Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna w regionalnym pomorskim systemie przemysłowym

Arkadiusz Świadek * Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna w regionalnym pomorskim systemie przemysłowym Wstęp Aktualnie obserwujemy powolny proces wychodzenia gospodarki europejskiej z kryzysu, co potwierdzają różne miary ekonomiczne. Pozwala to optymistycznie spojrzeć w przyszłość. Nie mniej obecny stan kryzysu może jeszcze potrwać przez pewien okres. Przedsiębiorstwa będące w tej fazie cyklu, znajdując się pod wymuszoną presją gospodarczą, wybierają na ogół w krótkim okresie strategie cięcia kosztów, mniej zaś poświęcając czas na poszukiwanie i budowanie długofalowej przewagi komparatywnej opartej na działalności innowacyjnej [Barrett, i inni, 2009, s. 93]. W krótszym okresie oznacza to ograniczenie finansowania takiej działalności, co może spowodować rozciągnięcie jej w czasie lub zmniejszenie budżetów na innowacje. Doprowadzi to do opóźnień w implementacji nowych technologii, wpłynie na ich jakość, a nawet może skutkować wstrzymaniem projektów innowacyjnych. Na poziomie poszczególnych przedsiębiorstw literatura ekonomiczna wskazuje na zróżnicowane oddziaływanie poszczególnych faz cyklu koniunkturalnego na dynamikę nakładów innowacyjnych. Występuje w tym zakresie szeroko opisywany spór wśród naukowców. Tradycyjnie bowiem inwestycje w innowacje traktowane są jako antycykliczny argument dla działających na rynku podmiotów gospodarczych. Ograniczenia będące efektem spowolnienia przenoszą się na ich rentowność, a to z kolei zmusza je do poszukiwania nowych sposobów utrzymania wysokiej produktywności. Zgodnie z koncepcją "kreatywnej destrukcji" J. Schumpetera, kryzys tym samym stwarza nowe możliwości dla przedsiębiorstw. Na skutek tego wiele z nich powinno zmierzać do rekonfiguracji i podniesienia jakości prowadzonej działalności innowacyjnej. Przykładem takiego zachowania może być dział badawczorozwojowy, który w okresie kryzysu podlega zjawisku przechowywania pracy" [Soete, 2009, s. 3]. Gdy tymczasem to potencjalna możliwość * Dr hab., Zakład Innowacji i Przedsiębiorczości, Wydział Ekonomii i Zarządzania, Uniwersytet Zielonogórski, a.swiadek@wez.uz.zgora.pl, ul. Podgórna 50, 65-246 Zielona Góra

560 Arkadiusz Świadek rozwoju organizacji. Poza tym, utracone w przedsiębiorstwie dochody wynikające z mniejszego popytu na produkowane dotychczas wyroby, mogą być stymulantą dla przedsiębiorstw w okresie recesji do inwestycji w nowe technologie [Stiglitz, 1993, s. 11], [Aghion, Saint-Paul, 1998, s. 281], [Canton, Uhlig, 1999, s. 243]. Pomimo wielu racjonalnych argumentów przemawiających za tym, że działalność innowacyjna posiada antycykliczny charakter, częściej spotykamy się w literaturze ekonomicznej z poglądem, że przedsiębiorstwa nie traktują swojej aktywności innowacyjnej inaczej niż pozostałych typów działalności, co oznacza, że działalność ta posiada charakter stricte cykliczny. Dotychczasowe doświadczenia wskazują na fakt, że implementacja nowych technologii, szczególnie tych radykalnych, jest opóźniane w fazie recesji, a przedsiębiorstwa oczekują na kolejne ożywienie w gospodarce [Shleiffer, 1986, s. 1170], [Francois, Lloyd-Ellis, 2003, s. 539]. Jednocześnie brakuje konsensusu w obszarze hipotezy przyspieszania innowacji Gerharda Mensch a z 1975, zakładającej, że innowacje częściej są implementowane w trakcie recesji jako efekt poszukiwania szans do przetrwania na kurczącym się rynku [Clark i inni, 1981, s. 312]. Aktualna faza cyklu