A. Trwałe deficyty w komunikacji społecznej i relacjach społecznych: Deficyty w społeczno-emocjonalnej wzajemności, Deficyty w niewerbalnych zachowaniach komunikacyjnych, Deficyty w nawiązywaniu, utrzymywaniu i rozumieniu relacji społecznych B. Ograniczone, powtarzające się wzorce zachowań, zainteresowań lub aktywności, manifestujące się minimum dwoma spośród poniższych objawów: Stereotypowe lub powtarzające się ruchy ciała, Nacisk na niezmienialność, powtarzalność, nieelastyczne przywiązanie do rutyn, Bardzo ograniczone fiksacje- zainteresowania, Hiper lub hipo reaktywność na bodźce sensoryczne C. Objawy muszą być obecne we wczesnym okresie rozwojowym D. Symptomy razem wzięte ograniczają i upośledzają codzienne funkcjonowanie.

rozwój poznawczy w normie, prawidłowy rozwój mowy, zamiłowanie do zachowania rutyny i rytuałów, ograniczone zainteresowania i aktywność, często występująca niezgrabność ruchowa, zaburzony rozwój umiejętności społecznych.

Przyczyn problemów w interakcjach społecznych tych dzieci upatruje się w braku zdolności do mentalizacji czyli automatycznego rozpoznawania stanów umysłu innych ludzi (co widzą, co czują, czego chcą). Osoby dotknięte tym zaburzeniem cechuje ślepota społeczna. Jej efektem jest brak dostrzegania związków przyczynowo- skutkowych pomiędzy sytuacjami z zachowaniem innych ludzi. Dzięki tej umiejętności osoby zdrowe potrafią współdziałać z innymi, dostosowywać się do różnych sytuacji, zachowywać się empatycznie.

Centralna koherencja - termin z zakresu psychologii poznawczej określający umiejętność łączenia wielu informacji (pochodzących np. z wielu źródeł i wielu zmysłów) w spójną całość. Dzieci te fragmentarycznie postrzegają świat, skupiają się na szczegółach, a nie na całości. Mają trudności w dokonywaniu uogólnień przy uwzględnianiu kontekstu, czyli nie biorą pod uwagę sytuacji, okoliczności, uwarunkowań. Brak lub ograniczenia koherencji centralnej odpowiadają za niezrozumienie istoty jakiegoś tematu oraz uniemożliwiają (utrudniają) odróżnienie od siebie rzeczy ważnych i nieważnych.

Trudności tych dzieci wynikają również z zaburzeń funkcji wykonawczych, takich jak: planowanie z wyprzedzeniem, tworzenie nowych pomysłów, inicjowanie i podtrzymywanie działań zmierzających do określonego celu, utrzymywanie koncentracji na zadaniu, zdolność do zmiany kierunku uwagi. Dzieci z Autyzmem i zespołem Aspergera mają problemy z celowym planowaniem i kontrolą własnej aktywności, z powstrzymywaniem własnych chęci na rzecz sytuacji zadaniowej. Dodatkową trudność sprawia im też interpretowanie kierowanego do nich polecenia.

Zaburzenia funkcji wykonawczych skutkują: Odraczaniem wykonania bieżącego zadania, Zmniejszeniem tempa pracy, Wydłużaniem czasu sytuacji zadaniowej, Kierowaniem uwagi na inne przedmioty, zadania (przerzutność uwagi), Bardzo słabym organizowaniem się w sytuację zadaniową, Słabą kontrolą nad tokiem pracy, Te dzieci sprawiają wrażenie, że mają na wszystko czas, nie spieszą się do szkoły, wolno się ubierają, wolno jedzą itp.

Prof. Grandin sama jest dotknięta autyzmem i przyznaje, że jej mózg pracuje inaczej niż osób zdrowych. Przypomina internetową wyszukiwarkę. Jeśli ktoś zagadnie mnie na jakiś temat, mój mózg wygeneruje mnóstwo trafnych odpowiedzi. Bez trudu również tworzę połączenia, które odchodzą od pierwotnego tematu dość daleko i dość szybko. Podobieństwo między moim mózgiem a wyszukiwarką nie powinno jednak nikogo dziwić. Jak sądzicie, kto zaprojektował pierwsze wyszukiwarki internetowe? Prawdopodobnie ludzie, których mózgi działały tak, jak mój - pisze prof. Grandin.

Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi wyodrębniamy trzy najważniejsze obszary nieprawidłowości: nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów i relacji społecznych, komunikowanie się, reakcje, zachowania i zainteresowania.

Może unikać kontaktów z innymi dziećmi lub będąc zainteresowanym kontaktami z rówieśnikami przejawia to w sposób nieudolny. Źle reaguje na krytykę.

Z czasem w zachowaniu dziecka wyraźnie zaznacza się brak znajomości konwenansów społecznych, nieprawidłowe interpretowanie sygnałów społecznych, rozumienie tego co wypada, a co nie, brak wyczucia odpowiedniego dystansu (odległości) od rozmówcy (staje zbyt blisko, lub zbyt daleko, bokiem, lub nawet tyłem do drugiej osoby, może dotykać rozmówcę, naruszając jego przestrzeń osobistą).

W rozmowie dziecko z Autyzmem, zespołem Aspergera opowiadając o interesującym je temacie stereotypowo wraca do niego, nie uwzględniając potrzeb osoby, z którą rozmawia. np. czołgi, systemy Windows, w jakim stanie Jest budynek, dinozaury, ptaki, piłkarze itp. Mają ograniczony wybór tematów, potrafią szczegółowo zgłębić wiedzę z wąskiej dziedziny i zachwycają pojemnością pamięci np. przy zapamiętywaniu ciągów liczbowych, czy numerów,

Dzieci z tym zespołem nie uczą się zasad funkcjonowania społecznego spontanicznie, poprzez obserwację, ale muszą być ich nauczone. Trudność w kontaktach społecznych pogłębia fakt, że nie potrafią one uogólniać zasad na sytuacje podobne. np. podniesie nogę przy myciu, ale to samo polecenie, "podnieś nogę" w innej sytuacji, już jest dla niego niezrozumiałe, np. Jedzenie które upadło na ziemię nie bierzemy do buzi.

Problemem może być również ich nadmierna bezpośredniość, prawdomówność, nieuwzględnianie uczuć innych, gdy np. bez oporów wygłaszają niestosowne komentarze (np. ktoś ma zeza lub jest gruby), nie biorąc pod uwagę, że mogą tym sprawiać innym przykrość.

Są zawsze prawdomówne i drobiazgowo sztywno przestrzegają przepisów i regulaminów np. że podobała lub nie podobała im się lekcja. W przypadku gdy dorośli nie przestrzegają zasad lub zmieniają w sposób nieadekwatny do przyjętych reguł, potrafią powiedzieć o tym nauczycielowi lub dyrektorowi szkoły, co z kolei może przysparzać im wielu kłopotów w relacjach społecznych.

Do momentu zdiagnozowania choroby, rodzice i nauczyciele mogą traktować zachowania dziecka jako niegrzeczne i złośliwe. Z tego powodu dziecko doświadcza odrzucenia, karania, nieustannej krytyki.

Często przypisywana jest im etykieta dziwaków lub źle wychowanych. Z powodu swojej prostoduszności mogą stać się ofiarami manipulacji ze strony rówieśników. Są łatwowierne, naiwne w sytuacjach społecznych.

Z powodu trudności w rozumieniu sytuacji społecznych, problemów w adaptacji do nowych sytuacji, braku elastyczności w postępowaniu dziecko z Autyzmem, zespołem Aspergera często przeżywa frustrację, z którą na ogół słabo sobie radzi, w związku z tym łatwo wpada w gniew. Mają przy tym trudności z kontrolą własnych zachowań (funkcje wykonawcze)

Przyczyną ich agresji mogą być prowokacje, zaczepki i agresja innych osób. Osoby te gorzej radzą sobie w sytuacjach trudnych i narażone są na odrzucenie ze strony innych, często mają niską samoocenę.

W interakcjach społecznych obserwuje się: problem ze zgłaszaniem swoich potrzeb lub wydłużony czas reakcji - niekiedy dopiero po 5 minutach słabą ekspresję, reakcje nieadekwatne do bodźca, zmienność zachowań, echolalie, powtarzanie po sobie lub za kimś głośno lub szeptem sekwencji słownej, bywa odroczona w czasie, nie rozumienie żartów, ale mają swój humor i znów dla otoczenie jest on trudno zrozumiały, stawianie poprzez powtarzanie dużej ilości pytań, (ale nie kodują w głowie naszej odpowiedzi, bo po chwili znów o to samo pytają)

nienaturalnie okazują emocje np.. płaczą w sytuacjach wesołych, a wybuchają śmiechem w sytuacjach smutnych, mają problem z dbaniem o kontakt, czyli nawiązaniem go, następnie przerwaniem, potrafią imitować, naśladować jakiś wzorzec zachowania, ale reguły, zasady sztywno przenoszą na inne sytuacje, np. podanie ręki na powitanie, będzie podać rękę wszystkim napotkanym osobom, nie potrafi przyjąć punktu widzenia drugiej osoby, brak empatii, Mają kłopot z dzieleniem uwagi z innymi trudność w rozumieniu reguł i zasad zachowania,

