Dawne odmiany zbóż i kukurydzy źródłem bioróżnorodności Monika Żurek 1, Denise Fu-Dostatny 2, Roman Warzecha 1, Piotr Ochodzki 3 Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin 1 Zakład Genetyki i Hodowli Roślin 2 Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych 3 Zakład Fitopatologiii Prace nad dawnymi odmianami prowadzone są w ramach Programu Wieloletniego pt. Tworzenie naukowych podstaw postępu biologicznego i ochrona roślinnych zasobów genowych źródłem innowacji, wsparcia zrównoważonego rolnictwa oraz bezpieczeństwa żywnościowego kraju (2015-2020) koordynowanego przez IHAR-PIB a finansowanego przez MRiRW.
Program Ochrony Zasobów Genowych Roślin Użytkowych Główne zadania programu: gromadzenie populacji i odmian roślin uprawnych oraz dziko rosnących, zagrożonych erozją genetyczną, opis i waloryzacja zebranych materiałów, utrzymanie prób nasion w stanie żywym (w tym przechowywanie długoterminowe) przy zachowaniu ich czystości genetycznej, dokumentacja zgromadzonych materiałów oraz wymiana prób z innymi bankami genów i ogrodami botanicznymi, udostępnienie materiałów wyjściowych hodowcom odmian i placówkom badawczym.
Znaczenie ochrony starych i miejscowych odmian roślin uprawnych Dzięki wielowiekowej hodowli oraz przenoszeniu w coraz to nowe warunki, różne gatunki roślin uprawnych zyskały olbrzymią mnogość form: ras, odmian i miejscowych typów. Jest to materiał wyjściowy do tworzenia nowych odmian. Różnorodność jest jednocześnie poważnie zagrożona zjawiskiem erozji genetycznej towarzyszącej nowoczesnemu rolnictwu. W ten sposób, wraz z lokalnymi populacjami roślin znikają ich specyficzne cechy i przystosowania, które mogły by być wykorzystane do dalszego udoskonalania odmian hodowlanych. Hodowla ukierunkowana na wzrost plonów, spowodowała skupienie się na dwóch najbardziej wydajnych gatunkach pszenicy (Triticum aestivum L i Triticum durum Desf.) i niemal zupełne zaniechanie uprawy pozostałych. Zapobieganie erozji genetycznej roślin uprawnych, utracie puli genowej prowadzi do powrotu do niektórych reliktowych gatunków i ich odmian, takich jak: Triticum monococcum L., T. dicoccum (Schrank) Schuebl. czy T. spelta L.
Na naszych polach występuje coraz mniejsze urozmaicenie w uprawach, co może zwiększyć areał monokultur, a zmniejszyć różnorodność roślin i zwierząt na obszarach wiejskich. Z tego powodu powinnyśmy powracać do upraw dawnych odmian roślin rolniczych. Stare odmiany wymagają innej agrotechniki niż nowoczesne odmiany. Na ogół są one mniej mniej wydajne, ale posiadają walory zarówno odżywcze jak i kulturowe. Obecnie dawne gatunki i odmiany są wykorzystywane w zrównoważonej produkcji pszenicy w kontekście zmian klimatycznych i niskonakładowych systemów produkcji rolnictwa ekologicznego. Rosnące zainteresowanie tym typem rolnictwa oraz dążenie do poszerzania różnorodności upraw stwarza szansę na ich wprowadzenie do upraw, ponieważ dobrze rosną na glebach słabych i charakteryzują się większą tolerancją na stresy środowiskowe
DODATKOWE ŹRÓDŁO PROMOCJI I DOFINASOWANIA: Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie (PROW) Cel: zachowanie ginących i cennych odmian, gatunków, ekotypów roślin uprawnych, dywersyfikacja upraw na obszarach wiejskich, wytwarzanie nasion gatunków zagrożonych erozją genetyczną spełniających minimalne wymagania jakościowe, oraz produkcja materiału siewnego odmian regionalnych i amatorskich zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze. Realizacja pakietu polega na uprawie lub wytwarzaniu materiału siewnego/nasion odmian regionalnych i/lub amatorskich zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze oraz pozostałych gatunków i odmian roślin zagrożonych erozją genetyczną tj.: pszenica płaskurka; pszenica samopsza; żyto krzyca; lnianka siewna; nostrzyk biały; lędźwian siewny; soczewica; pasternak; przelot pospolity; gryka. Pakiet Wariant Stawki płatności Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie 6.1. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych 750 zł/h roślin w rolnictwie - w przypadku uprawy 6.2. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych 1 000 zł/ha roślin w rolnictwie - w przypadku wytwarzania nasion lub materiału siewnego
Poszerzanie różnorodności gatunków i odmian roślin rolniczych i zielarskich na obszarach wiejskich oraz podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie znaczenia roślinnych zasobów genowych (Program Wieloletni - zadanie 1.6) *W 2015r. w Krajowym Centrum Roślinnych Zasobów Genowych (W IHAR) rozpoczęto poszukiwania dawnych i miejscowych odmian roślin rolniczych występujących niegdyś w Polsce. W tym celu również nawiązano kontakt z muzeami, bibliotekami, stacjami hodowlanymi, ośrodkami doradztwa rolniczego, a także z rolnikami z różnych regionów Polski. *W tym celu również założono poletka demonstracyjne z wybranymi obiektami starych odmian roślin zbożowych.
