Usprawnianie percepcji słuchowej Jolanta Hysz Konsultant ds. informatyki i edukacji początkowej WODN w Skierniewicach
Percepcja słuchowa - pojęcie
Organizm człowieka przystosowany jest do odbioru bodźców: Wzrokowych Słuchowych Czuciowych. Percepcja (spostrzeganie) jest pierwszym etapem przetwarzania informacji ze świata zewnętrznego.
Percepcja słuchowa Najczęściej rozumiana jest jako jedność składająca się z 3 elementów składowych: Słuchu fizycznego odpowiedzialny jest on za odbiór wrażeń słuchowych i jest jednocześnie podstawą pozostałych elementów i słuchu fonematycznego Słuchu muzycznego umożliwia różnicowanie wysokości dźwięków Słuchu fonematycznego.
Słuchu fonematycznego umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej, tj. umiejętność percypowania elementów fonologicznie istotnych, pomijania zaś cech dla procesu porozumiewania się nieistotnych. Umiejętność percypowania Wyodrębnianie Identyfikowanie Analiza i synteza Różnicowanie dźwięków mowy
Rola percepcji słuchowej Daniil B. Elkonin wskazuje na nadrzędną rolę percepcji słuchowej: czytanie jest odpoznawaniem dźwiękowej struktury słowa na podstawie jego formy graficznej.
Pisanie zaś rozpoczyna się od analizy dźwięków z potoku mowy i wyodrębniania w nim fonemów. Dziecko musi sobie poradzić: z rozpoznaniem dźwięków budujących dany wyraz przełożeniem ich na odpowiednie znaki graficzne (litery) właściwym spostrzeganiem i zapamiętaniem graficznego obrazu liter zapamiętania ich w odpowiedniej kolejności. W momencie zapisywania dziecko dokonuje świadomego procesu analizy słuchowej wyrazu, który pozwala na poprawne graficzne odzwierciedlenie wyrazu, proces syntezy zaś pozwala zweryfikować to, co zostało zapisane.
Wg Marii Cackowskiej funkcja słuchowa jest wyjściowym i nadrzędnym elementem funkcjonalnego układu czynności czytania i pisania we wstępnych fazach ich opanowywania. Zwraca ona również uwagę, że opanowanie operacji analityczno-syntetycznych stanowi warunek gotowości dziecka do nauki czytania i pisania, a umiejętność świadomego dokonywania tych operacji z dźwiękami mowy stanowi istotę wskazanych czynności.
Zestawienie umiejętności słuchowych dziecka w różnych okresach życia Wiek dziecka ok. 2. roku życia ok. 3. roku życia ok. 4. roku życia ok. 5. roku życia ok. 6. roku życia Umiejętności słuchowe dziecka Potrafi dokonywać syntezy sylabowej ze słów matki To jest au to. Potrafi powtórzyć auto. Potrafi różnicować fonemy opozycyjne (np. sz s) bez umiejętności wypowiadania ich. Potrafi słuchać i tworzyć dłuższe wypowiedzi słowne. Potrafi dokonać analizy sylabowej prostych słów (dwusylabowych). Doskonali procesy analizy i syntezy sylabowej. Potrafi znaleźć wyrazy rymujące się. Potrafi wyróżnić aliterację (głoskę początkową najpierw samogłoskę, a potem spółgłoskę). Potrafi wyodrębnić głoskę końcową. Kształtuje się umiejętność analizy i syntezy głoskowej. Potrafi podzielić wyraz na głoski i scalić wyraz z poszczególnych głosek. Potrafi dokonać analizy i syntezy logotomowej. Potrafi różnicować fonemy opozycyjne z umiejętnością wypowiadania ich.
Objawy zaburzeń percepcji słuchowej Mała aktywność werbalna. Opóźnienia w rozwoju mowy zwolnione tempo przybywania słów oraz wykształcenia mowy zdaniowej, długo utrzymujące się agramatyzmy. Wady wymowy. Trudności w różnicowaniu dźwięków mowy. Gorsze zapamiętywanie słów, poleceń, wierszyków, piosenek. Męczliwość przy dłuższym słuchaniu.
