11. 19 J. Brągiel, Rodzinne i osobowościowe uwarunkowanie sukcesu szkolnego dziecka z rodziny rozwiedzionej, Opole 1994, s. 12. 20 Tamże. 21 J. Brągiel, Rodzinne i osobowościowe uwarunkowanie sukcesu szkolnego dziecka z rodziny rozwiedzionej, Opole 1994, s. 12. 22 A. Janke, J. Brągiel, S. Kawula, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2004, s. 28. 23 S. Kawula, Diagnozowanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych środowiska rodzinnego, Toruń 1978, s. 125 24 Tamże. 25 Z. Zaborowski, Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza, Warszawa 1980, s. 14-18. 26 Tamże. 27 K. Żuchelkowska, M. Bulera, Edukacja przedszkolna z partnerskim udziałem rodziców, Toruń 2006, s. 51.
w sposób dla siebie charakterystyczny. I w ten sam sposób rzecz wygląda w rodzinie, w której to rodzice wychowują swoje dzieci dla osiągnięcia określonego celu 28. Rodzinę jako instytucję definiuje jeszcze inny pedagog jakim jest E. Trempała 29. Jego zdaniem rodzina,,może być nie tylko instytucja wychowania naturalnego i spontanicznego, lecz także intencjonalnego 30. Co więcej mówi o rodzinie jako,,o pierwszej i podstawowej instytucji opieki, wychowania i kształcenia jednostki 31. Stosunkowo rzadko jednak podchodzi się do rodziny jako do wspólnoty życia. Trzy pierwsze kategorie definiowania rodziny takie jak: środowisko wychowawcze, grupa czy instytucja są bardziej obecne. Wynika to w dużej mierze z tego, iż słowo wspólnota traktowane jest marginalnie w naukach społecznych. Tak też w pedagogice możemy dostrzec różne interpretacje rodziny jako wspólnoty 32. Według A. Kamińskiego rodzina jest jedną z ważniejszych i podstawowych kręgów środowiskowych a także instytucją. Mówi, iż,,wspólnota stanowi jedną z cech cementujących nową rodzinę 33. Podsumowując jego rozważania można stwierdzić, że rodzina stanowi dla dzieci i dorosłych podstawowy zespół wspólnoty życia. A. Kamiński tutaj skupia się na wspólnocie emocjonalnej 34. J. Maciaszkowa określa rodzinę jako,,naturalną grupę społeczną oparta na więzach pokrewieństwa, małżeństwa, a niekiedy także adopcji przypisuje postać wspólnoty 35. J. Maciaszkowa mówi o wspólnocie ogarniającej życie swych członków. Według niej w takiej wspólnocie zaspakajane są potrzeby wszystkich członków, takie jak: potrzeby ekonomiczne, fizyczne i psychiczne. Ogólnie rzecz biorąc, pani Janina ujmuje rodzinę jako,,powszechne środowisko wychowawcze 36. Warto jeszcze zwrócić na inną definicję prezentowaną przez A. Tchorzewskiego 37, który mówi o rodzinie jako o szczególnym bycie społecznym, której cechą jest,,wspólnotowy charakter życia określonego zbioru przedmiotów zespolonych w różnym stopniu więzami biologicznymi, emocjonalnymi, kulturowymi i gospodarczymi 38. 28 A. Janke, J. Brągiel, S. Kawula, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2004, s. 30. 29 Tamże, s. 30 30 Tamże. 31 Tamże. 32 A. Janke, J. Brągiel, S. Kawula, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2004, s. 31. 33 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1974, s. 98-101. 34 Tamże. 35 J. Maciaszkowa, O współżyciu w rodzinie, Warszawa 1980, s. 9. 36 Tamże. 37 Tchorzewski, Funkcje edukacyjne rodziny. Studium diagnostyczno- anagnostyczne, Bydgoszcz 1990, s. 10. 38 Tamże.
Intensywny rozwój badań nad rodziną w ostatnich latach stawia kolejne nowe wyzwania przed pedagogami. Spojrzenie na rodzinę pod wieloma kategoriami pozwala dostrzec wieloaspektowe ujęcie obrazu rodziny. Na dzień dzisiejszy, stwierdzenie takie, iż rodzina,,stanowi najważniejszą komórkę życia społecznego nie zadawala. A więc pedagog gdy definiuję pojęcie rodziny rozpatruję ją jako grupę wychowawczą, w której kształtują się relacje wychowawcze między członkami. Równocześnie widzi w niej środowisko, instytucję wychowawczą i wspólnotę.
BIBLIOGRAFIA: 1. Brągiel J., Janke A., Kawula S., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Wydawca Adam Marszałek, Toruń 2004. 2. Brągiel J., Rodzinne i osobowościowe uwarunkowanie sukcesu szkolnego dziecka z rodziny rozwiedzionej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1994. 3. Bulera M., Żuchelkowska K., Edukacja przedszkolna z partnerskim udziałem rodziców, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2006. 4. Jundziłł I., Opieka nad rodziną w miejscu zamieszkania, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1983. 5. Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1974. 6. Kawula S., Diagnozowanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych środowiska rodzinnego, Wydawnictwo UMK, Toruń 1978. 7. Kelm A., O opiece nad dzieckiem w rodzinie, WSiP, Warszawa 1974. 8. Maciaszkowa J., O współżyciu w rodzinie, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 1980. 9. Pilch T. (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, t. V, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2006. 10. Powszechna Deklaracji Praw Człowieka, http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/powszechna_deklaracja_praw_czlo wieka.pdf (17.03.2015). 11. Rembowski J., Więzi uczuciowe w rodzinie : studium psychologiczne, PWN, Warszawa 1972. 12. Tchorzewski A. M., Funkcje edukacyjne rodziny. Studium diagnostycznoanagnostyczne, Wydawnictwo WSP, Bydgoszcz 1990. 13. Tyszka Z., Socjologia rodziny, a pedagogika rodziny. Przedmiot badań - możliwości współdziałania badawczego,,,roczniki Socjologii Rodziny 1998, t. X, s.77. 14. Wroczyński R., Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1985. 15. Zaborowski Z., Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 1980. 16. Ziemska M., Rodzina a osobowość, PWN, Warszawa 1975.