Artykuł został opublikowany w książce Strategia- Taktyka Ekonomia - Rozwó redaktor naukowy M. Borkowska, M. Kruszyński Wrocław 2012 ISBN 83-920715-6-5
Wstęp Etyka jako nauka zajmuje się opisem norm, wzorów postępowania i ideałów osobowych mających regulować postępowanie jednostek oraz stosunki między jednostkami i grupami społecznymi, a także ustalaniem dyrektyw moralnego postępowania. Etykę definiuje się również jako ogół zasad i norm postępowania przyjętych w danej epoce i w danym środowisku [1]. Programy i kodeksy etyczne Podejście do etyki w organizacjach bardzo często zależy od ich rodzaju (działalność w sektorze prywatnym/publicznym). Organizacje pozarządowe, ponieważ działają na rzecz interesu publicznego, postępowanie zgodne z zasadami etyki mają niejako wpisane w swoją misję. Natomiast w sektorze publicznym (władz, administracji publicznej) oraz rynkowym (przedsiębiorczości, biznesu) chęć osiągnięcia własnych korzyści często prowadzi do postępowań niezgodnych z przyjętymi zasadami. Aby ukrócić takie praktyki, wpływające negatywnie na wizerunek organizacji, dąży się w nich do ujęcia elementów kultury organizacyjnej w postaci strategicznych programów etycznych. Trend ten widoczny jest przede wszystkim w biznesie. Celem programów etycznych jest uczynienie z etyki biznesu najwyższego standardu zachowań pracowników w firmie, firmy na rynku oraz firmy wobec otoczenia w jakim działa [2]. Na program etyczny organizacji składają się następujące elementy [3]: wskazanie wartości wspólnych, sformułowanie wizji i misji firmy, określenie standardów etycznych i zawodowych, opracowanie kodeksu etycznego, opracowanie podręcznika standardów zawodowych, 2
opracowanie programu kształcenia etycznego, utworzenie stanowiska (komórki) ds. etyki, promowanie zachowania etycznego, monitorowanie przestrzegania norm etycznych oraz standardów zawodowych, utworzenie etycznej infolinii, okresowe przeprowadzanie audytu etycznego. W sektorze publicznym wprowadzenie wszystkich powyższych elementów byłoby niezwykle trudne. Coraz częściej jednak w urzędach wprowadzany jest kodeks etyczny, czyli utrwalony na piśmie zespół standardów działania, których przestrzegania wymaga się od kierownictwa i pracowników [4]. Wybrane systemy zarządzania Ogólnoludzkie zasady etyczne obowiązują wszystkich bez względu na stan, wiek, zawód, pozycję, stanowisko i środowisko społeczne, w jakim się znajdują. Bardziej szczegółowe zasady etyczne formułowane są dla określonych rodzajów działalności (np. reklama, marketing), organizacji (np. przedsiębiorstwo, firma, korporacja), grup zawodowych (np. prawnicy, lekarze), zawodów (np. sędzia, prokurator, adwokat). Część z elementów etycznego postępowania została zawarta w systemach zarządzania takich jak [5]: system zarządzania jakością według normy ISO 9001 podstawowy system zarządzania skierowany do każdej organizacji, niezależnie od specyfiki, wielkości, rodzaju produkowanego asortymentu; naczelnymi zasadami ujętymi w normie są: orientacja na klienta, przywództwo, zaangażowanie pracowników, podejście procesowe, systemowe podejście do zarządzania, ciągłe doskonalenie, podejmowanie decyzji na podstawie faktów, wzajemne korzystne relacje z dostawcami; spełnienie wymienionych zasad zarządzanie niewątpliwe wymaga postępowania etycznego i jasno sprecyzowanych celów organizacji; 3
system zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001 połączenie systemu zarządzania jakością z aktywnym włączaniem się w działania na rzecz ochrony środowiska przez przedsiębiorcę dzięki czemu zyskuje on na wizerunku (organizacja proekologiczna), spełnia wymagania prawne, przez co unika kar finansowych i stwarza miejsca pracy o wysokim standardzie etycznym; system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy PN-EN-18001 przede wszystkim dotyczy zapewnienia odpowiednich warunków pracy, sposobu jej organizacji, jak również znajomości procedur i ich przebiegu w przypadku zajścia