Pokrzydowo Owies Udzycz Żółty Jęczmień Hanna Kleszczewski
Chrystkowice Owies Tatrzański Jęczmień Hanna Borzymowicki Jęczmień Teresa
Chwałowice Owies Udycz Żółty Pszenica Puławska Twarda Owies Puławski Średniorychły Jęczmień Hanna Gambrinus Pszenica Ostka Suska
Grodkowice Pszenica Ostka Gruboziarnista Grodkowicka Pszenica Nadwiślanka Pszenica Egipcjanka Pszenica Blondynka
Selected Wybrane parameters parametry of the dawnych tested wheat pszenic objects 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 T. aestivum Raweta (new variety) T. aestivum Rokicka nr 23991 T. aestivum Kalinowiecka nr 20329 T. aestivum Ostka Suska nr 21589 T. durum Puławska Twarda nr 21728 T. dicoccum nr 24405 T. monococcum nr 20751 T. monococcum nr 22860 T. monococcum nr 22861 T. monococcum nr 24067 T. monococcum nr 24068 number of grains in 10 spikes TGW average spikes lenght [cm] average plants hight [cm] Puławska twarda
Wybrane parametry dawnych odmian owsa Selected parameters of the tested oat objects 120 100 80 60 40 20 0 Bingo (new variety) Niemierczański nr 51084 Tatrzański nr 50975 Udycz Żółty nr 51917 Wiecławicki Jubileuszowy nr 52020 Puławski Średniorychły nr 50406 Grzywacz Póżny Wołyński nr 50788 number of grains in 10 panicles TGW average panicles lenght [cm] averag plants hight [cm] Grzywacz Późny Wołyński
Wybrane Selected parameters parametry of dawnych the tested odmian barley objects jęczmienia 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Hanna Gambrinus nr 41692 Putza nr 42129 Hanna Borzymowicki nr 41691 Hanna Kleszczewski nr 41463 Kutnowski nr 41775 Teresa nr 40460 number of grains in 10 spikes TGW average spikes lenght [cm] average plants hight [cm] Hordeum vulgare nr 41868 Rubinek (new variety) Hanna Borzymowicki
13 luty 2018- rejestracja dwóch odmian regionalnych pszenicy zwyczajnej Ostka Gruboziarnista Grodkowicka Ostka Grodkowicka Odmiana regionalna (odmiana dla zachowania bioróżnorodności) - oznacza populację miejscową, lub odmianę naturalnie przystosowaną do warunków lokalnych, zagrożoną postępującą z czasem utratą różnorodności genetycznej.
Dawne odmiany populacyjne kukurydzy w kolekcji KCRZG W kolekcji Krajowego Centrum Roślinnych Zasobów Genowych w Radzikowie, wśród 1100 obiektów kolekcji kukurydzy, znajduje się 16 polskich odmian populacyjnych kukurydzy, które uprawiane były w Polsce w latach 50 i 60-tych ubiegłego wieku. Stanowią one niezwykle cenne dziedzictwo zarówno polskiej hodowli jak również kulturowe polskiej wsi, które należy ocalić od zapomnienia dla przyszłych pokoleń rolników. Odmiany te reprezentują różne typy ziarna oraz kierunki wykorzystania.
