600 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 600-604 Poziom wiedzy żywieniowej wybrne spekty sposobu żywieni kobiet w okresie ciąży Nutritionl knowledge nd selected spects of the diet of pregnnt women Jonn Myszkowsk-Rycik, Agnieszk Gurttowsk, Ann Hrton, Dnut Gjewsk Wydził Nuk o Żywieniu Człowiek i Konsumpcji, Szkoł Główn Gospodrstw Wiejskiego w Wrszwie Wprowdzenie. Sposób żywieni kobiety w okresie ciąży wpływ n rozwój płodu, tkże n zdrowie dzieck już po urodzeniu. Cel. Ocen wiedzy żywieniowej orz sposobu żywieni (spożyci energii, mkroskłdników, wpni, żelz i kwsu foliowego) kobiet ciężrnych. Mterił i metody. Bdnimi objęto ogółem 50 kobiet (24 w II i 26 w Ize) w wieku 21-36 lt. Ocenę wiedzy żywieniowej bdnych kobiet przeprowdzono z pomocą utorskiego kwestionriusz nkiety; sposób żywieni oceniono n podstwie 3-dniowego bieżącego notowni spożyci w odniesieniu do wrtości referencyjnych. Wyniki. Pond 2/3 kobiet przed ciążą chrkteryzowł się prwidłową msę cił, 14% kobiet miło niedowgę, 18% ndwgę. Zdecydown większość kobiet pokrywł swoje zpotrzebownie n energię. Średnie spożycie biłk wynosiło 1,2 g/kg msy cił n dobę. Stwierdzono zbyt wysoki udził tłuszczów nsyconych orz schrozy przy jednocześnie niskim spożyciu wpni, żelz i kwsu foliowego. Wnioski. Pomimo, że w subiektywnej ocenie sposobu żywieni pond 2/3 kobiet uwżł swój sposób żywieni z prwidłowy, to wiedz dotycząc skłdników odżywczych, rcjonlnego żywieni orz wpływu żywieni n przebieg ciąży i zdrowie dzieck wśród bdnych kobiet był frgmentryczn. Nleży w większym stopniu rozpowszechnić wiedzę dotyczącą rcjonlnego żywieni we wszystkich grupch ze szczególnym uwzględnieniem kobiet w ciąży orz w wieku rozrodczym. Introduction. Nutrition during pregnncy ffects fetl development s well s helth of the newborn child. Aim. To ssess the nutritionl knowledge nd diet (consumption of energy, mcronutrients, clcium, iron nd folic cid) in pregnnt women. Mteril & methods. The study covered 50 women (24 in second nd 26 in third trimester), ged 21-36 yers. The ssessment of nutritionl knowledge ws bsed on questionnire, dietry hbits were ssessed by 3-dy intke record in reltion to the recommendtions. Results. Before pregnncy 68% of the women were chrcterized by norml weight, 14% were underweight, nd 18% overweight. The mjority of women covered their energy needs. The verge protein intke ws 1.2 g/kg body weight/dy. High content of sturted ft nd sucrose with low consumption of clcium, iron nd folic cid ws observed. Conclusions. Most women believed their diets were correct but their knowledge on the nutrients nd the impct of nutrition on pregnncy nd child helth ws incomplete. The knowledge on rtionl nutrition in ll groups with prticulr emphsis on pregnnt women nd women in childbering ge should be disseminted more efficiently. Key words: nutritionl knowledge, diet, pregnnt women Słow kluczowe: wiedz żywieniow, sposób żywieni, kobiety ciężrne Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 