koniunkturalnego jest istotnym czynnikiem, który wielokrotnie wpływa na decyzje o podejmowaniu lub zaniechaniu działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach przemysłowych, zarówno w Polsce, ale również w bardziej rozwiniętych krajach. Polskie województwa ze względu na ich niskie zaawansowanie technologiczne uważane są za regiony peryferyjne a ich rozwój jest uzależniony częściej od zmian w ich dalszym otoczeniu, a zatem na terenach korzystniej rozwiniętych. Stanowi to istotną przesłankę do prowadzenia badań nad intensywnością zaangażowania krajowych przedsiębiorstw w poszczególne obszary działalności innowacyjnej na skutek zmian faz cyklu koniunkturalnego. Ostatnie badania realizowane przez Joint Research Center (Wspólnotowe Centrum Badawcze) w obszarze oddziaływania faz koniunktury gospodarczej na aktywność innowacyjną przedsiębiorstw stały się motywem przewodnim i inspiracją do podjęcia próby oceny zachodzących analogicznych zjawisk w Polsce [JRC, 2010, s. 3]. Uzyskane wyniki prowadzonych tam badań nie są jednoznaczne i z tego powodu obca literatura stawia pytanie: czy ożywienie gospodarcze, czy recesja jest czynnikiem akcelerującym zmiany technologiczne w przedsiębiorstwach?

Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna 561 Głównym celem prowadzonych badań była próba poszukiwania statystycznie istotnych kierunków oraz siły wpływu faz cyklu koniunkturalnego na zachowania innowacyjne przedsiębiorstw w obrębie pomorskiego systemu przemysłowego. W konsekwencji pozwoliło to określić krytyczne obszary wsparcia dla funkcjonowania regionalnego systemu przemysłowego i jego aktywności innowacyjnej, uwzględniając jego specyfikę. Efekty autorskich badań przybliżone w niniejszym artykule są jedynie niewielką częścią wniosków uzyskanych w wyniku prowadzonych analiz w tym województwie. 1. Metodyka prowadzonych badań i charakterystyka próby Część egzemplifikacyjna artykułu została oparta o regionalne studium przypadku województwa pomorskiego. Badania zostały przeprowadzone w roku 2012 za lata 2009-11 w oparciu o kwestionariusz ankietowy. Zgromadzono łącznie 680 wypełnionych poprawnie formularzy. Podstawową procedurę pozyskiwania danych stanowiła wstępna rozmowa telefoniczna wraz z przesłaniem formularza ankietowego drogą mailową lub tradycyjną. Formą uzupełniającą był wywiad telefoniczny. Wszelkie badania posiadały charakter statyczny i były realizowane w układzie trzyletnim, zgodnie ze standardami metodologicznymi badań nad innowacjami stosowanymi we wszystkich krajach OECD. Warstwa metodyczna analiz została oparta na rachunku prawdopodobieństwa, a dokładniej na modelach probitowych. Pozwoliły one na ocenę istotności statystycznej i szans występowania rozpatrywanych zjawisk innowacyjnych na skutek poszczególnych faz cyklu koniunkturalnego. Regresja probitowa pozwoliła precyzyjnie oszacować wartość parametrów wraz z określeniem ich istotności dla zmiennych zależnych wyrażonych binarnie. Metoda taka daje satysfakcjonujące i stabilne wyniki w przypadku dużej i statycznej próby przedsiębiorstw, w których zmienna zależna przyjmuje postać jakościową, gdy trudno zaprezentować zmiany w czasie w ramach badanych zjawisk. Wszystkie zmienne przyjęte do badania zależne, jak i niezależne posiadają charakter binarny, czyli osiągają wartości 0 albo 1. Na skutek tego interpretacja osiągniętych wyników badania została przeprowadzona w oparciu o postać strukturalną modelu, osiągane wartości prawdopodobieństwa oraz niezbędne statystki (błędy standardowe, statystka t-studenta, statystka Chi-kwadrat, prawdopodobieństwo istotno-

