Ministerstwo Gospodarki DEPARTAMENT ANALIZ I PROGNOZ. Konwergencja czy dywergencja gospodarcza w strefie euro?

Transkrypt

1 Ministerstwo Gospodarki DEPARTAMENT ANALIZ I PROGNOZ Warszawa, grudzień 2011 r. Konwergencja czy dywergencja gospodarcza w strefie euro? Wstęp Niniejsza analiza koncentruje się na aspekcie wspólnego obszaru walutowego, w tym przypadku Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW), potocznie zwanej strefą euro. Celem opracowania jest próba odpowiedzi na pytanie: czy wspólna waluta sprzyja konwergencji, czy teŝ moŝe prowadzić do dywergencji gospodarczej wewnątrz unii monetarnej? Obecny kryzys finansowy uwypuklił wiele słabości istniejących powiązań gospodarczych. Poddał równieŝ weryfikacji zarówno zasady leŝące u podstaw powołania unii monetarnej, jak i sam mechanizm prewencyjno-nadzorczy w zakresie polityki fiskalnej. Jednak przede wszystkim potwierdził, Ŝe unia monetarna złoŝona z wielu niezaleŝnych gospospodarek, ma szanse powodzenia tylko poprzez respektowanie wspólnych zasad oraz solidarność pomiędzy jej członkami. 1. ZałoŜenia teorii wspólnych obszarów walutowych Za twórcę teorii optymalnych obszarów walutowych przyjmuje się R.A. Mundella (1961) 1. W ostatnim półwieczu zagadnienie optymalnych obszarów walutowych było podejmowane w literaturze naukowej wielokrotnie. Obecnie funkcjonująca strefa euro była tworzona w oparciu o fundamentalne załoŝenia dla powyŝszej teorii. Do podstawowego zbioru załoŝeń, warunkujących długookresowe powodzenie integracji walutowej, naleŝą m.in.: doskonała mobilność siły roboczej i kapitału, pełna synchronizacja cykli koniunkturalnych oraz jednakowe tempo wzrostu gospodarczego i inflacji. Ten zbiór załoŝeń ma prowadzić do konwergencji gospodarczej państw wchodzących w skład wspólnego obszaru walutowego i stanowi warunek konieczny dla niezakłóconego podąŝania poszczególnych krajów po własnej ścieŝce zrównowaŝonego rozwoju. Aby móc odpowiedzieć na zadane we wstępie pytanie naleŝy dokonać weryfikacji powyŝszych załoŝeń, które zgodnie z przyjętą teorią determinują konwergencję wewnątrz unii monetarnej. 1 R.A. Mundell, A Theory of Optimum Currency Areas, American Economic Review, 1961, nr 51. 1