Dawne odmiany populacyjne kukurydzy w kolekcji KCRZG Numer akcesyjny Odmiana 55022 Wigor 55023 Wielkopolanka 55024 Małopolanka 55545 Dolnośląska kiszonkowa 55557 Rzeszowska silosowa 55560 Szyldecka 55561 Wawrzeńczycka Numer akcesyjny Odmiana 55562 Złota Górecka 55556 Przebędowska biała 55544 Dar Północy 55552 Neal 55553 Oksońska 55550 Lancaster 55551 Muszyński 55543 Czerwony koral
Złota Górecka Wigor Przebędowska bursztynowa Przebędowska biała
Zalety odmian populacyjnych kukurydzy Zalety odmian populacyjnych: Brak efektu spadku plonu w kolejnym roku (możliwość rozmnażania w obrębie gospodarstwa) Odmiany populacyjne mają niższe wymagania siedliskowe niż odmiany F1 Możliwość wykorzystania w warunkach rolnictwa ekologicznego
Plonowanie dawnych odmian populacyjnych kukurydzy w uprawie na ziarno w warunkach rolnictwa ekologicznego (Radzików, 2013) Odmiana Plon (t/ha) SM (%) Plon przy 15 % zaw.wody Dolnośląska kiszonkowa 5,89 66,6 4,62 Małopolanka 6,30 68,5 5,07 Rzeszowska silosowa 5,41 67,1 4,27 Wawrzeńczycka 6,41 70,9 5,34 Wielkopolanka 5,15 71,1 4,31 Wigor 7,19 65,7 5,55 Mean 6,06 68,3 4,86 % plonu w porównaniu do odmian F1 uprawianych na tym samym polu 59 60 Badania w zakresie doboru odmian zbóż i ziemniaków zalecanych do uprawy ekologicznej - dobór odmian mieszańcowych (F1) i populacyjnych kukurydzy do uprawy na ziarno i na kiszonkę w systemie ekologicznym. (Ochodzki, Warzecha, Żurek) źródło: http://ihar.edu.pl/badania_w_zakresie_rolnictwa_ekologicznego_realizowane_w_latach_20082015.php
Plonowanie dawnych odmian populacyjnych kukurydzy w uprawie na kiszonkę w warunkach rolnictwa ekologicznego (Radzików, 2013) Badania w zakresie doboru odmian zbóż i ziemniaków zalecanych do uprawy ekologicznej - dobór odmian mieszańcowych (F1) i populacyjnych kukurydzy do uprawy na ziarno i na kiszonkę w systemie ekologicznym. (Ochodzki, Warzecha, Żurek) źródło: http://ihar.edu.pl/badania_w_zakresie_rolnictwa_ekologicznego_realizowane_w_latach_20082015.php
Gatunki/Odmiany obecnie rozmnażane na terenie IHAR-PIB Ozime: Pszenica orkisz (Triticum spelta), Pszenica płaskurka (Triticum dicoccum), Pszenica zwyczajna (Triticum aestivum)- np. Superelekta, Biały Krzyż, Wysokolitewka sztywnosłoma Jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare) np.: Kujawiak, Grodkowicki
Gatunki/Odmiany obecnie rozmnażane na terenie IHAR-PIB Jare: Pszenica płaskurka (Triticum dicoccum) Pszenica samopsza (Triticum monococcum) Pszenica płaskurka (Triticum dicoccum) Pszenica zwyczajna (Triticum aestivum), np. Ostka chłopicka, Jagna Jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare), np. Hanna Gambinus, Hanna Borzymowicki Owies (Avena sativa), np. Więcławski Jubileuszowy, Puławski Średniorychły Kukurydza: Wielkopolanka, Wigor, Otfinowska, Puławska żółta
Działania promujące stare odmiany roślin uprawnych oraz podnoszące świadomość społeczeństwa w zakresie znaczenia bioróżnorodności Stoiska informacyjne podczas targów rolniczych, dni pola, dożynek Szkolenia, wykłady dla rolników, uczniów szkół rolniczych Materiały informacyjne (ulotki, broszury, banery, roll-up y) Artykuły w prasie rolniczej Aktywna ścieżka edukacyjna o starych odmianach (od 2017 roku)
Dziękuję za uwagę