562 Arkadiusz Świadek ści modelu). Znak dodatni występujący przy głównym parametrze informuje nas o tym, iż prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia o charakterze innowacyjnym jest statystycznie istotnie wyższe w wyróżnionej grupie podmiotów przemysłowych w stosunku do reszty zbiorowości. Znak ujemny interpretujemy przeciwnie. Modelowanie typu probit stanowi niezwykle skuteczne narzędzie badawcze, co zostało potwierdzone wieloletnim jego stosowaniem przez autora badania w wielu województwach w kraju. Jak wspomniano już we wstępie, badanie przeprowadzono w oparciu o próbę 680 przedsiębiorstw przemysłowych w województwie pomorskim. Strukturę badanych przedsiębiorstw z punktu widzenia wielkości i technologii przedstawia poniższa tablica. Tablica 1. Struktura badanych przedsiębiorstw przemysłowych w województwie pomorskim z punktu widzenia wielkości przedsiębiorstw i klas technologicznych w latach 2009-11 (w procentach) Lp. Wielkość przedsiębiorstwa Woj. pomorskie Klasa technologiczna Woj. pomorskie 1 Mikro 31,0 Wysoka 6,2 2 Małe 41,6 Średnio-wysoka 13,0 3 Średnie 23,2 Średnio-niska 27,7 4 Duże 4,1 Niski 53,2 Źródło: Opracowanie własne. Z perspektywy próby ilościowej badania są zbliżone do tych prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w omawianej problematyce. 2. Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw w poszczególnych fazach koniunktury gospodarczej w województwie pomorskim Okres ożywienia gospodarczego wpływa istotnie na aktywność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych w województwie pomorskim (tablica 2). Modele probitowe z parametrami istotnymi statystycznie wystąpiły w szesnastu na osiemnaście rozpatrywanych obszarów aktywności innowacyjnej. Brak istotnych powiązań zaobserwowano jedynie w przypadku kooperacji ze szkołami wyższymi i jednostkami PAN. Można zatem sformułować tezę, że czas ożywienia wpływa systemowo na realizację działalności innowacyjnej w całym regionie.

Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna 563 Tablica 2. Aktywność innowacyjna w okresie ożywienia gospodarczego w województwie pomorskim w latach 2009-11 Atrybut innowacyjności Parametr Błąd standardowy Statystyka t-studenta p1 p2 Nakłady na B+R +,627 0,101 6,222 0,49 0,26 Nakłady na nowe środki +,407 0,111 3,663 0,86 0,74 trwały (w tym): - budynki +,557 0,104 5,365 0,40 0,21 - maszyny i urządzenia +,257 0,098 2,606 0,67 0,58 techniczne Oprogramowanie komputerowe +,402 0,097 4,139 0,58 0,42 Nowe wyroby +,719 0,098 7,364 0,77 0,50 Nowe technologie (w tym): +,476 0,114 4,179 0,88 0,75 - procesy technologiczne +,485 0,098 4,978 0,59 0,40 - systemy okołoprodukcyjne +,282 0,099 2,829 0,40 0,30 - systemy wsparcia +,373 0,106 3,503 0,31 0,19 Współpraca z dostawcami +,555 0,106 5,259 0,37 0,19 Współpraca z konkurentami +,522 0,136 3,843 0,16 0,06 Współpraca z krajowymi +,648 0,145 4,477 0,15 0,05 jednostkami nauki Współpraca z zagranicznymi +,757 0,358 2,112 0,02 0,00 jednostkami nauki Współpraca z odbiorcami +,452 0,113 4,011 0,27 0,14 Współpraca ogółem +,574 0,098 5,835 0,56 0,33 Źródło: Opracowanie własne. Kolejną ważną cechą charakteryzującą ten przypadek jest fakt, że wszystkie parametry są wyższe od zera, co oznacza, iż okres prosperity za każdym razem pozytywnie oddziałuje na kształtowanie omawianej działalności. Wpływ ten możemy określić, poza systemowym, jako cykliczny. W obszarze nakładów finansowych szczególnie podatne na wahania koniunkturalne są działalność badawczo-rozwojowa i inwestycje w nowe budynki. Prawdopodobieństwo ich wystąpienia rośnie w korzystnych uwarunkowaniach rynkowych odpowiednio o: 88,4% i 90,5%. W przypadku inwestycji w nowe maszyn i urządzenia oraz programowanie komputerowe wzrosty nie są tak duże, choć istotne i kształtują się następująco: 15,5% i 38,9%. Warto równocześnie odnotować, że dwie ostatnie kategorie są odpowiedzialne za pasywny transfer technologii

