Rozprawa habilitacyjna Uniwersytet Mikolaja Kopernika Wojciech Kniec Wspolna Polityka Rolna a zrownowazony rozwoj obszarow wiejskich Polski Analiza socjologiczna WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOLAJA KOPERNIKA Torun 2012
Spis tresci Wst^p 9 Uwagi metodologiczne 15 Przegl^d badari 23 Czgsc 1. Rozwoj zrownowazony. Konceptualizacja teoretyczna 29 1.1. Konstruowanie koncepcji rozwoju zrownowazonego 30 1.2. Cechy i wymiary rozwoju zrownowazonego 36 1.3. Cele rozwoju zrownowazonego 40 1.4. Rozwoj zrownowazony a ekorozwoj 42 1.5. Atrakcyjnosc poznawcza i krytyka koncepcji zrownowazonego rozwoju 43 1.6. Krytyka koncepcji zrownowazonego rozwoju 44 1.7. Humanistyczny wymiar" zrownowazonego rozwoju 45 1.8. Zrownowazony rozwoj obszarow wiejskich 46 1.8.1. Koncepcje zrownowazonego rozwoju obszarow wiejskich 47 1.8.2. Rolnictwo zrownowazone 52 1.8.3. Koncepcja zrownowazonego rozwoju w dokumentach programowych absorpcji funduszy Wspolnej Polityki Rolnej w Polsce - deklaracje i realia 58 Czfsc 2. Ewolucja Wspolnej Polityki Rolnej w kierunku zrownowazonego rozwoju obszarow wiejskich 65 2.1. Okres od polowy lat 50. do polowy lat 80. - paradygmat rolnictwa zaleznego 69 2.2. Plan Mansholta 73 2.3. Krytyka WPR z poczgtkow lat 90. - w tie czy u zrodel zmiany paradygmatu rozwoju obszarow wiejskich? 77 2.4. Wielofunkcyjny rozwoj wsi i rolnictwa - nowy paradygmat czy polityczny wybieg? 80 2.5. Reforma McSharryego - w strong zrownowazonego rozwoju 82
Spis tresci 2.6. Deklaracja z Cork 86 2.7. Nadkompensacja i nowa tozsamosc rolnikow 87 2.8. Rozwoj obszarow wiejskich jako realizacja interesow wsi i miasta - debata korica lat 90. i reforma Fischlera 91 2.9. Health check z 2008 roku i poszukiwanie rownowagi pomigdzy protekcjonizmem i agrocentryzmem a rozwoj em obszarow wiejskich 96 2.10. Nowe, nieznane wyzwania - unijna polityka rolna a zmiany klimatyczne 99 2.11. Od presji industrializacyjnej po rozwoj zrownowazony - podsumowanie 103 Cz?sc 3. Od SAPARD-u do PROW-u. Wdrazanie mechanizmow Wspolnej Polityki Rolnej w Polsce - procesy i struktura 107 3.1. Program SAPARD - efekt demonstracyjny 108 3.2. Programy poakcesyjne 118 3.2.1. Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora zywnosciowego oraz rozwoj obszarow wiejskich" i Plan Rozwoju Obszarow Wiejskich na lata 2004-2006 118 3.2.2. Dwoisty charakter wsparcia unijnego dla wsi i rolnictwa w Polsce oferowanego w latach 2004-2006 zrodlem dysfunkcji 124 3.2.3. Program Rozwoju Obszar6w Wiejskich na lata 2007-2013 126 3.2.4. Realizacja Wspolnej Polityki Rolnej - Polska na tie innych krajow Wspolnoty 137 Czesc 4. Przegl^d wybranych instrumentow Wspolnej Polityki Rolnej z perspektywy zrownowazonego rozwoju obszarow wiejskich 153 4.1. Program Modernizacji gospodarstw rolnych" - w strong zrownowazonego rolnictwa? 153 4.1.1. Zrownowazona" modernizacja gospodarstw 157 4.1.2. Kreatywne" aplikowanie o srodki unijne i pozorna synchronizacja strategii gospodarstw indywidualnych z zalozeniami WPR" 159 4.2. Niekorzystna struktura demograficzna i agrarna jako podloze stosowania zachgt dla mlodych rolnikow i rent strukturalnych 170 4.2.1. Program zach^t finansowych dla mlodych rolnikow... 176 4.2.2. Dziurawy plot" i dochodzenie do szczelnosci systemu 177 4.2.3. Program rent strukturalnych 184