sytuacji kryzysowej; w systemie tym uwzględnione zostały wymagania prawne Kodeksu Pracy (art. 226), gdzie na pracodawcę został nałożony obowiązek dokonywania oceny ryzyka zawodowego na poszczególnych stanowiskach pracy, informowania pracowników o poziomie ryzyka i wskazywanie środków zapobiegawczych; system zarządzania bezpieczeństwem żywności według normy ISO 22000 system integrujący obligatoryjny system HACCP z GMP i GHP, interaktywną wewnętrzną komunikację i zarządzanie jakością; podejście kompleksowe do tych aspektów pozwala na zapewnienie konsumentowi bezpiecznej i wysokiej jakości żywności; system zarządzania bezpieczeństwem informacji według normy ISO 27001 zachowanie pewnych informacji tylko wewnątrz organizacji jest kluczowym elementem zarządzania bezpieczeństwem informacji, problemem przed którym stają przede wszystkim informatycy w przedsiębiorstwach; można wyróżnić trzy główne kierunki działań: zabezpieczenie przed działaniami zewnętrznymi, zabezpieczenie przed działaniami zewnętrznymi oraz przygotowanie na wypadek niewystarczającego poziomu zabezpieczeń. Wymienione przykładowe systemy stosowane przez organizacje w rozmaitych branżach mają na celu polepszenie efektywności danej organizacji, uzyskanie odpowiedniego wyniku finansowego, przy spełnieniu odpowiednich wymagań prawnych, a 4
także norm etycznych. Zauważmy, że żaden z systemów bądź standardów bez zachowania etyki w postępowaniu przez najwyższe kierownictwo i pracowników niższych szczebli nie przyniesie oczekiwanych w dłuższej perspektywie wyników, bo oczywiście przedsiębiorca może np. zafałszować żywność, ale w przypadku wykrycia tego jego opinia zostanie bardzo nadwątlona. Podobnie z organizacjami wpływającymi zbyt negatywnie na środowisko konsumenci w którymś momencie mogą zbojkotować produkty wytwarzane przez truciciela środowiska. Także system zarządzania bezpieczeństwem informacji pozostanie martwy, gdy któryś z pracowników uzna, że wyniesienie poufnych danych nie jest sprzeczne z etycznym zachowaniem. Norma SA 8000 i norma ISO 26000 Kolejne normy, które zostaną krótko omówione, to normy o których można pokusić się powiedzieć, że mają na celu zarządzanie etyką. Nie dotyczą one żadnej branży, nie definiują przedsiębiorstw ani nie podają żadnych kryteriów kwalifikujących. Każda zainteresowana osoba może je wdrożyć w organizacji i przestrzegać zawartych tam zaleceń. Ważny podkreślenia jest fakt, że są one całkowicie dobrowolne, a ich funkcjonowanie opiera się na ludzkiej uczciwości. Przez część zakładów traktowane są one jako jeden z elementów dobrego wizerunku. Pierwsza wymieniona norma Social Accountability 8000 (SA 8000) została stworzona w 1998 roku, a następnie znowelizowana w roku 2001, przez Radę Doradczą powołaną przez Council on Economic Priorities Accreditation Agency (obecnie znany jako Social Accountability International). Norma ta powstała w oparciu o uniwersalne wartości zawarte w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Konwencji Narodów Zjednoczonych. Zawiera zbiór zasad i procedur chroniących podstawowe prawa pracownicze, a jej celem jest niezależna weryfikacji wymogów społecznej odpowiedzialności, jakie powinno spełniać przedsiębiorstwo [6]. 5
Przyznanie przedsiębiorstwu certyfikatu zgodności z normą SA 8000 odbywa się na drodze dobrowolnej certyfikacji, podczas której akredytowane przez Social Accountability International organizacje certyfikujące sprawdzają czy organizacja spełnia następujące wymagania [7]: zakaz pracy dzieci, zakaz pracy przymusowej, zapewnienie należytych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy, zapewnienie swobody zrzeszania się pracowników oraz prawa do zbiorowych negocjacji, zakaz dyskryminowania pracowników oraz nagannych zachowań wobec nich, zakaz stosowania poniżających kar dyscyplinarnych, przestrzeganie ustawowego czasu pracy, przestrzeganie zasad należytego wynagrodzenia, stosowanie odpowiedniego, określonego normą, systemu