dla uczniów i pracowników [6] Magdalena Ziemnicka Magdalena Ziemnicka 2013 1
SPIS TREŚCI Cele i zadania modułu 3 Wprowadzenie 4 Tekst i czytanie 5 Dla kogo 6 Dlaczego powinniśmy dostosowywać materiały do potrzeb osób z dysleksją Dlaczego osoby z dysleksją potrzebują dostosowanych materiałów 7 8 Cel szkolenia Celem tego modułu jest wyposażenie nauczycieli i menedżerów w praktyczną wiedzę, jak organizować procesy uczenia i pracy, by ich forma była przystępna dla wszystkich uczniów i pracowników, a w szczególności tych, którzy mają dysleksję. Standardy przygotowania tekstów dla osób z dysleksją Czcionki 10 Styl pisania 10 Nagłówki i wyróżnienia 11 Prezentacje 13 Książki iartykuły 15 Raporty i protokoły 19 Testy 20 Formularze 22 Instrukcje 24 Studia przpadku 25 Bibliografia i literatura polecana 28 9 2
Cele i zadania modułu W tym module skupiono się na przedstawieniu sposobów przygotowywania materiałów dla uczniów i pracowników z dysleksją. Po zapoznaniu się z nim, czytelnik będzie: 1. Rozumiał, dlaczego proces przygotowania materiałów jest niezbędny dla osób z dysleksją. 2. Wiedział w jaki sposób redagować tekst, by był czytelny. 3. Znał podstawy tworzenia przyjaznych w odbiorze prezentacji, fomularzy, raportów, formularzy, instrukcji. 4. Znał konkretne przykłady wdrożenia adaptacji w nauczaniu oraz w pracy. 3
Wprowadzenie Informacja dla każdego jest kluczem do rozumienia otaczającej nas rzeczywistości. Dostęp do informacji jest niezbędny w procesie zdobywania wiedzy i efektywnej edukacji. Z kolei w miejscu pracy dostęp do informacji i umiejętność ich wykorzystania są ważne dla odczuwania satysfakcji z realizowanych zadań. W obecnych czasach informacje w formie tekstu pojawiają się niemal wszędzie, a umiejętność czytania jest niezbędna do nauki, studiowania, pracy i większości codziennych czynności. Słowo pisane dominuje w szkołach i miejscach pracy. Uczniowie i studenci wciąż znacznie częściej korzystają z tradycyjnych podręczników, niż z audiobooków. Także menedżerowie i pracownicy bazują głównie na pisemnym przekazie informacji. Wygląd ma znaczenie! Projektowanie materiałów dla osób z dysleksją niewiele różni się od projektowania materiałów dla wszystkich odbiorców. Szczególną uwagę trzeba poświęcić podstawowym zasadom przygotowywania dokumentów, takim jak przejrzysty układ, logiczny przepływ informacji, unikanie ozdobnych czcionek. Kluczowe znaczenie ma zatem sposób, w jaki informacje są przekazywane. U osób z dysleksją stopień rozumienia informacji związany jest z możliwą szybkością i dokładnością czytania. Dlatego tak istotne jest uwzględnienie tych dwóch aspektów podczas opracowywania dostosowanych materiałów. 4
Tekst i czytanie Ludzki mózg nie został oryginalnie zaprojektowany do czytania. Czytanie jest czynnością wyuczoną, uwarunkowaną socjologicznie i kulturowo. Zazwyczaj nie jesteśmy w stanie patrzeć na słowo bez automatycznego przeczytania go. Dla większości ludzi czytanie jest czynnością automatyczną, nie dotyczy to jednak osób z dysleksją. Ćwiczenie (do przeprowadzenia w kolorze) Przeczytaj tak szybko jak to możliwe słowa z lewej strony tabeli, a następnie z prawej strony. Ten eksperyment zaprojektowany przez J.R. Stroopa w 1936 pokazuje, że mamy trudności z powstrzymaniem się od automatycznego czytania słów. Proces odczytywania może jednak ulec zakłóceniu przez inne czynniki. W tym przypadku bodźcem zakłócającym jest kolor słowa, który jest inny, niż jego treść. Zielony Czerwony Niebieski Żółty Niebieski Żółty Zielony Czerwony Niebieski Żółty Niebieski Żółty Dlatego szybciej przeczytamy słowa z lewej strony tabeli. Również łatwiejsze jest nazywanie kolorów liter w lewej kolumnie, niż analogiczna czynność w kolumnie prawej. Fakt, że dla większości ludzi czytanie jest czynnością automatyczną jest rezultatem niezliczonych powtórek. Jednocześnie pokazuje też potęgę i możliwości ludzkiego mózgu. Tym bardziej łatwo jest zapomnieć, że nie dla każdego czytanie jest procesem automatycznym. Każdy czytelnik w inny sposób spostrzega tekst. Niektórzy czują, że litery się poruszają, drgają, płyną. U osób z dysleksją problemy tego typu występują przez cały czas. Dla większości ludzi czytanie jest czynnością automatyczną i nieświadomą. Nie dotyczy to jednak osób z dysleksją, które stale się z nią zmagają, dokonując wysiłku przy każdym słowie. Niestety wolna prędkość czytania powoduje trudności w rozumieniu treści. Everatt i in. (1998) wykazał, że osoby z dysleksją mają znacznie więcej trudności z wykonaniem powyższego ćwiczenia, niż osoby bez dysleksji. W tym module znajdują się wskazówki dotyczące tworzenia materiałów w sposób bardziej dostępny dla wszystkich użytkowników, a w szczególności dla osób z dysleksją. 5