Spis tresci 7# Renty strukturalne dla rolnikow - rozwi^zania w Unii Europejskiej 184 Zasady programu 187 4.3. Programy rolno-srodowiskowe - w strong zrownowazonej produkcji rolnej. Zrownowazone gospodarowanie w rolnictwie 199 4.3.1. Dobra Praktyka Rolnicza - manifest zrownowazonego rolnictwa 199 4.3.2. Zasada wzajemnej zgodnosci (cross-compliance - praktyka polityczna dla zrownowazonego rozwoju 201 4.3.3. Programy rolno-srodowiskowe w Unii Europejskiej... 203 4.3.4. Dotychczasowy stan realizacji programu w Polsce... 206 4.3.5. Program rolno-srodowiskowy jako najodwazniejszy instrument wprowadzania zasad zrownowazonego rozwoju do rolnictwa 208 4.3.6. Finansowa zachgta do rolnictwa zrownowazonego jako zrodlo dysfunkcji 210 4.3.7. Chlopski etos pracy i zaradnosc zyciowa jako wazne podloze sukcesu programow rolno-srodowiskowych w Polsce 215 4.3.8. Uczestnictwo w programie rolno-srodowiskowym jako deklaracja ideowa 219 4.4. Program Odnowy wsi" - utrata rownowazenia rozwoju spolecznosci wiejskich pomigdzy sektorami 220 4.4.1. Odnowa wsi - nadmierna biurokratyzacja 223 4.4.2. Fikcja oddolnosci i podmiotowosci wspolnot wiejskich 225 4.4.3. Zw^tpienie w sens wspolnych dzialah 232 4.4.4. Naruszenie zasady dodatkowosci. Dotacje unijne jako zrodlo repozycji priorytetow rozwoju wiejskich spolecznosci lokalnych 234 4.5. Program LEADER - partnerstwo dla zrownowazonego i oddolnego rozwoju obszarow wiejskich. Realia polskie... 235 4.5.1. Program LEADER - zatozenia 236 4.5.2. Rola LCD w mobilizacji zasobow lokalnych oraz budowie spoleczeristwa obywatelskiego na obszarach wiejskich 240 4.5.3. Wladza w Lokalnych Grupach Dzialania 243 4.5.4. Mechanizm utraty zaufania do dzialah oddolnych wskutek deficytu sprawczosci Lokalnej Strategii Rozwoju w Lokalnych Grupach Dzialania 255 4.5.5. Budzet Lokalnej Strategii Rozwoju jako pretekst zawlaszczania partnerstw wiejskich przez samorzgdy gminne oraz przetargu o wladzg" 259
g g Spistredci 4.6. Male projekty" - rozwoj endogenny czy blef? 264 4.7. Wdrazanie i zarz^dzanie mechanizmami Wspolnej Polityki Rolnej - dysfunkcje i ich konsekwencje 272 4.7.1. Zidentyfikowane dysfunkcje programow unijnych dla wsi i rolnictwa 273 4.7.2. W strong biurokratycznego blfdnego kola i biurokratycznej anarchii? 279 4.7.3. Gigantyzacja i koszty funkcjonowania instytucji administruj^cvch absorpcjq srodkow unijnych dla wsi i rolnictwa 280 4.7.4. Biurokratyczna anarchia 285 4.7.5. Obnizona efektywnosc - chaos biurokratyczny i delegowanie odpowiedzialnosci 286 4.7.6. Niewlasciwy monitoring i ewaluacja 291 4.7.7. Srodki Unii Europejskiej dla terenow wiejskich jako instrument polityki 293 Podsumowanie 299 Wspolna Polityka Rolna w Polsce - pozorny sukces? 299 Zrownowazony charakter Wspolnej Polityki Rolnej - migdzy ideologic a praktykg 302 Przyszlosc Wspolnej Polityki Rolnej - problemy, wizje, scenariusze 306 W strong jakiego modelu wsparcia rolnictwa z europejskich srodkow publicznych? 308 Zmiany instytucjonalne 314 Wspolna Polityka Rolna bez dotacji? 316 Mozliwe scenariusze przyszlosci WPR 317 Bibliografia 321 Wykazmap 339 Wykaz schematow 339 Wykaz tabel 341 Wykaz wykresow 342 Wykaz zestawien 343 Summary 345