Trudności w wyodrębnianiu dźwięków ze struktur złożonych pisanie ze słuchu. Trudności w scalaniu dźwięków w złożone struktury czytanie. Opuszczanie liter, sylab, końcówek wyrazów przy pisaniu ze słuchu. Łączenie przyimków z rzeczownikami przy pisaniu.
Stymulowanie percepcji słuchowej dzieci w wieku przedszkolnym propozycje grup ćwiczeń
Propozycje grup ćwiczeń: Ćwiczenia w obrębie słuchu fizycznego Odtwarzanie struktur dźwiękowych Wyróżnianie wyrazów w zdaniu (analiza zdaniowa) Ćwiczenia pamięci słuchowej Rozpoznawanie rymów oraz umiejętność tworzenia rymów Rozpoznawanie aliteracji
Analiza i synteza sylabowa słów i pseudosłów Analiza i synteza fonemowa słów i pseudosłów Analiza i synteza logotomowa Przekształcanie słów Połączenia głoska litera Ćwiczenia w różnicowaniu głosek opozycyjnych Ćwiczenia słuchu prozodycznego Ćwiczenia tempa wypowiedzi Ćwiczenia pamięci sekwencyjnej
Ćwiczenia słuchu fizycznego Uczą koncentrowania uwagi dziecka na elementach słuchowych i interpretowania tych sygnałów Są to ćwiczenia: W rozpoznawaniu dźwięków z otoczenia, instrumentów, zwierząt Dotyczące określania, z której strony dochodzi dźwięk Zastępowanie poleceń słownych przez sygnał dźwiękowy lub układ dźwięków W rozpoznawaniu cech tych dźwięków (natężenie, długość, wysokość dźwięku) te elementy pomogą dziecku w różnicowaniu składników wypowiedzi (akcent, iloczas, tempo, intonacja)
Odtwarzanie struktur dźwiękowych Ćwiczenia polegają na: Odtwarzaniu struktur dźwiękowych wg wzoru Odtwarzaniu struktur czasowych Graficznym odtwarzaniu słyszanego układu dźwięków
Wyróżnianie wyrazów w zdaniu (analiza zdaniowa) Zadanie obejmuje: Liczenie wyrazów w zdaniu Układanie elementów (klocków) zgodnie z liczbą wyrazów w danym zdaniu Są to ćwiczenia przeznaczone nawet dla dzieci 3-letnich
Ćwiczenia pamięci słuchowej Odtwarzanie struktur rytmicznych lub układów: Dźwięków Głosek Sylab lub Wyrazów w rozmaitych wariantach Ćwiczenia te powinnyśmy realizować we wszystkich grupach wiekowych
Rozpoznawanie rymów oraz umiejętność tworzenia rymów Ćwiczenia te są często naturalną konsekwencją czytanych wierszowanych tekstów. Dzieci w poznawanych wierszach znają następstwo słów, bo nakazuje je właściwy rym Na podstawie doświadczeń słuchowych dzieci po pewnym czasie same potrafią tworzyć słowa, które będą się rymowały do słów podanych przez nauczyciela Znajdź słowo, które jest podobne (rymuje się) do słowa: rak (mak, hak). Które słowo rymuje się ze słowem boisko dom czy mrowisko?
Rozpoznawanie aliteracji Zadanie polega na rozpoznawaniu głoski początkowej Wskazówka: rozpoczynamy od samogłosek (dźwięki bardzo wizualne i po kształcie ust można rozpoznać, co to za dźwięk) A następnie prezentowaniu głoski w wygłosie (Wskazówka: rozpoczynamy głoskami szczelinowymi, np. głoski s, sz, f, ch) Co słyszysz na końcu wyrazów: lasssss, koszszsz. Znajdź wyraz, który rozpoczyna się na głoskę o.