2 2. Mechanizm potencjalnej dywergencji w Unii Gospodarczej i Walutowej Rzeczą raczej nie budzącą kontrowersji jest fakt, Ŝe poszczególne państwa strefy euro charakteryzują się róŝnym poziomem gospodarczym, a takŝe zróŝnicowaną dynamiką PKB. To, Ŝe poszczególne gospodarki rozwijają się w róŝnym tempie, wynika z zarówno początkowego, jak i bieŝącego poziomu potencjalnego wzrostu gospodarczego. Jest to uwarunkowane niejednakowymi zasobami kapitału oraz zatrudnienia, które z kolei uzaleŝnione są m.in. od sytuacji demograficznej i poziomu skumulowanych oszczędności w danej gospodarce. Na wzrost gospodarczy, w szerszym sensie, wpływają równieŝ czynniki socjologiczne i kulturowe 2. Oczywiście, są one niemierzalne, ale nadają kierunek wydarzeniom, przyszłym stanom. Ogół powyŝszych uwarunkowań skutkuje zróŝnicowaniem bieŝącego tempa wzrostu PKB w poszczególnych gospodarkach strefy euro, co zostało zaprezentowane w poniŝszej tabeli oraz na wykresie. Jednocześnie naleŝy zauwaŝyć, Ŝe choć róŝnice średnich dynamik wzrostu gospodarczego dla kolejnych okresów nie są zdecydowanie odmienne pomiędzy poszczególnymi krajami, a w przypadku statystyk rocznych dysproporcje pomiędzy wartościami maksymalnymi i minimalnymi nie zwiększają się to biorąc pod uwagę kumulowanie się tych róŝnic w kolejnych latach róŝnice rozwojowe pogłębiają się. Nie moŝna teŝ pomijać ostatniego podokresu, kiedy to dochodzi do przeciwstawnych trendów (część z gospodarek odnotowuje spadek PKB). NaleŜy teŝ mieć na uwadze, Ŝe o dynamice PKB decyduje szereg czynników zarówno niezaleŝnych od siebie, jak i wzajemnie się determinujących, tak więc wyodrębnienie oddziaływania włączenia danego kraju do wspólnego obszaru walutowego na jego wskaźniki makroekonomiczne nie jest moŝliwe. Tabela 1. Średnia dynamika PKB w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz Austria 3,0 2,0 1,7 Francja 2,4 1,9 0,9 Holandia 3,9 1,7 1,5 Niemcy 1,6 1,0 1,6 Grecja 3,2 4,0-0,7 Irlandia 10,0 5,7 0,2 Włochy 1,8 1,5-0,1 Portugalia 4,3 1,4 0,1 Hiszpania 4,1 3,6 0,9 Strefa euro 2,5 1,9 1,0 UE 2,6 2,2 1,0 2 Np. w krajach takich jak Niemcy i Holandia, gdzie znaczna część społeczeństwa jest protestantami istnieje przeświadczenie, Ŝe praca w Ŝyciu uszlachetnia, a kumulacja oszczędności i bogacenie się nie jest grzechem. Wydaje się, Ŝe podejście do tych zagadnień w społeczeństwach południowej Europy jest nieco odmienne. 2

3 Od momentu powstania strefa euro musiała mierzyć się z dysproporcjami rozwoju jej krajów członkowskich, pomimo wydawałaoby się konieczności spełnienia przez nie ostrych warunków członkowstwa (co z perspektywy dziesięciolecia nie jest juŝ takie oczywiste), które miały potwierdzać zbieŝność cech poszczególnych rynków. Nie wszystkie kraje były jednak odpowiednio przygotowane, a więc w konsekwencji Unia Gospodarcza i Walutowa została obciąŝona problemami juŝ w chwili powstania. Wykres 1. Średnia dynamika PKB w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz Austria Francja Holandia Niemcy państwo Grecja Irlandia Włochy Portugalia Hiszpania Strefa euro -2,0 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 średnia stopa wzrostu PKB Abstrahując od wielowymiarowości determinant wzrostu gospodarczego - róŝne poziomy produktu potencjalnego oraz bieŝącego tempa wzrostu PKB skutkują odmiennymi punktami równowagi w poszczególnych gospodarkach. Oznacza to, Ŝe w państwach unii walutowej róŝne są stopy procentowe zapewniające równowagę na rynku towarowym i pienięŝnym oraz odmienne są poziomy bezrobocia naturalnego. W tym przypadku narzucenie jednej nominalnej stopy procentowej wszystkim gospodarkom wchodzącym do unii monetarnej moŝe (ale nie musi) skutkować ustanowieniem stopy procentowej róŝnej od stopy równowagi dla danej gospodarki. Wcześniej prowadzone analizy wskazują, Ŝe sytuacja taka 3