Słownictwo dzieci z zespołem Aspergera mimo młodego wieku jest bogate i obfitujące w dorosłe i naukowe sformułowania. Jednak dzieci te mają trudności z użyciem mowy w celu komunikacji.

Występują u nich zaburzenia w postaci nieprawidłowej wysokości głosu i intonacji oraz nieprawidłowego akcentu i rytmu wypowiedzi. Występują też trudności w rozumieniu słów wieloznacznych w zależności od kontekstu, i w nadawaniu właściwego znaczenia usłyszanym słowom.

Rzuć na to okiem Uszy do góry Mam to z głowy Ten się śmieje, kto się śmieje ostatni Głowa do góry Głowa mi pęka Nie dam sobie głowy uciąć Nie maż się Nabijają cię w butelkę itp.. Różnego rodzaju powiedzenia, przysłowia rozumieją dosłownie.

Problemem jest również rozumienie przenośni, przysłów, które rozumiane są zbyt dosłownie. Trudność sprawia im rozumienie informacji zawartych w komunikacie, który ma związek z intonacją głosu, jak również rozumienie ironii i żartów.

Dziecko przejawia trudności w naprzemiennej komunikacji, nie potrafi rozpoznać, kiedy powinno się odezwać, przerywa rozmowę w trakcie jej trwania, może mówić w trakcie wypowiedzi innych osób. Może nie słuchać treści wypowiedzi, tylko skupiać się na tonie głosu

Problemy w komunikacji pogłębia: zaburzony kontakt wzrokowy, zaburzone rozumienie komunikacji niewerbalnej (nieumiejętność odczytywania postawy ciała, gestów, wyrazu twarzy i oczu innych osób) oraz niedostosowana komunikacja niewerbalna z ich strony (sztywna mimika, brak gestów)

Większe trudności napotyka się, kiedy w rozmowie uczestniczą więcej niż dwie osoby. Najłatwiej jest nawiązać z dzieckiem kontakt w sytuacji jeden na jeden.

Zwraca uwagę dobra pamięć mechaniczna (dotycząca faktów), rozległa wiedza (czasami na poziomie akademickim) dotycząca interesującej dziecko dziedziny, zdolności do nauk ścisłych (matematyka, informatyka).

Dziecko może ujawniać różne talenty, np. talent muzyczny, plastyczny. Natomiast stosunkowo słaby jest poziom rozumienia, myślenia abstrakcyjnego (rozwijania pojęć, wnioskowania, wydawania osądów) oraz rozumienia sytuacji społecznych.

Problemem jest sztywność poznawcza, z myśleniem mało podatnym na perswazję, słabe rozumienie czytanego tekstu (mimo, że uczą się czytać szybko i czytają płynnie) oraz zaburzenia tzw. pamięci operacyjnej czyli roboczej pamięci krótkotrwałej.

zaburzenia równowagi, sztywny sposób poruszania się, występowanie współruchów polegających na udziale w określonym ruchu tych mięśni, które w danym ruchu nie powinny brać w ogóle udziału, zaburzenia rytmu i naśladowania ruchów podczas zabawy, obniżona sprawność manualna, trudności w rozumieniu zasad gier i zabaw. trudności we współpracy podczas gier zespołowych,

Trudności te powodują, że w szkole dzieci z Autyzmem, zespołem Aspergera są często eliminowane z gier zespołowych, nie są wybierane do drużyn.

Trudność sprawia im również nauka czynności związanych z samoobsługą (higiena, sprzątanie, ścielenie łóżka, estetyczne spożywanie posiłków). Wynika to z zaburzeń czynności wykonawczych

U części dzieci występuje nadwrażliwość na niektóre bodźce sensoryczne (np. słuchowe, wzrokowe, dotykowe, zapachowe, smakowe). Synestezja równoczesne postrzeganie. Bywa czasem nazywana pomieszaniem zmysłów. Ze zjawiskiem synestezji mamy do czynienia, wtedy, gdy bodziec zmysłowy (wzrokowy, smakowy, węchowy, słuchowy lub czuciowy) wyzwala automatycznie dodatkowe odczucia w obszarze innego zmysłu lub zmysłów. Stąd też niektóre osoby mogą wręcz słyszeć kolory lub widzieć dźwięki.