Analiza i synteza sylabowa słów i pseudosłów Są to zadania: Na podział wyrazu na sylaby Zabawa w kończenie słów Loteryjki rebusowe Tworzenie wyrazów dwusylabowych z jednosylabowych Rebusy Uzupełnianie wyrazów brakującymi sylabami Zadania te rozpoczynamy w grupie 4-latków
Analiza i synteza fonemowa słów i pseudosłów Zadania polegające na: Wymyślaniu ćwiczeń na wyodrębnianie głosek w wyrazie Tworzenie wyrazów z głoski wygłosowej wyrazu podstawowego Zgadywanki, w którym wyrazie wystąpi głoska np. sz Analiza i synteza fonemowa powinna być przeprowadzana z dziećmi 5-, 6-letnimi
Analiza i synteza logotomowa To podział inny niż sylabowy i głoskowy Służy rozwijaniu większej świadomości struktury wyrazu Matylda możemy podzielić na wiele wariantów: Mat ylda M atylda Matyld a itd.
Przekształcanie słów Ćwiczenia polegają na usunięciu lub dodaniu sylaby lub głoski do wyrazu Jest to pole popisu dla inwencji twórczej dzieci i nauczyciela
Połączenia głoska litera Ta grupa ćwiczeń może być realizowana w zadaniu polegającym na wskazywaniu właściwej litery, także w dominie sylabowym czy zabawie na dobieranie podpisu do obrazka
Ćwiczenia w różnicowaniu głosek opozycyjnych Polegają na rozróżnianiu: Samogłosek później Spółgłosek opozycyjnych, np. szczelinowych, dźwięcznych z bezdźwięcznymi
Ćwiczenia słuchu prozodycznego Zadania doskonalące wyrazistą mowę, kształtujące jej prawidłową: Barwę Intonację Ekspresję mowy To wprawianie się w prawidłowym iloczasie, tempie, akcencie, intonacji Przykładowe ćwiczenia iloczasu
Przykładowe ćwiczenia iloczasu Kładziemy przed dzieckiem długi i krótki klocek. Wypowiadamy długi np. samogłoskę ooooooooooo, jednocześnie pokazując długi klocek, a następnie wypowiadamy ten sam dźwięk, ale krótko 0 i pokazujemy klocek krótki. Po tym wprowadzeniu następuje zasadnicza część zadania nauczyciel wypowiada dźwięki raz długo raz krótko, a zadaniem dziecka jest wskazanie właściwego klocka
Ćwiczenie tempa wypowiedzi Zadanie polegające na różnicowaniu zdań z uwzględnieniem tempa wypowiedzi (można połączyć z demonstracją ruchową) jedno zdanie wypowiadamy powoli, w rytm powolnych kroków, potem zmieniamy tempo wypowiadania tego samego zdania (mówimy szybko zdanie) i zmieniamy tempo chodu Po demonstracji zadania przystępujemy do ćwiczeń, kiedy dziecko musi uważnie słuchać i wykonuje ruchy zgodnie z wypowiedzianym przez nauczyciela zdaniem
Ćwiczenia pamięci sekwencyjnej Polegają na: Powtarzaniu ze słuchu zdań o różnej długości, np. zdania 2-, 3-, 4-, 5-, 6-, 7-wyrazowe Powtarzanie wierszy o różnej długości, wiersze 2-, 3-, 4-wersetowe
Bibliografia Ćwiczenia percepcji słuchowej, http://www.przedszkola.edu.pl/_publikacje12/cwiczenia _PERCEPCJI_S_UCHOWEJ.doc, 29.09.2016. Polewczyk I., Diagnozowanie i stymulowanie rozwoju percepcji słuchowej dzieci w wieku przedszkolnym, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2013. Polecana Żaba-Żabińska W., Możesz pomóc dziecku. Zbiór ćwiczeń pomocnych w określaniu stopnia rozwoju mowy i myślenia dzieci sześcioletnich, percepcji słuchowej, wzrokowej z koordynacją wzrokowo-ruchową i orientacją przestrzenną, MAC Edukacji S.A., Kielce 2007.