4 moŝe być wówczas źródłem zagroŝeń dla zrównowaŝonego rozwoju, które wynikają z szoku asymetrycznego i procyklicznego charakteru zewnętrznej polityki pienięŝnej 3,4. Konsekwencją powstania strefy euro była z pewnością konwergencja w zakresie stóp procentowych. Pomimo znacznego zróŝnicowania warunków ekonomicznych poszczególnych członków strefy euro róŝnica w rentowności obligacji poszczególnych gospodarek róŝniła się zaledwie o ok pkt., co nie stanowiło odbicia realnego potencjału emitentów 5. Jednak zaufanie inwestorów do wspólnej waluty wydaje się, Ŝe rekompensowało ewentualne mankamenty pozyskującego finansowanie zewnętrzne. Urealnienie sytuacji w ostatnim okresie miało jednak natychmiastowe przełoŝenie na wskaźniki rentowności obligacji i zwiększenie róŝnic. Wykres 2. Stopy procentowe (obliczenia na podstawie danych miesięcznych) dla wybranych gospodarek strefy euro w latach ,0 Austria Francja 14,0 Niemcy Grecja Grecja 12,0 Irlandia Holandia Włochy Portugalia 10,0 Hiszpania strefa euro Irlandia Portugalia 8,0 6,0 Hiszpania Włochy 4,0 2,0 Francja, Austria Holandia Niemcy 0,0 1998M M M M M M M M M M M M M M10 3 M. Mucha, Warunki konkurencyjności polskiej gospodarki po przystąpieniu do strefy euro, Ekonomista, (1), Wydawnictwo Key Text, 2009, Warszawa. 4 Podstawowym problemem dla kraju przystępującego do unii walutowej jest utrata autonomii w prowadzeniu polityki monetarnej. Z chwilą przyjęcia euro kraj traci swoją suwerenność i nie moŝe swobodnie kształtować poziomu stóp procentowych oraz podaŝy pieniądza. W związku z tym, Ŝe polityka pienięŝna w ramach unii monetarnej jest wspólna, następuje przekazanie uprawnień w tym zakresie przez narodowe banki centralne na rzecz Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Dla wyznaczenia kierunku prowadzenia polityki monetarnej miarodajna będzie wyłącznie ocena przebiegu procesów realnych na obszarze UGW jako całości. Poszczególne kraje członkowskie strefy euro nie mają bezpośredniego wpływu na kształtowanie omawianej polityki. Zatem istotnym problemem, jaki moŝe wystąpić jest sytuacja, kiedy obowiązująca jedna dla wszystkich członków UGW stopa procentowa będzie się róŝnić od stopy równowagi dla danej gospodarki. Uczestnictwo w unii walutowej jest wówczas źródłem dywergencji koniunkturalnych, które w przypadku doświadczeń niektórych uczestników UGW, o czym będzie mowa niŝej, wydają się nieść wysokie koszty przyjęcia wspólnej waluty w postaci wyŝszej inflacji i spowolnienia gospodarczego. 5 Nawet w okresie, gdy informacje o stanie gospodarki np. Grecji były juŝ powszechnie znane 4

5 Zmiana stóp procentowych zakłóca dotychczasowy proces, znajdujący się w równowadze. Skutkuje to, w zaleŝności od pierwotnego stanu stóp procentowych w danej gospodarce, impulsem mającym charakter ekspansji lub restrykcji monetarnej. W przypadku mniej rozwiniętych gospodarek stopy są z reguły obniŝane, co stanowi impuls do rozszerzenia bazy kredytowej i większej dostępności finansowania. Sytuacja taka prowadzi w dalszej konsekwencji do róŝnicowania się stóp inflacji, a więc równieŝ wysokości realnych stóp procentowych wewnątrz unii walutowej, co moŝe oddziaływać na stopień synchronizacji cykli koniunkturalnych gospodarek państw wewnątrz unii. ZróŜnicowanie średnich stóp inflacji na przestrzeni trzech kilkuletnich podokresów przedstawiono w tabeli 2 oraz na wykresie 3. Tabela 2. Średnia stopa inflacji w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz Austria 1,2 1,9 2,1 Francja 1,3 2,0 1,8 Holandia 1,8 2,7 1,6 Niemcy 1,1 1,6 1,7 Grecja 5,8 3,4 3,2 Irlandia 2,1 3,7 1,1 Włochy 3,0 2,5 2,1 Portugalia 2,6 3,1 2,0 Hiszpania 2,8 3,2 2,5 Źródło: opracowanie własne DAP MG na podstawie danych z MFW. Wykres 3. Średnia stopa inflacji w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz Austria Francja Holandia Niemcy państwo Grecja Irlandia Włochy Portugalia Hiszpania 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 stopa inflacji Źródło: opracowanie własne DAP MG na podstawie danych z MFW. 5