Dla kogo Lektura tego modułu pomoże znaleźć sposoby na przygotowywanie pisanych tekstów dla osób z dysleksją oraz pozwoli zrozumieć, dlaczego jest to tak ważne. Należy podkreślić, że dostosowywanie tekstów ma znacznie szersze zastosowanie. Materiały dostępne dla osób z dysleksją mogą być używane z korzyścią przez każdego (ilustruje to poniższa tabela). Przykładowo: każdemu znacznie łatwiej czyta się tekst z wyróżnionymi kluczowymi słowami i wydzielonymi akapitami. Trudności osób z dysleksją są jakościowo takie same jak wszystkich ludzi, tylko ich nasilenie jest znacznie większe. Warto wiedzieć, że osoby z dysleksją stanowią 10% populacji, co czyni dysleksję stosunkowo popularnym problemem. Ponadto sporo ludzi nie ma zdiagnozowanej dysleksji, ale doświadcza bardzo podobnych trudności. Kluczowe punkty To, co jest korzystne dla osób z dysleksją, jest korzystne dla każdego. Trudności osób z dysleksją są jakościowo takie same jak wszystkich ludzi, tylko ich nasilenie jest znacznie większe. Opracowywanie materiałów dla osób z dysleksją niesie także korzyści dla ich autorów nauczycieli i menedżerów. Dostosowywanie materiałów wymaga bowiem dokładnej analizy, dogłębnego zrozumienia przedmiotu oraz ustalenia celów przekazywania informacji. Przygotowując materiały w ten sposób ludzie uczą się prezentowania informacji w trybie przyjaznym (także dla osób z dysleksją), a jednocześnie zdobywają wiedzę, która gwarantuje sukces na każdym polu. Zaznacz dostosowania tekstu, które są korzystne dla osób bez dysleksji. Dostosowanie tekstu Osoby z dysleksją Osoby bez dysleksji Czytelne pismo ręczne Zwięzły, treściwy tekst Wydrukowane kopie prezentacji Pogrubienie kluczowych słów Lista stosowanych skrótów Zapisanie instrukcji 6
Dlaczego powinniśmy dostosowywać materiały do potrzeb osób z dysleksją Artykuł 9 Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych stanowi, że wszelkie informacje muszą być dostępne dla osób niepełnosprawnych. * Nauczanie i zarządzanie ludźmi wymaga wrażliwości i otwartości na różnorodność potrzeb uczniów i pracowników. Opracowywanie materiałów dla osób z dysleksją oznacza kreowanie przyjaznego środowiska do nauki i pracy. Oferowanie wsparcia czyni procesy nauki i pracy bardziej efektywnymi. Podnosi to prestiż instytucji. W większości europejskich krajów obowiązują przepisy zakazujące dyskryminacji osób niepełnosprawnych. * * W przeciwieństwie do niektórych państw europejskich (np. Wielkiej Brytanii, Danii) w Polsce dysleksja nie jest uznawana za niepełnosprawność, zatem wspieranie osób z dysleksją pozostaje jak na razie dobrą praktyką, nie jest jednak narzucone przez prawo. Ile to kosztuje Przygotowanie materiałów nie jest drogie. Wymaga trochę pracy i czasu osoby opracowującej informacje (np. nauczyciela lub pracownika). Znajomość podstawowych zasad przygotowywania materiałów jest ważna, ponieważ obecnie każda informacja może być przedstawiana w sposób korzystny dla osób z dysleksją i tym samym dla wszystkich. Jeszcze 20 lat temu nie było to możliwe! Wspieranie osób mających dysleksję podnosi prestiż instytucji Polskie Towarzystwo Dysleksji zainicjowało projekt Szkoła przyjazna uczniom z dysleksją, w którym nagradzane są szkoły aktywnie wspierające uczniów z dysleksją. Przykładowa adaptacja Poświęcony czas Koszt Wydrukowanie tekstu na kolorowym papierze (30 kopii) 10 minut czas + cena kolorowego papieru Przygotowanie listy używanych w tekście skrótów 10 20 minut czas 7
Dlaczego osoby z dysleksją potrzebują dostosowanych materiałów Nazwa dysleksja pochodzi z języka greckiego: dys (nie) + lexis (wyraz), czyli oznacza wprost trudności ze słowami. Informacje są kodowane przy pomocy liter, proces ich dekodowania powoduje u osób z dysleksją dużo problemów. (Szczegółowe informacje o rodzajach trudności dyslektycznych ujęto w module trzecim Przyczyny i konsekwencje.) Poniżej opisano część trudności szczególnie istotnych przy dostosowywaniu materiałów. Osoba z trudnościami dyslektycznymi: Może powoli czytać. Oznacza to, że czytanie zajmuje długi czas, a jego proces musi być wielokrotnie powtarzany. Może mylić słowa. Na przykład może odczytać i zrozumieć słowo karat jako katar lub kontakt jako kontrakt. To często prowadzi do problemów z rozumieniem całości tekstu i np. do niepowodzenia w egzaminach. Może mieć trudności z nowym słownictwem. Może doświadczać zbyt dużej wrażliwości na kontrast. Osoba odczuwa to jako tańczące litery, od których szybko męczą się oczy. Tekst wydrukowany na błyszczącym białym papierze może być przez to bardzo trudny do czytania. Może mieć trudności z jednoczesnym słuchaniem i pisaniem. Na przykład podczas robienia notatek na wykładzie lub zebraniu. Może mieć nieczytelne pismo. Może mieć trudności w formułowaniu myśli na piśmie. Może mieć trudności z organizacją i planowaniem. W jaki sposób osoba z dysleksją może postrzegać tekst W Internecie (link na dole strony) można znaleźć przykłady jak osoba z dysleksją może widzieć tekst. Te interesujące próbki pozwalają zrozumieć dlaczego proces czytania przez osoby mające dysleksję może być bardzo powolny. Musimy jednak pamiętać, że to tylko próbki i nie wszystkie osoby z dysleksją mają jednakowe problemy w poszczególnych obszarach (porównaj studia przypadków A i B). Linki: http://dvet.eu/plm06_8 8