600-604 www.phie.pl Ndesłno: 19.06.2013 Zkwlifikowno do druku: 09.07.2013 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Jonn Myszkowsk-Rycik Wydził Nuk o Żywieniu Człowiek i Konsumpcji, Szkoł Główn Gospodrstw Wiejskiego w Wrszwie ul. Nowoursynowsk 159C, 02-787 Wrszw tel. 022 5937022; fx 022 5937018 e-mil: jonn_myszkowsk_rycik@sggw.pl Wprowdzenie Sposób żywieni kobiety w okresie ciąży wpływ n rozwój płodu, tkże n zdrowie dzieck już po urodzeniu [1]. W okresie ciąży wzrst zpotrzebownie n energię orz skłdniki pokrmowe. Równolegle do zwiększonego zpotrzebowni n energię, zpotrzebownie n niektóre witminy i skłdniki minerlne w tym okresie wzrst nwet o 60-280% [2]. Niedobór kwsu foliowego może być przyczyną wdy pierwotnej cewy nerwowej lub niedokrwistości megloblstycznej. Z kolei niedobory żelz zwiększją ryzyko niskiej msy urodzeniowej noworodków, umierlności okołoporodowej orz liczby porodów przedwczesnych. Niedobór wpni zwiększ możliwość wystąpieni ndciśnieni ciążowego, porodu przedwczesnego orz obniżonej gęstości kości u noworodk [3]. Mimo ogólnego wzrostu poziomu wyksztłceni Polków, poziom wiedzy o żywności i żywieniu nie uleg większym zminom [4]. Kobiety w wieku rozrodczym powtrzją błędy żywieniowe
Myszkowsk-Rycik J i wsp. Poziom wiedzy żywieniowej wybrne spekty sposobu żywieni kobiet w okresie ciąży 601 uksztłtowne w dzieciństwie i młodości. Dodtkowo, wiele z nich w wyniku dbni o zchownie szczupłej sylwetki cił ogrnicz ilościowe spożycie pokrmów. Przy nieodpowiedniej strukturze spożywnej żywności zwiększ to ryzyko niedoborów biłkowych, witminowych i minerlnych [5]. Cel prcy Ocen wiedzy żywieniowej orz sposobu żywieni (spożyci energii, mkroskłdników orz wybrnych witmin i skłdników minerlnych) kobiet ciężrnych. Mterił i metody Bdni przeprowdzono wśród 50 ciężrnych kobiet pcjentek dwóch pordni ginekologicznych w Wrszwie. Ocenę wiedzy żywieniowej kobiet przeprowdzono z pomocą utorskiego kwestionriusz wywidu. Kwestionriusz zwierł pytni zmknięte i otwrte dotyczące m.in.: liczby i rodzju spożywnych w ciągu dni posiłków i przekąsek, zmin, jkie nstąpiły po zjściu w ciążę, suplementcji diety preprtmi witminowo-minerlnymi orz pytni typu prwd/fłsz dotyczące wpływu żywieni n przebieg ciąży i zdrowie dzieck, źródeł skłdników odżywczych orz niezlecnych w okresie ciąży produktów spożywczych. Dodtkowo kwestionriusz obejmowł pytni dotyczące podstwowych dnych ntropometrycznych (wysokość i ms cił przed ciążą) i socjoekonomicznych. Sposób żywieni bdnych kobiet oceniono metodą 3-dniowego bieżącego notowni spożyci [6]. Do oszcowni wielkości produktów i potrw wykorzystno Album fotogrfii produktów i potrw [7], potrwy zostły rozpisne n produkty według Ndolnej i wsp. [8]. Wrtość energetyczną i odżywczą cłodziennych rcji pokrmowych (CRP) obliczono w progrmie Energi z bzą dnych o wrtości odżywczej produktów i potrw [9]. W nlizie wyników wykorzystno wrtości z uwzględnieniem strt według Szczygł i