6 PowyŜej zaprezentowane dane potwierdzają zróŝnicowanie stóp inflacji w strefie euro w kolejnych przedziałach czasowych. W przypadku Grecji i Hiszpanii, w okresach i , średnia stopa inflacji kształtuje się zauwaŝalnie powyŝej średnich stóp inflacji w Niemczech, Austrii i Francji. Z kolei oceniając kształtowanie się dysproporcji pomiędzy najniŝszymi i najwyŝszymi wskaźnikami wzrostu cen w poszczególnych krajach w kolejnych latach naleŝy zauwaŝyć, Ŝe znaczące róŝnice (7-11 pkt proc), które miały miejsce w latach , zmniejszone zostały w latach (róŝnice ok. 3 pkt. proc). Jednak kolejne lata to ponowne rozwarcie noŝyc i róŝnice rzędu 6 pkt. proc. Trzeba jednak mieć na uwadze, Ŝe zwłaszcza w ostatnich latach inflacja ma charakter głównie zewnętrzny. Jest przede wszystkim skutkiem wysokich cen paliw oraz wzrostu cen płodów rolnych, które to zaleŝą w równej mierze od spekulacji, jak i warunków naturalnych. W rezultacie polityka pienięŝna moŝe reagować jedynie na wtórne impulsy inflacyjne, jedynie w celu uniknięcia przez gospodarki tzw. efektu drugiej rundy. Relatywnie systematycznie wyŝszy wzrost cen, m.in. poprzez wyŝsze oczekiwania inflacyjne, prowadzi do wyŝszych Ŝądań płacowych zgłaszanych przez pracowników. To skutkuje z kolei wzrostem jednostkowych kosztów pracy. WyŜszy wzrost tych kosztów w krajach południa Europy wynikał równieŝ z liberalnego podejścia tych krajów do łączenia zarobków z wydajnością pracy. Tabela 3. Średnia roczna zmiana procentowa jednostkowych kosztów pracy w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz Austria -1,2 0,5 1,9 Francja 0,7 2,0 2,0 Holandia 1,2 2,5 1,7 Niemcy 0,4 0,2 1,0 Grecja : 3,6** 1,9 Irlandia 0,9* 3,8 0,6 Włochy 1,7 2,6 2,1 Portugalia 3,4* 3,3 1,6 Hiszpania 2,0 2,9 1,7 Strefa euro 0,4* 1,6 1,6 *) średnia za lata **) średnia za lata

7 Wykres 3. Średnia roczna zmiana procentowa jednostkowych kosztów pracy w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz Austria Francja Holandia Niemcy państwo Grecja Irlandia Włochy Portugalia Hiszpania Strefa euro -2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 ULC Z powyŝszych danych wynika, Ŝe pierwsze pięciolecie funkcjonowania UGW było dla Hiszpanii, Portugalii, Irlandii i Grecji okresem relatywnie wysokiego tempa wzrostu jednostkowych kosztów pracy. Dla Włoch tendencja ta równieŝ nie kształtowała się zadawalająco, a w kolejnym okresie, tj. w latach , wzrost tej zmiennej był większy niŝ w pozostałych krajach. WyŜej wymienione pięć państw charakteryzowało się równieŝ dynamiką wyŝszych kosztów pracy w ciągu ostatnich dziesięciu lat w stosunku do średnich zmian w strefie euro i znacząco przewyŝszało dynamikę jednostkowych kosztów pracy w Niemczech. Przyspieszenie tempa wzrostu jednostkowych kosztów pracy i inflacji względem innych krajów UGW prowadzi do wzrostu realnego efektywnego kursu walutowego (ang. real effective exchange rate REER) i pogorszenia się konkurencyjności gospodarki tego kraju 6. Kształtowanie się REER w poszczególnych krajach prezentuje poniŝsza tabela oraz wykres. 6 A. Sławiński, Znaczenie czynników ryzyka towarzyszących wchodzeniu Polski do ERM2 i do strefy euro, Ekonomista, nr 1, Wydawnictwo Key Text, 2008, Warszawa. 7