zarządzania. SA 8000 jest standardem rozpowszechnionym na całym świecie, szczególnie we Włoszech, Brazylii, Indiach i Chinach. Norma może być stosowana w odniesieniu do przedsiębiorstw z dowolnej branży. Wśród firm posiadających certyfikat przeważają takie gałęzie przemysłu jak np. rolnictwo czy budownictwo. [6] Korzyści z uzyskania przez organizację certyfikatu zgodności z normą SA 8000 to poprawa wizerunku, poprawa kontaktu z interesariuszami, podwyższenie wartości firmy czy duża możliwość kontroli jakości związana z faktem, że standard ten powstał na wzór norm ISO. Niestety SA 8000, koncentrując się na warunkach pracy, pomija kwestie związane z klientami i inwestorami. [6] Druga z omawianych norm to ISO 26000 Guidance on social responsability będący standardem Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej ISO uchwalony w 2010 roku po 5 6
latach prac w międzynarodowej grupie roboczej ISO/TMB/WG Social Responsibility. Norma ta stworzona została na drodze dialogu z interesariuszami, którego celem było osiągnięcie konsensusu. [6, 8] ISO 26000 nie jest normą techniczną, lecz ma charakter wytycznych. Nie podlega również certyfikacji. Stworzona została z myślą o każdej organizacji, nie tylko o przedsiębiorstwach. Dlatego cechuje ją uniwersalność, przy jednoczesnej dbałości o spójność z innymi uznanymi normami szeroko pojętej odpowiedzialności organizacji. [6,8] Treść i zakres normy jest szeroki i wyznacza zasady społecznej odpowiedzialności oraz definiuje jej podstawowe obszary, to jest [6]: ład korporacyjny, prawa człowieka, praktyki w miejscu pracy, środowisko, praktyki rynkowe, kwestie konsumenckie, zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności. Podsumowanie Na zakończenie pracy zostaje weryfikacja postawionej hipotezy czy etyką można zarządzać? W opinii autorek pracy można, ale tylko do pewnego stopnia. Przedstawione wytyczne etyki czy w postaci wewnętrznego kodeksu etycznego, wdrożonych systemów zarządzania, czy ogólnonarodowych norm społeczno etycznych niewątpliwie mogą zostać dla organizacji swoistym przewodnikiem zachowań etycznych i drogowskazem jakie działania mogą być podjęte w celu poprawy relacji międzyludzkich czy współpracy z innymi ogniwami. Niemniej jednak zawsze należy pamiętać, że ponad wszelkimi systemami i spisanymi normami powinno być postępowanie etyczne wypływające z wnętrza każdego 7
człowieka, które przecież są najlepszym regulatorem ludzkich działań. Niech myślą przewodnią zarówno dla wszystkich przedsiębiorców, jak i dla każdego człowieka będą słowa Immanuela Kanta: Postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie, ani innym jednostkom nie służyła za środek lecz zawsze była celem. Literatura: 1. Słownik języka polskiego PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, str. 198. 2. Gasparski W., Kodeks etyczny jako narzędzie w procesie budowania i utrwalania reputacji firmy materiały dydaktyczne Centrum Etyki Biznesu Instytutu Filozofii i Socjologii PAN oraz Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im L. Koźmińskiego w Warszawie, str. 4. 3. zob. 2. Gasparski W., Kodeks etyczny, str. 6. 4. Lewicka-Strzałecka A. 2005: Instytucjonalizacja moralności w działalności gospodarczej. Diametros nr 6 (grudzień 2005), str. 117. 5. Wawak S. 2011, Zarządzanie Jakością: podstawy, systemy i narzędzia, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2011, ss. 69-79, 130-132, 135-136, 142, 146, 148. 6. CSRInfo.org odpowiedzialny biznes i zrównoważony rozwój, www.csrinfo.org [stan na 10.12.2011] 7. Gasparski W., Lewicka-Strzałecka A., Rok B., Szulczewski G. 2002, Rola i znaczenie programów i kodeksów etycznych. Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych: inicjatywy, programy, kodeksy materiały konferencyjne. Centrum Etyki Biznesu IFiS PAN & WSPiZ oraz Biuro Stałego Koordynatora ONZ w Polsce, Warszawa 2002, str. 30. 8. International Organization for Standardization, www.iso.org [stan na 10.12.2011] 8