wsp. [10]. Oszcowne wrtości żelz, wpni orz kwsu foliowego wyrżono jko wrtości średnie w grupie ogółem orz w podzile n trymestry ciąży (II i III) i odniesiono do wrtości referencyjnych (EAR) według norm IŻŻ [2]. Cłkowite zpotrzebownie energetyczne obliczono indywidulnie dl kżdej z kobiet n podstwie wzoru Hrris- Benedict orz współczynnik ktywności fizycznej (1,4 dl ktywności młej w przypdku kobiet w III trymestrze; 1,7 dl ktywności umirkownej dl kobiet w ze) dodjąc odpowiednio 360 lub 475 kcl kobietom w II i Ize ciąży [2]. Anlizę sttystyczną wykonno w progrmie Sttistic 10.0 z wykorzystniem testu t-student i χ 2 (poziom istotności p 0,05). Wyniki i omówienie Bdnimi objęto 50 kobiet, w tym 24 w ze (średnio w 25,5±1,14 tygodniu ciąży) i 26 w Ize ciąży (średnio 31,27±3,13 tygodniu ciąży). Wszystkie bdne spodziewły się jednego dzieck i był to ich pierwsz ciąż. Ogólną chrkterystykę bdnej grupy przedstwiono w tbeli I. Wszystkie respondentki oceniły swoją sytucję mterilną jko dobrą. Prwie 3/4 bdnych prcowł zwodowo, n zwolnienich lekrskich przebywło tylko 8 bdnych wyłącznie kobiety w Ize ciąży. Tbel I. Ogóln chrkterystyk bdnej grupy (średni±sd; zkres) Tble I. Chrcteristics of exmined group (men±sd; rnge) Prmetr /Prmeter /Totl n=50 Wiek [lt] /Age [yers] 27,8±4,16 [21-36] BMI przed ciążą [kg/m 2 ] /BMI before pregnncy Wyksztłcenie /Eduction 21,9±2,62 [16,4-27,7] /II trimester n=24 27,4±3,73 [22-35] 22,6±2,82 [16,4-27,7] I n=26 28,0±4,58 [21-36] 21,2±2,27 [17,4-25,9] średnie /secondry 20 11 9 wyższe /high 30 13 17 test t-student b test chi 2 p 0,290 0,068 0,418 b Podż energii orz mkroskłdników w CRP bdnych kobiet (n=30) przedstwiono w tbeli II. Kloryczność jdłospisów obliczon n podstwie bieżącego notowni spożyci żywności chrkteryzowł się dużym zróżnicowniem w obrębie cłej grupy (od 1310 kcl do 2573 kcl), ntomist średnie Tbel II. Podż energii orz mkroskłdników w CRP kobiet (średni±sd; zkres) Tble II. Energy nd mcronutrient supply in diets of women (men±sd; rnge) Skłdnik [% energii] /Nutrient [% energy] /Totl Energi /Energy [kcl] b 29,2±4,2 [19,7-35,5] Biłko /Protein 16,9±3,3 [12,9-23,9] Węglowodny ogółem /Crbohydrtes 50,1±4,3 [42,2-57,5] Schroz /Sucrose 11,2±3,7 [2,6-19,9] Tłuszcz ogółem /Ft 33,1±4,9 [25,9-46,3] Nsycone kwsy tłuszczowe /Sturted ftty cids Jednoniensycone kwsy tłuszczowe /Monounsturted ftty cids Wieloniensycone kwsy tłuszczowe /Polyunsturted ftty cids test t-student 13,9±2,0 [10,3-17,3] 14,9±3,0 [11,1-26,7] 6,1±1,9 [3,2-9,9] /II timester 29,4±5,2 [19,7-35,5] 17,1±3,6 [12,9-23,9] 49,2±4,6 [42,2-57,5] 11,2±2,7 [5,9-15,3] 33,9±5,5 [25,9-46,3] 14,6±1,9 [10,4-17,3] 15,0±1,9 [12,0-18,3] 5,5±1,4 [3,3-8,0] I 29,0±3,2 [20,3-33,8] 16,7±3,0 [13,2-22,3] 50,9±4,1 [43,5-56,1] 11,2±4,6 [2,6-19,9] 32,4±4,4 [26,7-41,3] 13,4±1,9 [10,3-16,3] 14,9±3,7 [11,1-26,7] 6,6±2,1 [3,2-9,9] p 0,408 0,371 0,210 0,486 0,145 0,056 0,459 0,056 b podż w przeliczeniu n kg rzeczywistej msy cił