8 Tabela 4. Poziom realnego efektywnego kursu walutowego (REER)* w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz Austria 104,95 95,17 95,78 Francja 104,61 100,05 107,08 Holandia 101,81 105,76 110,50 Niemcy 107,56 94,15 90,51 Grecja 98,88 99,37 110,11 Irlandia 104,26 104,78 124,97 Włochy 100,97 102,50 114,83 Portugalia 99,07 105,56 111,01 Hiszpania 102,12 103,24 115,33 *) Wzrost indeksu REER powyŝej 100 świadczy o tendencji spadkowej konkurencyjności kraju, natomiast spadek indeksu REER poniŝej 100 sygnalizuje tendencję wzrostową konkurencyjności tego kraju w wyminie handlowej. Wykres 4. Poziom realnego efektywnego kursu walutowego (REER)* w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz ,00 120,00 100,00 poziom REER 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 Austria Francja Holandia Niemcy Grecja Irlandia Włochy Portugalia Hiszpania *) Wzrost indeksu REER powyŝej 100 świadczy o tendencji spadkowej konkurencyjności kraju, natomiast spadek indeksu REER poniŝej 100 sygnalizuje tendencję wzrostową konkurencyjności tego kraju w wymianie handlowej. Analizując REER naleŝy zauwaŝyć, Ŝe w przypadku Hiszpanii, Portugalii, Włoch i Irlandii średnia wartość tej zmiennej w ciągu ostatnich pięciu lat utrzymywała się powyŝej wartości dla pozostałych krajów, a szczególnie odbiegała na niekorzyść względem Niemiec, Francji i Austrii. Połowa ostatniej dekady to okres systematycznej utraty konkurencyjności tych gospodarek w wymianie handlowej. 8

9 JeŜeli tempo wzrostu wydajności produkcji nie jest wystarczająco wysokie, by mogło dość szybko zneutralizować wzrost jednostkowych kosztów pracy i aprecjację REER oraz pogarszającą się z tego tytułu konkurencyjność, to wydłuŝa się okres spowolnienia wzrostu gospodarczego. Spada tempo produkcji i inwestycji. Dla społeczeństwa oznacza to wysoki koszt jakim jest wzrost bezrobocia. Tabela 5. Stopa bezrobocia w wybranych krajach strefy euro w latach , , oraz w roku Austria 4,2 4,3 4,4 4,1 Francja 11,2 9,0 8,9 9,5 Holandia 5,4 3,9 3,8 4,2 Niemcy 9,0 9,3 8,3 6,0 Grecja 10,4 10,4 9,3 16,5 Irlandia 9,5 4,3 8,2 14,3 Włochy 11,2 8,7 7,2 8,2 Portugalia 6,4 6,3 9,7 12,2 Hiszpania 20,0 11,3 13,2 20,7 Wykres 5. Stopa bezrobocia w wybranych krajach strefy euro w latach , , oraz w roku Austria Francja Holandia Niemcy państwo Grecja Irlandia Włochy Portugalia Hiszpania 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 18,0 20,0 stopa bezrobocia (%)