Standardy przygotowania tekstów dla osób z dysleksją Poniżej umieszczono kilka przydatnych wskazówek dotyczących opracowywania materiałów dla uczniów i pracowników z dysleksją. Są one uniwersalne i znajdują zastosowanie zarówno w szkole jak i w miejscu pracy. Układ Układ tekstu jest bardzo ważny dla osób z dysleksją, ponieważ czytanie jest dla nich zazwyczaj trudnym zadaniem i wymaga więcej czasu. Oto kilka sposobów na to jak przygotować układ, by tekst był bardziej czytelny i by łatwiej było czytelnikowi go śledzić. Używanie wyjaśnień stosowanych w tekście skrótów PTD Polskie Towarzystwo Dysleksji MEN Ministerstwo Edukacji Narodowej Wyrównanie tekstu do lewej jest lepsze niż wyjustowanie. Początek nowego tematu powinien być na nowej stronie. Zrozumienie treści zwykle jest łatwiejsze dzięki wzbogaceniu jej obrazami, zdjęciami i tabelami. W obu kolumnach tabeli jest ten sam tekst. Który jest łatwiejszy do przeczytania? Amonity podgromada wymarłych głowonogów, przeważnie o symetrycznej, płaskospiralnej skorupie. Nieliczne rodzaje miały nietypowe kształty, np. prostej muszli, spirali zwiniętej w pionie, spirali o niestykających się skrętach. * Czcionka: Comic Sans, szara, 12 Tło: bladożółte Amonity podgromada wymarłych głowonogów, przeważnie o symetrycznej, płaskospiralnej skorupie. Nieliczne rodzaje miały nietypowe kształty, np. prostej muszli, spirali zwiniętej w pionie, spirali o niestykających się skrętach. * Czcionka: Times New Roman, czarna, 12 Tło: białe Linki: http://dvet.eu/plm06_1 www.pl.wikipedia.org/wiki/amonity 9
Czcionki Używaj czcionek bezszeryfowych (Arial, Verdana, Calibri, Tahoma, Century Gothic, Trebuchet ). Są bardziej czytelne od czcionek szeryfowych (Times New Roman). Czcionki szeryfowe charakteryzują wystające ogonki na krawędziach liter. W czcionkach bezszeryfowych litery są zakończone prosto. Używaj czcionki nie mniejszej niż 12 w dokumentach papierowych Unikaj czcionki mniejszej niż 24 w prezentacjach Kluczowe punkty Niektórzy nauczyciele nie chcą pozwalać studentom nagrywać ich wykładów z obawy, że nagrania znajdą się potem na YouTube. Rozwiązaniem może okazać się poproszenie słuchaczy o podpisanie oświadczeń, że nagrań będą używać wyłącznie do własnych celów edukacyjnych. Styl pisania Bądź zwięzły, używaj krótkich zdań. Są łatwiejsze do prześledzenia i zrozumienia dla wszystkich uczniów i czytelników. Mimo tej zasady tekst może zawierać kompletne informacje! Nie zaczynaj pisać zdania na końcu wiersza. Unikaj dzielenia wyrazów i przedstawiania słów w kilku częściach (np. do-ku-ment ). Unikaj podwójnych zaprzeczeń. Maksymalna długość wiersza nie powinna być dłuższa niż 80 znaków. Średnia długość zdania powinna wynosić 15-20 słów. 10
Nagłówki i wyróżnienia Ważne fragmenty tekstu powinny być wyróżnione poprzez pogrubienie lub umieszczenie w ramce. Unikaj kursywy i podkreśleń: może to sprawić, że tekst będzie się zlewał. Zamiast tego użyj pogrubienia. UNIKAJ PISANIA WIELKIMI LITERAMI: tekst jest wtedy znacznie trudniejszy do odczytania. Kluczowe punkty Staraj się unikać białego tła wydruków. Lepiej jest używać papieru bladożółtego. Osoby z dysleksją często mają problemy z wrażliwością na kontrast. Zdognie z nanjwoymszi baniadmai perzporawdzomyni na bytyrijskch uweniretasytch nie ma zenacznia kojnoleść ltier przy zpiasie dengao sołwa. Nwajżanszyeim jest, aby prieszwa i otatsnia lteria była na siwom mijsecu, ptzosałoe mgoą być w niaedziłe i w dszalym cąigu nie pwinono to sawrztać polbemórw ze zozumierniem tksetu. Dzijee sie tak datgelo, ze nie czamyty wyszistkch lteir w sołwie, ale cłae sołwa od razu. www.mrc-cbu.cam.ac.uk/people/matt.davis/cmabrigde/polish.doc/ 11