602 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 600-604 spożycie energii w grupie kobiet w drugim i trzecim trymestrze było zbliżone (odpowiednio 2113 i 2101 kcl); zdecydown większość kobiet pokrywł swoje zpotrzebownie n energię. Ocen dekwtności spożyci skłdników minerlnych orz kwsu foliowego w dietch kobiet wykzł spożycie tych skłdników poniżej wrtości referencyjnych (tb. III). Jednk wszystkie bdne kobiety stosowły suplementy diety zwierjące żelzo i kws foliowy, 90% kobiet stosowło suplementy zwierjące wpń. Mimo stosowni suplementcji diety część kobiet nie dostrczł odpowiednich ilości ww. skłdników średnie spożycie po uwzględnieniu suplementcji w grupie wynosiło 506±111,0 µg/dobę (zkres 333 805 µg/dobę) w odniesieniu do kwsu foliowego orz 24±5,2 mg (15,8-36,7 mg/dobę) dl żelz. Tbel III. Podż wpni, żelz i kwsu foliowego w CRP kobiet (średni±sd; zkres) Tble III. Clcium, iron nd folic cid supply in diets of women (men±sd; rnge) Skłdnik /Nutrient Wpń /Clcium [mg] EAR /Totl 800 773±184 [348-1199] Żelzo /Iron [mg] 23 10,9±2,1 [5,0-15,4] Kws foliowy /Folic cid [µg] 520 180±56,7 [77-405] /II timester 752±182 [348-1104] 10,8±1,6 [8,8-14,0] 176±33,9 [141-255] I 792±191 [404-1199] 10,9±2,4 [5,0-15,4] 183±72,0 [77-405] poziom średniego spożyci w grupie EAR [2] b test t-student p b 0,287 0,470 0,372 W subiektywnej ocenie sposobu żywieni pond 2/3 kobiet uwżł, że w ciąży odżywi się prwidłowo. Jednocześnie ż 74% bdnych deklrowło zminę sposobu żywieni po zjściu w ciążę. Wśród njczęściej wymieninych modyfikcji sposobu żywieni znjdowły się: spożywnie mniejszych porcji z większą częstotliwością (100% nkietownych), spożywnie większej ilości wrzyw (100%) i owoców (94%), ogrniczenie żywności typu fst food (78%) i słodyczy (69%) orz wykluczenie kwy z jdłospisu (56%). Pond połow (54%) bdnych kobiet uwżł, że stn odżywieni sprzed ciąży nie m wpływu n jej przebieg. Nieprwidłowy sposób odżywini w czsie ciąży zdniem 72% nkietownych może mieć zły wpływ n przebieg ciąży, le według 58% nie wpływ n niską msę urodzeniową dzieci. Większość ciężrnych (80%) uwżło, że kobiet w okresie ciąży powinn spożywć pięć posiłków dziennie, le połow nkietownych twierdził, że w czsie ciąży może pozwlć sobie n wszystkie zchcinki tłumcząc to potrzebą jedzeni z dwoje. Aż 90% bdnych kobiet zgdzło się ze stwierdzeniem, że spożywnie lkoholu w czsie ciąży jest szkodliwe, le według 28% bdnych kobiet w czsie ciąży nleży unikć spożywni ryb. Czterdzieści procent kobiet twierdziło, że w okresie ciąży nie nleży spożywć mlek, tyle smo miło błędną wiedzę n temt rodzju węglowodnów występujących np. w słodyczch, pond połow nieprwidłowo ocenił źródł pełnowrtościowego biłk w produktch spożywczych. Wszystkie nkietowne twierdziły, że przyjmownie preprtów witminowo-minerlnych jest niezbędne dl prwidłowego rozwoju dzieck, chociż tkie zleceni od lekrz otrzymło nieco pond 3/4 kobiet. Sposób żywieni m istotny wpływ n zdrowie mtki, prwidłowy przebieg ciąży, tkże n rozwój płodu. Większość bdń wykzuje