564 Arkadiusz Świadek do przedsiębiorstw w regionie i jednocześnie za główny obszar ich aktywności innowacyjnej, co jest zjawiskiem typowym w polskich warunkach gospodarowania. W przypadku implementacji nowych rozwiązań bardziej podatne na wahania koniunktury są nowe wyroby. W okresie prosperity są wprowadzane częściej o 54,0%, gdy nowe technologie tylko o 17,3%. Szczegółowo rozpatrywane aspekty tych ostatnich wskazują jednak, że wpływ koniunktury na zachowania innowacyjne jest bardziej wyraźny. Procesy bezpośrednio produkcyjne są implementowane częściej o 47,5%, systemy okołoprodukcyjne o 37,3%, gdy systemy wsparcia o 63,2%. A zatem zmienność ich jest dosyć duża w poszczególnych fazach cyklu koniunkturalnego. Do współpracy innowacyjnej dochodzi znacznie rzadziej (niższe wartości prawdopodobieństwa) niż do finansowania i implementacji nowych rozwiązań, lecz skala zmian jest znacznie wyższa. Przykładowo do współpracy z konkurentami i krajowymi jednostkami nauki dochodzi trzykrotnie częściej, gdy z dostawcami, odbiorcami i zagranicznymi ośrodkami naukowymi dwukrotnie. Współpraca innowacyjna ogółem rośnie w okresie ożywienia o 69,7%. Widoczny jest zatem istotny przyrost zainteresowania prowadzeniem różnorodnych form aktywności innowacyjnej w czasie ożywienia w regionie. Podatność na zmiany cyklu jest bardziej widoczna niż w innych przebadanych dotychczas województwach. Region pomorski cechuje się zatem ponadprzeciętną zmiennością na warunki gospodarcze na mapie Polski. Tablica 3. Aktywność innowacyjna w okresie recesji gospodarczej w województwie pomorskim w latach 2009-11 Atrybut innowacyjności Parametr Błąd standardowy Statystyka t-studenta p1 p2 Nakłady na B+R -,587 0,154-3,820 0,21 0,41 Nakłady na nowe środki -,476 0,146-3,256 0,67 0,83 trwały (w tym): - budynki -,543 0,161-3,364 0,17 0,34 Oprogramowanie komputerowe -,284 0,139-2,042 0,41 0,52 Nowe wyroby -,531 0,139-3,824 0,47 0,67 Nowe technologie (w tym): -,314 0,151-2,079 0,74 0,83 - procesy technologiczne -,351 0,139-2,512 0,39 0,52

Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna 565 Współpraca z krajowymi -,539 0,239-2,256 0,04 0,12 jednostkami nauki Współpraca z odbiorcami -,445 0,178-2,505 0,11 0,22 Współpraca ogółem -,467 0,144-3,241 0,30 0,48 Źródło: Opracowanie własne. Okres dekoniunktury negatywnie wpływa na podejmowanie decyzji innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych. Jednak widoczne to jest jedynie w dziesięciu rozpatrywanych obszarach aktywności innowacyjnej (tablica 3). W tym okresie nakłady na B+R spadają o 48,8%, inwestycje w budynki o 50,0%, a nakłady na oprogramowanie komputerowe o 21,2%. Implementacja nowych wyrobów spada o 29,9%, a nowych technologii o 10,8%, w tym nowych procesów technologicznych o 25,0%. Rzadziej dochodzi również do współpracy innowacyjnej o 18 punktów procentowych, w tym spadek zainteresowania dotyczy głównie współpracy z krajowymi ośrodkami badawczymi (o 75,0%) i odbiorcami (o 50,0%). Cykliczność zachowań innowacyjnych zasugerowana wcześniej została potwierdzona przy okazji rozpatrywania okresu