Dobre praktyki w przekazywaniu informacji Czytelność To łatwość czytania i postrzegania danego tekstu. Niektóre kraje obligują instytucje do używania jasnego, przejrzystego języka w oficjalnych dokumentach. Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych wspomina o prostym języku w Artykule 2: Komunikacja oznacza języki, tekst wyświetlany, pismo Braille a, komunikację dotykową, duży druk, dostępne multimedia, jak również środki przekazu: pisane, słuchowe, wyrażane prostym i zrozumiałym językiem ( ). W artykule 21 Wolność ekspresji i wyrażania poglądów oraz dostęp do informacji: Przykładowo w 2010 r. B. Obama podpisał PLAIN Writing Act, który zobowiązuje instytucje do używania tekstu w prostym języku.** Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe działania umożliwiające osobom niepełnosprawnym egzekwowanie swoich praw do wolności słowa i wyrażania poglądów, w tym swobody uzyskiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i idei na równych zasadach z innymi członkami społeczeństwa, za pomocą wszelkich środków komunikacji międzyludzkiej, określonych w artykule 2 niniejszej Konwencji, w tym poprzez: Dostarczanie osobom niepełnosprawnym informacji przeznaczonych dla ogółu społeczeństwa w dostępnym formacie i za pomocą środków przekazu odpowiednich dla rodzaju niepełnosprawności, bez opóźnień czasowych i dodatkowych kosztów.* Wskaźnik mglistości Poniżej znajdują się linki do programów oceniających przystępność tekstu polskojęzycznego: www.fog.uni.wroc.pl www.logios.pl I anglojęzycznego: www.gunning-fog-index.com/ www.readability-score.com/ Linki: *http://dvet.eu/plm06_2 ** http://dvet.eu/plm06_3 12
Prezentacje W ostatnich czasach wzrosła liczba mówców uzupełniających swoje wykłady prezentacjami. Slajdy powinny być wskazówkami dla wykładowcy oraz dobrą ilustracją wykładu dla słuchaczy. Poniżej zaprezentowane zostaną zasady tworzenia prezentacji przystosowanych dla osób z dysleksją. Przykłady złych praktyk Najpopularniejsze błędy: Różne czcionki na slajdzie Tekst nie jest czytelny i nie wygląda profesjonalnie, kiedy jest napisany różnymi czcionkami. To jest przykład DOBREJ KOMPOZYCJI. Tło jest gładkie, przez co łatwiej rozpoznawać słowa. To jest przykład ZŁEJ KOMPOZYCJI. Niewielki kontrast pomiędzy literami i tłem sprawia, że słowa są nieczytelne. B Źle zaprojektowane animacje Animacje powinny być stosowane oszczędnie w całym dokumencie. Kiedy jest ich zbyt dużo, mogą szybko zmęczyć słuchaczy. Wzorzyste tło Obraz, który ma zbyt dużo detali nie powinien być używany jako tło slajdów. Zbyt dużo ciągłego tekstu Zamiast skupić się na słowach mówcy, słuchacze wczytują się w treść slajdu. 13
Tworzenie prezentacji Aby dobrze opracować prezentację: używaj gładkiego tła zamiast wielokolorowego lub wzorzystego używaj czytelnych czcionek (bezszeryfowych, w rozmiarze nie mniejszym niż 24) używaj atrakcyjnych czcionek. Poleca się stosowanie innych czcionek bezszeryfowych, np. Lucida Console przygotuj slajd przedstawiający strukturę całej prezentacji do każdego slajdu dobierz prosty nagłówek, upewnij się, że treść slajdu jest z nim ściśle związana podaj zwięzłe kluczowe punkty i upewnij się, że cała prezentacja jest z nimi zgodna dobierz odpowiednie ilustracje. Przetykanie tekstu obrazami jest dobrym pomysłem (ilustracja jest warta tysiąca słów). Nie stosuj jednak zbyt wielu obrazów, może to być dla osób z dysleksją czynnik rozpraszający. wyjaśnij stosowane w prezentacji skróty przygotuj papierowe wydruki prezentacji. Możesz wręczyć je słuchaczom na początku lub na końcu prezentacji. wyślij prezentację do słuchaczy drogą e-mailową (jeśli jest zbyt duża, możesz skorzystać np. z Dropboxa) 14
Książki i artykuły Dla osób z dysleksją stanowi trudność, gdy podręcznik zawiera zbyt wiele ciągłego tekstu, podział na rozdziały jest przypadkowy, a powiązania pomiędzy poszczególnymi elementami nie są jasne. Nie trzeba dodawać, że jest to trudne dla każdego czytelnika, nie tylko mającego dysleksję. Dobrze ustrukturyzowana książka powinna do każdego rozdziału mieć opracowane streszczenie, spis treści i podsumowanie. Kiedy tekst jest potrzebny do nauki, wszyscy uczniowie powinni mieć swoje egzemplarze podręcznika/artykułu. Każdy czyta w swoim tempie i powinien mieć możliwość robienia własnych zaznaczeń. Dobrą praktyką jest wypożyczanie książek uczniom z dysleksją na dłuższy okres. Potrzebują więcej czasu na czytanie oraz zrobienie wersji elektronicznych (pdf, doc lub mp3). Niektórzy autorzy uważają, że będzie wyglądać lepiej i bardziej inteligentnie, kiedy będą używać wyszukanego słownictwa. Badania naukowe wskazują, że jest wręcz przeciwnie. Dr Daniel M. Oppenheimer (2005) wykazał, że studenci jako bardziej inteligentnych oceniają autorów używających prostego języka. www.ucd.ie/artspgs/semantics/consequenceserudite.pdf Richard Feynman, fizyk, opowiada pewną anegdotę związaną z czytaniem. Pewnego razu czytał artykuł, który wydawał mu się zupełnie niezrozumiały. Zaczął obawiać się, że coś jest nie w porządku z jego zdolnością rozumowania, postanowił zatem wybrać jedno przypadkowe zdanie i analizować je, dopóki go nie zrozumie. Zdanie, które wybrał, brzmiało: Każdy indywidualny członek społeczeństwa często odbiera informacje poprzez wizualne, symboliczne kanały. Feynman przetłumaczył" zdanie i odkrył, że znaczyło: Ludzie czytają. Reszta artykułu napisanego w tym samym stylu wkrótce nabrała dla niego sensu. 15