10 PowyŜsze dane wskazują, Ŝe średnia stopa bezrobocia w ciągu ostatnich pięciu lat była najwyŝsza w Grecji, Portugalii i Hiszpanii. W ciągu ostatniego roku (2011) bezrobocie w tych krajach istotnie wzrosło powyŝej średniej w innych gospodarkach. Negatywne tendencje ujawniły się równieŝ w Irlandii. W celu zapobieŝenia podobnej sytuacji w przeszłości, w okresie funkcjonowania Europejskiego Systemu Walutowego (ESW), w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku, dokonano kilkukrotnych regulacji kursów walut narodowych 7. Polegały one z jednej strony na dewaluacji kursów walut gospodarek o wysokiej inflacji (np. Włochy), z drugiej zaś strony na rewaluacji kursów walut tych państw, gdzie inflacja była tradycyjnie niŝsza (np. marka RFN, gulden holenderski). Było to moŝliwe dzięki temu, Ŝe równolegle do powiązania kursów walutowych w obszarze ESW zachowano własne, narodowe waluty. W chwili obecnej nie moŝna dokonać nominalnej deprecjacji wspólnej waluty (euro) np. tylko w Grecji. Skutkuje to zmianami realnymi, które prowadzą do długookresowych konsekwencji w tym do róŝnicowania pewnych parametrów gospodarczych wśród członków unii monetarnej, czyli dochodzi do procesu dywergencji. Aby złagodzić negatywne skutki braku moŝliwości nominalnego dostosowania się kursów walut do konkurencyjności cenowej towarów i usług w danym kraju, poszczególne rządy przeprowadzają odpowiednie działania fiskalne w celu łagodzenia braku równowagi w gospodarce realnej. Zwiększenie wydatków, m.in. na zamówienia publiczne, wydatki socjalne, powoduje wzrost deficytu, a w ślad za nim długu publicznego. Tabela 6. Saldo sektora finansów publicznych w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz Austria -3,3-1,7-2,4 Francja -3,4-2,8-4,6 Holandia -0,9-0,9-1,9 Niemcy -3,9-2,9-1,8 Grecja : -5,2-9,7 Irlandia 0,8 1,5-10,0 Włochy -4,3-3,1-3,5 Portugalia -3,8-3,7-6,1 Hiszpania -4,2-0,1-4,1 Strefa euro -3,6-2,2-3,3 7 A. Bień, Optymalny obszar walutowy. Teoria i praktyka, PWE, 1988, Warszawa. 10

11 Wykres 6. Saldo sektora finansów publicznych w wybranych krajach strefy euro w latach , oraz Austria Francja Holandia Niemcy państwo Grecja Irlandia Włochy Portugalia Hiszpania Strefa euro -12,0-10,0-8,0-6,0-4,0-2,0 0,0 2,0 4,0 deficyt/nadwyŝka sektora finansów publicznych PowyŜsze dane wskazują na istotne pogorszenie się sytuacji finansów publicznych w Irlandii, Grecji i Hiszpanii w ciągu ostatnich pięciu lat. Podjęte działania interwencjonistyczne rządów tych gospodarek, w wyniku kryzysu 2008/2009, odegrały w tym znaczącą rolę. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe sam kryzys nie był źródłem skali obecnych problemów. Stan finansów publicznych odznaczał się niekorzystnymi tendencjami w okresie poprzedzającym kryzys. Większość krajów miała nadmierne deficyty i zadłuŝenie publiczne juŝ w chwili rozpoczęcia się recesji, czyli po okresie prosperity z połowy pierwszej dekady XXI wieku. Kumulacja deficytów przekłada się na wzrost długu publicznego, co w dalszej konsekwencji prowadzi do wzrostu kosztów obsługi zadłuŝenia i powoduje wzrost rynkowych stóp procentowych. To bezpośrednio przekłada się na pogorszenie warunków kredytowania, a więc spada tempo inwestycji i konsumpcji, a w rezultacie pogorszenie dynamiki wzrostu gospodarczego. Celem podsumowania tego punktu analizy, poniŝej przedstawiono teoretyczny schemat mechanizmu urzeczywistnienia zagroŝeń wewnątrz strefy euro. 11