błędy w sposobie żywieni tej grupy kobiet, wnioski płynące z tych bdń wskzują n potrzebę objęci kobiet ciężrnych edukcją żywieniową. N podstwie bdni włsnego możn stwierdzić, ze większość kobiet zdwło sobie sprwę z konieczności modyfikcji sposobu żywieni w okresie ciąży polegjącego n zwiększeniu gęstości odżywczej CRP poprzez wprowdzenie większej ilości wrzyw, owoców, zmniejszeniu spożyci słodyczy i produktów typu fst food. Jednk pomimo osiągnięci odpowiedniej podży energii orz biłk przez większość bdnych, zwrtość kluczowych w tym okresie skłdników minerlnych (wpni, żelz) orz kwsu foliowego w CRP, jk również udził mkroskłdników: tłuszczów nsyconych i schrozy pozostją nieprwidłowe. Pomimo, że spożycie tłuszczu ogółem przez bdne kobiety nie przekrczło wrtości zlecnych, to udził poszczególnych kwsów tłuszczowych w dietch był nieprwidłowy. Nleży jednk podkreślić, że ilość tłuszczu ogółem był niższ od wrtości uzysknych w bdniu Wwrzynik i wsp. [11], gdzie średni udził energii z tłuszczu w grupie kobiet w drugim i trzecim trymestrze wynosił 35%, jk również w bdniu Nowckiej i wsp. [12], tkże w bdniu Kozłowskiej- Wojciechowskiej i Mkrewicz-Wujec [13], w których ilość energii CRP pochodzącej z tłuszczu były jeszcze wyższe. W ocenie spożyci tłuszczu istotną rolę odgryw struktur energii z poszczególnych kwsów tłuszczowych. Aktulne zleceni dotyczące kwsów tłuszczowych nsyconych zkłdją ich mksymlne ogrniczenie do wrtości możliwych do osiągnięci w diecie zpewnijącej włściwą wrtość żywieniową [2], podczs gdy wcześniejsze zleceni ogrniczły ich spożycie do mksimum 10% wrtości energetycznej diety [14]. W CRP bdnych kobiet nsycone kwsy tłuszczowe dostrczły prwie 14% energii i wrtości te były nieco wyższe od przedstwionych w bdniu Wwrzynik i wsp. [11]. Jedynie w bdniu Gcek [15] udził energii CRP z nsyconych kwsów tłuszczowych był zgodny z zlecenimi i wynosił u kobiet w drugim trymestrze 5,7%, u kobiet w trzecim trymestrze 7%. Wysokie spożycie nsyconych kwsów tłuszczowych jest czynnikiem ryzyk chorób ukłdu sercowo-nczy-
Myszkowsk-Rycik J i wsp. Poziom wiedzy żywieniowej wybrne spekty sposobu żywieni kobiet w okresie ciąży 603 niowego [16]. Udził energii z wieloniensyconych kwsów tłuszczowych w CRP bdnych kobiet wyniósł średnio 6,1%, co jest zgodne z zlecenimi dotyczącymi tych kwsów [2, 14], według których wrtość minimln powinn wynosić 6%, mksymln 10%. Ntomist w grupie kobiet w drugim trymestrze udził energii z wieloniensyconych kwsów tłuszczowych w porównniu do zleceń był z niski. Również zbyt mły udził tych kwsów w CRP u kobiet ciężrnych zobserwowno w bdniu Wwrzynik i wsp. [11], gdzie niedobory sięgły nwet 17%. W ocenie spożyci węglowodnów istotną rolę odgryw spożycie cukrów prostych (schrozy), których udził w CRP nie powinien przekrczć 10% energii [14]. Cukry rfinowne mogą się przyczynić do zwiększeni nleżnej msy cił, podczs ciąży do ndmiernego jej przyrostu orz zburzeń gospodrki węglowodnowej i lipidowej [17]. Nleży