dekoniunktury gospodarczej. Negatywne oddziaływanie tego zjawiska nie jest jednak tak powszechne (systemowe), jak w przypadku okresu ożywienia. Tablica 4. Aktywność innowacyjna w okresie stagnacji gospodarczej w województwie pomorskim w latach 2009-11 Atrybut innowacyjności Parametr Błąd standardowy Statystyka t-studenta Nakłady na B+R -,416 0,108-3,846 0,28 0,43 Nakłady na nowe budynki -,367 0,112-3,284 0,23 0,35 Oprogramowanie komputerowe -,301 0,104-2,903 0,42 0,54 Nowe wyroby -,492 0,105-4,68 0,52 0,70 Nowe technologie (w tym): -,334 0,117-2,861 0,75 0,85 - procesy technologiczne -,359 0,104-3,448 0,41 0,55 - systemy okołoprodukcyjne -,291 0,108-2,690 0,28 0,39 - systemy wsparcia -,315 0,116-2,716 0,19 0,29 Współpraca z dostawcami -,519 0,117-4,453 0,18 0,34 Współpraca z konkurentami -,429 0,151-2,846 0,06 0,14 Współpraca z krajowymi -,516 0,161-3,212 0,05 0,13 jednostkami nauki Współpraca z odbiorcami -,302 0,122-2,476 0,15 0,23 p1 p2

566 Arkadiusz Świadek Współpraca ogółem -,404 0,106-3,817 0,35 0,50 Źródło: Opracowanie własne. Brakującym elementem całościowego obrazu regionu jest czas stagnacji. Okazuje się bowiem, że nie dość, iż wpływa negatywnie na zachowania innowacyjne przedsiębiorstw, to dotyczy większej liczby rozpatrywanych płaszczyzn. Modele z parametrami istotnymi statystycznie wystąpiły dla trzynastu obszarów aktywności innowacyjnej. Okres stagnacji zatem częściej i bardziej systemowo, niż faza dekoniunktury ogranicza generowanie i transfer nowych technologii oraz nawiązywanie współpracy innowacyjnej na Pomorzu (tablica 4). Nakłady na działalność B+R spadają w tym czasie o 34,4%, na nowe budynki o 34,3%, a oprogramowanie komputerowe o 22,2%. Do wdrażania nowych wyrobów dochodzi rzadziej o 25,7%, nowych technologii o 11,8%, w tym procesów technologicznych o 25,5%, systemów okołoprodukcyjnych o 28,2% czy systemów wsparcia o 34,5%. Zjawisko współpracy innowacyjnej jest ograniczone w fazie stagnacji o 30,0%, w tym blisko dwukrotnie z dostawcami, odbiorcami i konkurentami i aż o 61,5% z krajowymi ośrodkami badawczymi. Na podstawie zaprezentowanych modeli obserwujemy analogiczne co do kierunku, ale bardziej systemowe ograniczanie działalności innowacyjnej w kresie stagnacji w stosunku do recesji gospodarczej. Oddziaływanie to jest jednak płytsze (niższe spadki prawdopodobieństwa zdarzeń). Zakończenie Reasumując województwo pomorskie zaliczane jest do średniosilnych gospodarczo regionów w kraju. Aktywność innowacyjna realizowana w przedsiębiorstwach przemysłowych na tym terenie jest silnie uzależniona od faz cyklu koniunkturalnego. Działanie to posiada wyraźnie cyklicznych charakter, a zatem zainteresowanie jego prowadzeniem rośnie w czasie ożywienia i spada w okresie recesji. Niewiadomą pozostawał okres przejściowy, czyli faza stagnacji. Przybliżone wyniki badań wskazały, że okres ten oddziałuje również negatywnie na decyzje innowacyjne przedsiębiorstw. Systemowość takiego wpływu jest nawet wyższa niż w czasie recesji, choć skala ograniczeń niższa. W badanym regionie czynnik koniunkturalny silnie oddziałuje na zachowania przedsiębiorstw i tym samym polityka innowacyjna w tym województwie powinna elastycznie odpowiadać na potrzeby przedsię-

Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna 567 biorstw w różnych fazach cyklu gospodarczego. Powinien to być tym samym istotny i nieodłączny element skutecznej realizacji regionalnej strategii innowacji. Literatura 1. Aghion P., G. Saint-Paul (1998), Uncovering some causal relationships between productivity growth and the structure of economic fluctuations: A tentative survey. Labour, 12(2). 2. Barrett C. W., C. S. Musso, A. Padhi (2009), Upgrading R&D in a downturn, The McKinsey Quarterly, No.2 3. Canton E., H. Uhlig (1999), Growth and the cycle: Creative destruction versus entrenchment, Journal of Economics, Vol. 69, No. 3. 4. Clark J., C. Freeman, L. Soete (1981), Long waves, inventions, and innovations, Futures, No. 13(4). 5. Francois P., H. Lloyd-Ellis (2003), Animal Spirits through Creative Destruction, The American Economic Review, Vol. 93, No. 3. 6. JRC (2010): M. Cincera, C. Cozza, A. Tübke, P. Voigt, Doing R&D or not, that is the question (in a crisis ), IPTS working paper on corporate R&D and innovation, No. 12. 7. Shleiffer A. (1986), Implementation Cycles, The Journal of Political Economy, Vol. 94, No. 6. 8. Soete L. (2009), Challenges for making European research an engine of competitiveness, Presented at VINNOVA workshop: How can a future ERA support and stimulate research, innovation, and sustainable economic growth in Europe? Berlin, March 17 th. 9. Stiglitz J. (1993), Endogenous Growth and Cycles, NBER WP N 4286. Streszczenie Systemy przemysłowe w krajach ze znaczną luką technologiczną cechują się na ogół niską konkurencyjnością, przejawiającą się między innymi niskim udziałem produktów wysokiej techniki w międzynarodowym handlu. Celem opracowania było określenie kierunków oddziaływania różnych faz cyklu gospodarczego na zachowania innowacyjne przedsiębiorstw wraz z określeniem siły tego wpływu. Osiągnięte rezultaty badań potwierdziły występowanie cyklicznej aktywności innowacyjnej w regionie pomorskim. Na podstawie analizy wykonanej na grupie 680 przedsiębiorstw przemysłowych przy wykorzystaniu regresji probitowej można stwierdzić, że w okresie ożywienia aktywność innowacyjna występuje znacznie częściej, niż w pozostałych fazach cyklu koniunkturalnego recesji i stagnacji. Koniunktura gospodarcza jest zatem istotnym i zmiennym w czasie czynnikiem wpływającym na decyzje innowacyjne przed-

568 Arkadiusz Świadek siębiorstw. Na tej podstawie zachodzi potrzeba odniesienia aktualnych warunków rynkowych do programowania oddziaływania na zjawisko procesu innowacyjnego w naszym kraju. Słowa kluczowe innowacja, cykl koniunkturalny, system, region, przemysł Economic cycle and regional innovative activity in the Pomeranian industrial system (Summary) Industrial systems in countries with a significant technological gap is generally characterized by low competitiveness, manifested, among others, the low share of high technology products in international trade. The aim of the study was to determine the impact of the various phases of the directions of the economic cycle on the behavior of innovative firms with the determination of the strength of this effect. Achieved results confirmed the presence of cyclic of innovative activity in the Pomeranian region. Based on the analysis performed on a group of 680 industrial companies using probit regression can be stated that in the period boom innovative activity occurs much more frequently than in other phases of the business cycle - recession and stagnation. The economic situation is therefore an important and time-varying factor in the decisions of innovative enterprises. On this basis, there is a need for a reference to the current market conditions, the impact of the phenomenon of programming innovation processes in our country. Keywords innovation, economic cycle, system, region, industry