Cztery sposoby prezentowania informacji Poniżej przedstawiono cztery, możliwe do porównania sposoby prezentowania informacji: 1. Test ciągły Chcąc zapewnić wsparcie dla pracowników z dysleksją musimy być świadomi, że mamy do czynienia z trzema grupami trudności, takimi jak: czytanie, pisanie i organizowanie. Pracownicy często opisują, że muszą szybko przyjmować i natychmiastowo przetwarzać ogromną ilość informacji jednocześnie. Taka sytuacja ma miejsce, gdy np. pracownik otrzymuje codziennie dużo e-maili i jest mu trudno oszacować, które są najważniejsze. Spore trudności może powodować również czytanie dużej liczby dokumentów o skomplikowanym słownictwie (np. treści procedur finansowych i administracyjnych). Rozwiązaniem może być oznaczanie tekstów priorytetowych. Dla osób z dysleksją stresująca może być też konieczność czytania na głos (np. podczas zebrań). Odpowiedzialny i wrażliwy menedżer powinien w podobnej sytuacji zrezygnować z próśb o czytanie publiczne. Właściwe zarządzanie ludźmi oznacza racjonalną organizację czasu i planowanie zadań pracowników. Zatem także czynności wymagające czytania i pisania powinno się planować z wyprzedzeniem. Pisanie tekstów jest zwykle trudne dla uczniów z dysleksją, ale podobne problemy mogą pojawiać się także u osób, które piszą wiele dokumentów w pracy. Trudności są związane ze stresem i z presją czasu. Pomocne może być zapoznanie pracowników z technikami efektywnego pisania, np. tworzenia map myśli (warsztaty pisania). Użyteczne będzie także zapewnienie kartek i podkładek (A4, A3) do robienia notatek i map myśli. Właściwa organizacja przestrzeni jest kolejnym istotnym obszarem. Pracownicy powinni wiedzieć, gdzie znajdują się wszystkie potrzebne rzeczy. W przypadku pracy biurowej każdy powinien mieć własną przestrzeń do zagospodarowania, a jednocześnie wiedzieć, gdzie znaleźć dokumenty dostępne dla wszystkich. Oszczędza to czas pracowników i czyni pracę bardziej efektywną. 16
2. Tekst z pogrubionymi słowami kluczowymi Chcąc zapewnić wsparcie dla pracowników z dysleksją musimy być świadomi, że mamy do czynienia z trzema grupami trudności, takimi jak: czytanie, pisanie i organizowanie. Pracownicy często opisują, że muszą szybko przyjmować i natychmiastowo przetwarzać ogromną ilość informacji jednocześnie. Taka sytuacja ma miejsce, gdy np. pracownik otrzymuje codziennie dużo e-maili i jest mu trudno oszacować, które są najważniejsze. Spore trudności może powodować również czytanie dużej liczby dokumentów o skomplikowanym słownictwie (np. treści procedur finansowych i administracyjnych). Rozwiązaniem może być oznaczanie tekstów priorytetowych. Dla osób z dysleksją stresująca może być też konieczność czytania na głos (np. podczas zebrań). Odpowiedzialny i wrażliwy menedżer powinien w podobnej sytuacji zrezygnować z próśb o czytanie publiczne. Właściwe zarządzanie ludźmi oznacza racjonalną organizację czasu i planowanie zadań pracowników. Zatem także czynności wymagające czytania i pisania powinno się planować z wyprzedzeniem. Pisanie tekstów jest zwykle trudne dla studentów z dysleksją, ale podobne problemy mogą pojawiać się także u osób, które piszą wiele dokumentów w pracy. Trudności są związane ze stresem i z presją czasu. Pomocne może być zapoznanie pracowników z technikami efektywnego pisania, np. tworzenia map myśli (warsztaty pisania). Użyteczne będzie także zapewnienie kartek i podkładek (A4, A3) do robienia notatek i map myśli. Właściwa organizacja przestrzeni jest kolejnym istotnym obszarem. Pracownicy powinni wiedzieć, gdzie znajdują się wszystkie potrzebne rzeczy. W przypadku pracy biurowej każdy powinien mieć własną przestrzeń do zagospodarowania, a jednocześnie wiedzieć, gdzie znaleźć dokumenty dostępne dla wszystkich. Oszczędza to czas pracowników i czyni pracę bardziej efektywną. 17
3. Tekst wypunktowany z użyciem kluczowych słów Wspieranie pracowników z dysleksją 1. Czytanie a. Zaznaczanie ważnych tekstów b. Planowanie zadań związanych z czytaniem z wyprzedzeniem c. Brak konieczności czytania publicznego 2. Pisanie a. Organizacja warsztatów pisania (mapy myśli) b. Dostępność kartek do notowania 3. Organizowanie a. Czas b. Przestrzeń 4. Tekst na mapie myśli 18