tkże pmiętć, że produkty z dużą zwrtością cukrów prostych dostrczją również duże ilości tłuszczu, w tym spore ilości izomerów trns kwsów tłuszczowych [18]. Kwsy tłuszczowe trns przenikją przez łożysko i wykzują niekorzystny wpływ n metbolizm kwsów tłuszczowych z rodziny n-3, tkże mogą wpływć n msę urodzeniową dzieci [19]. W przeprowdzonym bdniu zobserwowno, że średni udził energii z schrozy wynosił 11,2%. Mogło to być to wynikiem niedosttecznej wiedzy odnośnie pokrmowych źródeł węglowodnów złożonych w diecie. Biorąc pod uwgę skłdniki minerlne njniższe spożycie w odniesieniu do wrtości referencyjnych stwierdzono w przypdku żelz nwet po uwzględnieniu suplementcji średnie spożycie w grupie było niższe od wrtości zlecnych [2]. Podobny poziom pokryci normy z diety zobserwowno w bdniu Hmułki i wsp. [20], jednkże w tym przypdku łączn podż żelz z suplementów i diety był około 2 rzy wyższ od zleceń. Niedobór żelz zwiększ ryzyko wystąpieni niedokrwistości niedobrwliwej, któr jest częstym problemem wśród ciężrnych [21]. Pełne pokrycie zpotrzebowni n zlecne 27 mg żelz jest trudne, dltego nleży rozwżyć suplementcję tym skłdnikiem. Jednkże nwet przy suplementcji nie zwsze pokrycie zpotrzebowni jest pełne, jk wynik to z opisywnego bdni. Również spożycie wpni w grupie było zbyt niskie, dodtkowo 40% kobiet uwżło, że w okresie ciąży nie nleży spożywć mlek. Niedoborow w wpń diet kobiety ciężrnej może zwiększyć ryzyko wystąpieni ndciśnieni ciążowego, stnu przedrzucwkowego, przedwczesnego porodu, osteoporozy u mtki i zmniejszonej gęstości kostnej u noworodk [21]. Dltego tk wżn jest edukcj odnośnie zlecnych ilości produktów mlecznych w diecie. Średnie spożycie poniżej wrtości referencyjnej stwierdzono tkże w przypdku kwsu foliowego, którego zrówno średni podż z dietą, jk i łączn średni podż z diety i suplementów był niższ od normy n poziomie zlecnego spożyci. Podobny poziom spożyci folinów wrz z dietą zobserwowno w bdniu Hmułki i wsp. [20], w którym bdne kobiety ciężrne w 30-37% pokrywły ktulną normę n ten skłdnik. Wrto podkreślić, że uczestniczki bdni oprócz niezdowljącej wiedzy n temt sposobu żywieni, miły też młą wiedzę n temt źródeł skłdników pokrmowych. Tylko 46% kobiet uwżło, że przetwory mleczne i wrzyw strączkowe są dobrym źródłem biłk, podobny odsetek respondentek uwżł, że słodycze są dobrym źródłem węglowodnów złożonych, co świdczy o brku podstwowej wiedzy żywieniowej. Wnioski 1. Wiedz dotycząc skłdników odżywczych, rcjonlnego żywieni orz wpływu żywieni n przebieg ciąży i zdrowie dzieck wśród bdnych kobiet był frgmentryczn. 2. CRP chrkteryzowły się nieprwidłową strukturą energetyczną: zbyt dużym udziłem tłuszczów nsyconych orz schrozy. 3. Zobserwowno niedostteczną podż żelz, wpni orz kwsu foliowego. 4. Podż żelz i kwsu foliowego, mimo suplementcji, był często niewystrczjąc, dltego nleży zlecć zwiększenie spożyci produktów bogtych w te skłdniki lub zlecć wybiórczą suplementcję. 