Mogą one na niektóre dźwięki, hałas, nadmiar bodźców wzrokowych, migoczące światło lamp jarzeniowych, reagować rozdrażnieniem zatykaniem uszu, bronieniem się przed dotykiem, niechęcią noszenia niektórych ubrań ze względu na ich fakturę, metki.

Mogą też odmawiać spożywania niektórych pokarmów, odżywiać się selektywnie (niewielka ilość tolerowanych potraw).

Ilość bodźców wizualnych i słuchowych postrzegana jako normalna dla innych osób, u ucznia z zespołem Aspergera może być odczuwana jako zbyt duża lub zbyt mała, w zależności od tego, czy ma on przeczulicę czy niedoczulicę w zakresie określonych kanałów sensorycznych.

U tych dzieci kłopoty z koncentracją uwagi mogą być nasilone lub spowodowane obsesyjnymi myślami dziecka na interesujący je temat, brakiem motywacji do pracy ze względu na niezrozumienie normy dotyczącej potrzeby wykonywania poleceń nauczyciela. Dziecko na lekcjach może próbować robić to, co ono chce, nie uwzględniając potrzeb innych. Wynika to z trudności dzielenia uwagi z innymi oraz z zaburzeń funkcji wykonawczych.

Trudności w kontaktach z dzieckiem wynikają ze sztywności w myśleniu, uporu, nieprzyjmowania argumentów oraz nieakceptowania zmian.

Hans Asperger w 1944 roku, mówił: Te dzieci często wykazują zadziwiającą wrażliwość na osobowość nauczyciela. Mogą być nauczane, ale jedynie przez tych, którzy okażą im prawdziwe zrozumienie i uczucie; przez ludzi, którzy okażą im życzliwość i co ważne poczucie humoru. Istotna, emocjonalna postawa nauczyciela wpływa, w sposób niezamierzony i bezwiedny, na usposobienie i zachowanie dziecka.

W procesie nauczania i wychowania ucznia z Autyzmem i zespołem Aspergera ważna jest indywidualizacja wymagań i metod pracy w zależności od rzeczywistych trudności deficytów występujących u ucznia, z jednoczesnym uwzględnieniem jego mocnych stron. uczeń taki będzie wymagał większego wsparcia i zaangażowania ze strony nauczyciela, niż jego zdrowi rówieśnicy.

Sukces edukacyjny ucznia zależy od zrozumienia jego problemów. Podstawowe znaczenie dla powodzenia działań wspierających takiego ucznia ma dobra współpraca szkoły z rodzicami/opiekunami.

Do wyzwań przed którymi stają nauczyciele w pracy z dzieckiem z Autyzmem i zespołem Aspergera, należy zadbanie o jego integrację społeczną, przeciwdziałanie wtórnym zaburzeniom emocjonalnym poprzez ochronę dziecka przed odrzuceniem i przemocą ze strony rówieśników.

W kontakcie z uczniem z autyzmem i zespołem Aspergera ważne znaczenie ma wspierająca, życzliwa i jednocześnie konsekwentna i przewidywalna postawa nauczycieli.

Dziękuję za uwagę

Bobkowicz Lewartowska, L. (2005).Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy i terapii, Kraków Oficyna Wydawnicza Impuls. Grandin, T. (1995). Byłam dzieckiem autystycznym, Warszawa Wrocław: PWN. Korendo, M. (2013). Językowa interpretacja świata w wypowiedziach osób z zespołem Aspergera, Kraków: Omega Strage Systems Jędrzej Cieszyński. Maciarz, A. Biadasiewicz, M. (2000). Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Pisula, E. (2005). Małe dziecko z autyzmem, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Pisula, E. (2012). Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Autyzm, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Pużyński, S. Rybakowski, J. Wciórka, J. (2010) Psychiatria. Tom II: Psychiatria kliniczna. Wydanie II. Wrocław: Elsevier Urban & Partner. Wolańczyk, T.(2011). Psychiatria dziecięca. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Winczura, B. (2010). Autyzm. Na granicy zrozumienia, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Strony internetowe https://polskiautyzm.pl/przyczyny-autyzmu/