Raporty i protokoły Raporty i plany to dokumenty, które powinny być podsumowaniem i pomocą w nadchodzących zadaniach. Powinny stanowić przypomnienie o tym, co zostało powiedziane i co ma się wydarzyć. Jedno spojrzenie czytelnika powinno pozwolić mu natychmiast zorientować się w zawartości. Należy pamiętać, że dobrze opracowane protokoły powinny być zwięzłe i oparte na kluczowych punktach. Tworzenie raportów i protokołów Dobrze zaprojektowany raport powinien: posiadać jasną strukturę opartą na spisie najważniejszych punktów A zawierać wykresy i ilustracje zawierać listę odnośników do źródeł zewnętrznych i spis załączników B Dobrze opracowany protokół powinien: jasno wskazywać, co zostało osiągnięte zawierać ustalone działania ujmować uzgodnione obszary odpowiedzialności poszczególnych osób/zespołów 19
Testy Test w zamierzeniu powinien oceniać wiedzę zdającego. Niestety niektóre testy są skomponowane w ten sposób, że oprócz sprawdzania wiedzy wymagają także doskonałej pamięci krótkotrwałej (osoby z dysleksją mają z tym ogromne problemy). Kiedy pytania są na innej stronie niż odpowiedzi, osoby mające dysleksję mogą mylić rzędy i kolumny. Wiele wysiłku umysłowego kosztuje je znalezienie odpowiedniego miejsca na umieszczenie swoich odpowiedzi. Często, mimo że znają właściwe odpowiedzi, oblewają cały egzamin, ponieważ zaznaczają je w niewłaściwy sposób. Rozwiązaniem może być przygotowanie alternatywnego sposobu zdawania testu, z tymi samymi pytaniami i możliwością odpowiadania na tej samej stronie. Kolejną trudnością jest stosowanie podwójnych zaprzeczeń. Na przykład: czy jest trudno nie zgubić się w formularzu?. Takie pytania zawsze są problematyczne. Osoby z dysleksją czytając używają podejścia całościowego, zatem mogą przeoczyć słowo nie i wybrać odpowiedź przeciwną do właściwej lub zmarnować wiele czasu na zrozumienie pytania. Dlatego lepiej byłoby zmienić takie pytanie na: czy łatwo zgubić się w formularzu?. Dobrze zaprojektowane testy są korzystne i dla uczniów, i dla nauczycieli. Odpowiednia struktura i poprawnie opracowane pytania sprawiają, że egzamin sprawdza wiedzę, a nie spostrzegawczość zdających. Jak już wspomniano wszyscy ludzie doświadczają tych samych problemów, ale w przypadku osób z dysleksją, są one wielokrotnie silniejsze. Karty skanerowe są mylące dla wszystkich zdających, a szczególnie niekorzystne dla osób mających dysleksję. 1. a. 2. a. 3. a. b. b. b. c. c. c. d. d. d. Przykłady złych praktyk Testy mogą być skonstruowane źle na wiele sposobów, poniżej kilka przykładów: Różne strony Pytania i odpowiedzi znajdujące się na innych stronach stanowią trudność, w szczególności dla osób z dysleksją. Niewłaściwa wielkość czcionki Czcionka powinna być nie mniejsza niż 12. Nie może też być zbyt duża (chyba, że uczeń o to poprosi). Nieczytelny druk Czasami arkusze egzaminacyjne są wielokrotnie kopiowane, przez co tekst staje się nieczytelny, a niektóre słowa są obcięte. Zbyt mało przestrzeni Jest ważne, by zapewnić odpowiednią ilość miejsca na odpowiedź. Egzamin nie jest dostępny w wersji elektronicznej Niektórzy uczniowie mają trudności z odręcznym pisaniem, dlatego muszą używać komputera. 20
Tworzenie testów Aby dobrze opracować test: upewnij się, że test jest sprawiedliwy i wszystkim egzaminowanym zapewnia równe szanse, niezależnie od ich niepełnosprawności i/lub dysleksji jeśli osoba wypełniająca test używa technologii wspierających naukę, rozważ, czy ich usunięcie nie wpłynie na wynik egzaminu i nie naruszy praw osoby niepełnosprawnej jeśli to możliwe używaj pytań, w których odpowiedź polega na wybraniu spośród kilku opcji jeśli używasz testu wyboru, nie twórz zbyt długich i złożonych odpowiedzi, ponieważ są trudne do utrzymania w pamięci i porównywania upewnij się, że elektroniczna wersja zapewnia możliwość zmiany koloru tła, wielkości i rodzaju czcionki, a test niezależnie od wybranej formy pozostaje wykonalny unikaj używania niejednoznacznego słownictwa, które może wprowadzić czytelnika błąd upewnij się, że zdający przez cały czas przygotowywania odpowiedzi mogą widzieć pytania 21
Formularze Musimy wypełniać formularze w wielu sytuacjach, takich jak np.: aplikowanie na uczelnię lub szkolenie ubieganie się o pracę otwieranie rachunku bankowego ubieganie się o zwrot kosztów kompletowanie raportów projektu rezerwacja lotu Formularze online często funkcjonują bez dostępnej pomocy czy słownika, ponadto należy je wypełnić w określonym czasie. Formularze zwykle są problematyczne dla osób z dysleksją, ponieważ często są niejasne. Ponadto zwykle, aby formularz był uznany za poprawny, musi być wypełniony bezbłędnie. Poniżej przedstawiono kilka cech, które sprawiają, że formularze są szczególnie trudne: Zdania warunkowe często wprowadzają w błąd. Przykład z instrukcji formularza podatkowego: Jeśli kwota w polu nr 13 jest niższa niż 1000 zł, nie należy wypełniać pola nr 17 ani załącznika B. Złożone pytania Przykład: Kiedy ostatnio zmieniałeś swój komputer i