5. Wiedz dotyczącą rcjonlnego żywieni powinn być w większym stopniu upowszechnin we wszystkich grupch ze szczególnym uwzględnieniem kobiet w ciąży orz w wieku rozrodczym. Piśmiennictwo / References 1. Godl M, Pietrzk K, Łszek M, Gwron-Skrbek A, Sztko F. Zchowni zdrowotne łódzkich kobiet w ciąży. Cz. I. Sposób żywieni i suplementcj witminowominerln. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 38-42. 2. Jrosz M (red). Normy żywieni dl populcji polskiej nowelizcj. IŻŻ, Wrszw 2012. 3. Frś M, Gnidek A, Poznńsk-Skrzypiec J, Kdłubowsk M. Styl życi kobiet w ciąży. Hygei Publ Helth 2012, 47(4): 412-417. 4. Kołłjtis-Dołowy A, Schlegel-Zwdzk M. Upowszechninie wiedzy o żywieniu. [w:] Żywienie człowiek zdrowie publiczne. Gwęcki J, Roszkowski W (red). PWN, Wrszw 2009: 254-269. 5. Wądołowsk L. Grupy ludności podwyższonego ryzyk zburzeń zdrowi i ich problemy żywieniowe. [w:] Żywienie człowiek zdrowie publiczne. Gwęcki J, Roszkowski W (red). PWN, Wrszw 2009: 228-230.
604 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 600-604 6. Gronowsk-Senger A. Zrys oceny żywieni. SGGW, Wrszw 2009. 7. Szponr L, Wolnick K, Rychlik E. Album fotogrfii produktów i potrw. IŻŻ, Wrszw 2000. 8. Ndoln I, Kunchowicz H, Iwnow K. Potrwy: skłd i wrtość odżywcz. IŻŻ, Wrszw 1994. 9. Kunchowicz H, Ndoln K, Przygod B, Iwnow K. Tbele skłdu i wrtości odżywczej żywności. PZWL, Wrszw 2005. 10. Szczygieł A i wsp. Normy żywieni i wyżywieni. Cz. II. Normy wyżywieni, modele rcji pokrmowych. IŻŻ, Wrszw 1987. 11. Wwrzynik A, Hmułk J, Kosowsk B. Ocen spożyci energii, tłuszczu i cholesterolu u kobiet w ciąży. Żyw Człow Metb 2003, XXX(1/2): 520-526. 12. Nowck E, Zimn-Wlendzik E, Topol J. Sposób żywieni wyksztłcenie łódzkich kobiet ciężrnych. Bromt Chem Toksykol 2000, XXXIII(3): 221-226. 13. Kozłowsk-Wojciechowsk M, Mkrewicz-Wujec M. Wiedz i zchowni żywieniowe kobiet ciężrnych. Rocz PZH 2002, 53(2): 167-175. 14. Jrosz M, Bułhk-Jchymczyk B (red). Normy żywieni człowiek. Podstwy prewencji otyłości i chorób niezkźnych. PZWL, Wrszw 2008. 15. Gcek M. Ocen poziomu spożyci energii i podstwowych skłdników pokrmowych w grupie kobiet ciężrnych. Bromt Chem Toksykol 2008, XLI(3): 658-662. 16. Europejskie wytyczne dotyczące zpobiegni chorobom serc i nczyń w prktyce klinicznej n 2012 rok. Krdiol Pol 2012, 70(supl I): 1-100. 17. Bolest M, Szostk-Węgierek D. Żywienie kobiety podczs ciąży. Cz. I. Energi i mkroskłdniki. Żyw Człow Metb 2009, XXXVI (4): 665-670. 18. Szostk-Węgierek D. Żywienie kobiety podczs ciąży. Cz. IV. Aspekty prktyczne. Żyw Człow Metb 2009, XXXVI(4): 671-679. 19. Ziemlński Ś. Tłuszcze. [w:] Żywienie człowiek. Podstwy nuki o żywieniu. T. I. Gwęcki J, Hryniewiecki L (red). PWN, Wrszw 2006: 152-176. 20. Hmułk J, Wwrzynik A, Zielińsk U. Ocen spożyci folinów, witminy B12 i żelz u kobiet w ciąży. Żyw Człow Metb 2003, XXX(1/2): 476-479. 21. Bolest M, Szostk-Węgierek D. Żywienie kobiety podczs ciąży. Cz. II. Witminy i skłdniki minerlne. Żyw Człow Metb 2009, XXXVI(4): 656-664.