drukarkę? To pytanie odnosi się do dwóch oddzielnych rzeczy (komputera i drukarki) w tym samym czasie. Zbyt skomplikowane słownictwo lub struktura zdania Zamiast: Spróbuj użyć: a i/lub b a lub b lub obie adresaci wy/ty/pan/pani/państwo ażeby aby Przykłady złych praktyk Poniższe przykłady stanowią trudność dla większości ludzi, nie tylko dla osób mających dysleksję. Rezerwacje lotu Niektóre przedsiębiorstwa lotnicze w formularzach proponują wiele dodatków. Użytkownik boryka się z listami rozwijanymi, na których ciężko jest znaleźć odpowiedź odmowną oraz z mylącymi podwójnymi zaprzeczeniami ( jeśli nie chcesz X, nie wypełniaj Y ). Formularze finansowe Podczas gdy formularze mogą być stosunkowo łatwe, dodatkowe warunki są opisane drobnym drukiem przy użyciu skomplikowanego języka. Zwrot kosztów Niektóre firmy oferują zwrot kosztów dojazdu na rozmowę o pracę, ale oczekują wypełnienia papierowego formularza na poczekaniu. Linki: http://dvet.eu/plm06_4 http://dvet.eu/plm06_5 22
Tworzenie formularzy Dobry formularz powinien: zaczynać się od krótkiej informacji wyjaśniającej jego cel być napisany krótkimi zdaniami i prostym, jednoznacznym słownictwem mieć jasną strukturę i mieć pogrupowane razem pytania powiązane ze sobą być napisany prostym językiem pozwalać na wybór spośród dostępnych opcji wszędzie, gdzie to możliwe być dostępny online i offline mieć opcję zmiany formy (np. powiększenia tekstu i/lub ustawienia kolorowego tła) mieć opcję sprawdzania pisowni (dla wersji online) zawierać informację, jeśli jest limit czasu oraz opcję przedłużenia czasu w razie potrzeby wyraźnie wskazywać sposób korzystania z pomocy i porad, a jeśli to możliwe, informować o numerze telefonu jasno określać, wypełnienie których pól jest obowiązkowe być zbudowany bez konieczności przewijania strony (jeśli to możliwe) być zbudowany bez pól rozwijanych c zawierać dużo miejsca na odpowiedzi pisemne (w wersji papierowej) 23
Instrukcje Dla dorosłych osób z dysleksją bywa trudne podążanie za instrukcjami, które są napisane prawie wyłącznie technicznym językiem i zawierają długie, złożone zdania. Przykład: Po otwarciu pokrywy przedniej i tacy wprowadzania papieru otwórz pokrywę wprowadzania papieru. Usunąwszy uprzednio pomarańczową taśmę, zamknij pokrywę wprowadzania papieru, a następnie podłącz przewód zasilający. Po przekształceniu: 1. Otwórz pokrywę przednią 2. Otwórz tacę wprowadzania papieru 3. Zdejmij pomarańczową taśmę 4. Zamknij pokrywę wprowadzania papieru 5. Podłącz przewód zasilający B Czytelność tego typu instrukcji dodatkowo podnoszą poglądowe ilustracje. E-maile E-maile są bardzo popularną formą komunikacji. Zdarza się jednak, że ich nadmiar jest powodem wielu trudności. Dlatego dobrą praktyką jest wysyłanie pracownikom najbardziej istotnych informacji i nie przeciążanie ich skrzynek mailowych zbędnymi wiadomościami. Warto także pamiętać o nadawaniu e-mailom adekwatnych tytułów. Znacznie ułatwia to orientację i późniejsze odnalezienie odpowiednich wiadomości. 24
Studium przypadku w szkole średniej A. Daniel odkąd pamięta miał trudności z płynnym czytaniem. Szybko się męczy, zazwyczaj po przeczytaniu 1-2 stron przerywa i nie jest w stanie dotrzeć do końca rozdziału. Nauczyciel doradził mu używanie kolorowych nakładek na tekst. Daniel zauważył, że ich stosowanie znacznie skraca czas, który poświęca na czytanie. Po pewnym czasie nauczyciel zaczął przygotowywać materiały dla wszystkich uczniów na kolorowym papierze. Problemy: Powolne czytanie Zmęczenie oczu Rozwiązanie: Kolorowe nakładki B. B Eliza jest uczennicą pierwszej klasy liceum. Często miewa trudności z poprawnym i szybkim odczytywaniem słów opuszcza lub przestawia litery (np. czyta krata zamiast karta ). Eliza na naukę musi poświęcać bardzo dużo czasu, ale mimo tego jest dobrą uczennicą. Poważniejsze trudności ma tylko z historią. Podczas lekcji uczniowie korzystają często z tekstów źródłowych ze starych książek. Przynoszone przez nauczyciela kserokopie zwykle są w małej, słabo czytelnej czcionce. Eliza postanowiła poprosić historyka o powiększenie tekstów. Na następne zajęcia nauczyciel przyniósł dla niej tekst powiększony o 40%. Okazało się jednak, że było to zbyt duże powiększenie i tekst stał się zbyt niewygodny do czytania. Na kolejną lekcję Eliza poprosiła o powiększenie tekstu o 10%. Problemy: Powolne czytanie Mylenie słów Rozwiązanie: Powiększenie tekstu 25
Studium przypadku na uczelni C. Amelia jest studentką pierwszego roku geologii. Zauważyła, że ma trudności związane z uczestnictwem w wykładach z paleontologii. Profesor jest międzynarodowym ekspertem z wieloletnim doświadczeniem i autorem podręczników akademickich. Wykłady prowadzi z pasją, mówiąc szybko i w interesujący sposób. Na tablicy zapisuje niektóre z kluczowych punktów i trudniejsze specjalistyczne terminy, nigdy nie przygotowuje prezentacji. Amelia woli słuchać jego wykładów, niż czytać książki wypełnione trudnymi słowami, jak archaeopteryx i Parapuzosia Seppenradensis. Amelii bardzo podoba się jej kierunek studiów. Lubi także chodzić na wykłady, ma jednak spore trudności z jednoczesnym słuchaniem i robieniem notatek. Ponadto jej pismo jest niemal nieczytelne. Zdarzało się jej pożyczać notatki od innych studentów, ale to rozwiązanie okazało się niewystarczające, ponieważ miała trudności z czytaniem czyjegoś ręcznego pisma. Obawiając się, że nie zda końcowego egzaminu, zdecydowała się pójść do uczelnianego biura ds. osób niepełnosprawnych. Doradzono jej, by ubiegała się o materiały do poszczególnych wykładów bezpośrednio u profesora. Podpisała oświadczenie, że będzie ich używała wyłącznie do własnych celów związanych z edukacją. Wykładowca początkowo sceptycznie odnosił się do pomysłu. Ostatecznie uznał jednak, że jego niechęć do alternatywnych sposobów prowadzenia wykładu może okazać się utrudnieniem dla niektórych studentów niepełnosprawnych lub ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Kiedy tylko zaczął używać Power Pointa do przygotowywania zajęć, odkrył, że jest to inspirujące także dla niego samego. Po pewnym czasie korzystał z prezentacji podczas wszystkich swoich wykładów. Zajęcia stały się znacznie ciekawsze, znacząco wzrosła frekwencja, a także zdawalność egzaminów, co ucieszyło zarówno studentów, jak i władze wydziału. Korzystając z powyższych doświadczeń profesor zaczął także wzbogacać swoje książki dotychczas bazujące głównie na tekście o kontekst wizualny, co z kolei zaowocowało wzrostem ich sprzedaży. Amelia otrzymywała od profesora prezentacje używane podczas wykładów. Żeby ułatwić sobie przygotowania do egzaminu, zaczęła je dodatkowo przerabiać i uzupełniać według własnych pomysłów. Teraz inni studenci prosili ją, by pożyczała im swoje notatki. 26
Studium przypadku w pracy D. Hanna jest menedżerem w firmie reklamowej. Zauważyła, że podczas cotygodniowych zebrań zespołu, które prowadzi, pracownicy bardzo często są słabo przygotowani. Sama ma dobrą pamięć, zatem bardzo rzadko korzysta z materiałów przygotowanych przed spotkaniem przez jej asystenta Piotra. Kiedy jednak Hanna przyjrzała się planowi spotkania, zrozumiała, że problem może leżeć w sposobie przygotowania materiałów. Opracowany przez Piotra plan był ciągłym tekstem, na który składały się długie, wielokrotnie złożone zdania. Sami pracownicy zwrócili uwagę na kolejną trudność otrzymywali sporo e-maili o mało istotnej treści. Wielu z nich miało problemy w odróżnieniu informacji ważnych od mniej ważnych. Hanna poprosiła Piotra o zmianę sposobu przygotowania planów spotkań zasugerowała stosowanie wypunktowań oraz pogrubienia kluczowych punktów. Zwróciła także uwagę, by e- maile wysyłane do grupy pracowników były bardziej konkretne. E. Monika została zatrudniona w barze szybkiej obsługi. Będzie pracowała w systemie zmianowym, ponieważ restauracja czynna jest od godz. 10 do godz. 20. Monika otrzymała informację, że szczegółowy grafik wywieszono na tablicy. Kiedy podeszła, by sprawdzić swoje godziny pracy, zobaczyła tabelę składającą się z 31 kolumn (po jednej na każdy dzień miesiąca) i 40 rzędów (po jednym na każdego pracownika). Odnalezienie istotnych dla niej informacji było dosyć trudne, ale udało się jej przepisać własny grafik. Drugiego dnia Monika przyszła do pracy o złej godzinie, okazało się, że pomyliła się przy przepisywaniu grafiku z tablicy. Monikę bardzo zestresowała ta sytuacja, zwłaszcza, że starała się zrobić jak najlepsze wrażenie. Coś podobnego nigdy nie zdarzyło się w jej poprzednim miejscu pracy. Obawiała się, że zostanie zwolniona. Na szczęście menedżer podszedł do sprawy spokojnie i praktycznie postanowił przekazywać Monice jej grafik wydrukowany na kartce. 27
Bibliografia i literatura polecana Poradnik pisania dla osób z dysleksją http://dvet.eu/plm06_6 Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych http://dvet.eu/plm06_7 Wizualizacje zniekształceń tekstu http://dvet.eu/plm06_8 Proste słownictwo http://dvet.eu/plm06_9 O czcionkach http://dvet.eu/plm06_10 O czcionkach w prezentacji http://dvet.eu/plm06_11 Kwestionariusze dobre i złe przykłady http://dvet.eu/plm06_12 B Barlett D., (2000), Dyslexia in the workplace, Athenaeum Press Ltd. Morgan E., (2000), The Dyslexic Adult in a non-dyslexic world, Athenaeum Press Ltd. Oppenheimer, D. M. (2005). "Consequences of Erudite Vernacular Utilized Irrespective of Necessity: Problems with using long words needlessly", Applied Cognitive Psychology. 28