12 RóŜny potencjalny wzrost gospodarczy a więc i zróŝnicowane przejściowe tempa wzrostu PKB w poszczególnych krajach unii walutowej. Jedna stopa procentowa dla wszystkich krajów róŝni się od stopy równowagi dla poszczególnych gospodarek. Spadek synchronizacji cykli koniunkturalnych Wzrost cen i jednostkowych kosztów pracy. Dla krajów o przejściowym wyŝszym tempie wzrostu PKB niŝsza stopa procentowa od stopy równowagi oznacza wzrost inflacji w stosunku do innych państw unii walutowej. Aprecjacja REER i spadek konkurencyjności towarów i usług w wymianie handlowej. ObniŜenie dynamiki PKB i wzrost bezrobocia. Rządy podejmują działania interwencyjne w celu złagodzenia negatywnych skutków utraty konkurencyjności w wymianie handlowej. Ekspansja fiskalna. WyŜszy deficyt i dług publiczny. Dalszy spadek dynamiki PKB i zatrudnienia oraz wzrost zagroŝenia dla finansów publicznych. Wysoki stopień braku synchronizacji cykli koniunkturalnych Ekspansja fiskalna i monetarna w wyniku niŝszych stóp procentowych od stóp równowagi dla poszczególnych gospodarek powodują dalszy wzrost inflacji i utraty konkurencyjności. W celu naprawy sytuacji w finansach publicznych wprowadza się restrykcje fiskalne (przejściowe recesje). Wzrost potrzeb poŝyczkowych powoduje wzrost stóp rynkowych mniejszy dostęp do kredytu, co skutkuje spadkiem inwestycji. MoŜliwe narastanie róŝnic w rozwoju gospodarek. 12

13 Za jeden z istotnych mierników ewentualnych korzyści wynikających z wprowadzenia wspólnej waluty moŝna uznać wzrost obrotów wewnątrz tej strefy Analizując wyniki obrotów handlu wzajemnego krajów UE 8 naleŝy podkreślić, Ŝe udział handlu wewnątrzunijnego w obrotach ogółem głównych krajów zasadniczo nie zmienia się i w 2010 roku oscyluje w granicach 60% Włochy, 61% - Francja i Niemcy, niewielki spadek udziału notuje Holandia 9 (o 1 pkt proc. do 65%) oraz Hiszpania (o 4 pkt. do 64%). Podobnie niewielkie zmiany zaszły w Wielkiej Brytanii (spadek o 1 pkt. do 53% ) i Szwecji (wzrost o 1 pkt. proc. do 60%). Koncentrując się na eksporcie tu równieŝ mają miejsce niejednoznaczne tendencje. Włochy odnotowują wzrost udziału krajów UE i strefy euro w swoich obrotach. Z kolei udział krajów UE w eksporcie Niemiec w okresie spadł z ok. 64% ich eksportu ogółem do 60%, a eksport do krajów strefy euro z 44,3% do 40,8%. Podobnie było w przypadku Francji (udział eksportu do krajów UE spadł z 66% do 61%, krajów strefy euro z 50,8% do 48,5%), Holandii (z 75% do 69% oraz 58% do 53%) oraz Hiszpanii (z 74% do 67% oraz z 61% do 55%). Kraje spoza strefy euro nie odbiegały od tego wzorca. Zarówno Wielka Brytania, jak i Szwecja w omawianym okresie szybciej rozwijała wymianę z krajami pozaunijnymi. W rezultacie udział zarówno krajów UE, jak i krajów strefy euro w brytyjskim eksporcie obniŝył się o 5 pkt. proc, w przypadku Szwecji ta redukcja wyniosła odpowiednio ok. 1 pkt. proc. Podsumowanie Celem analizy była próba odpowiedzi na zadane we wstępie pytanie: czy wspólna waluta sprzyja konwergencji, czy teŝ nie wspiera tego kierunku zmian? Choć zacieśnienie współpracy i wymiany handlowej pomiędzy członkami wspólnego obszaru walutowego sugerowałoby wzrost stopnia synchronizacji cykli koniunkturalnych i w dalszej konsekwencji konwergencję gospodarczą, to w świetle powyŝszych danych, w przypadku części krajów brak wyraźnego potwierdzenia. NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe jeŝeli fundamentalne załoŝenia mające gwarantować konwergencję są w świecie realnym uchylane, to z logicznego punktu widzenia naleŝy spodziewać się dywergencji. Do tych fundamentalnych załoŝeń zaliczyć trzeba doskonałą mobilność siły roboczej. W przypadku pojawienia się problemów z synchronizacją cykli koniunkturalnych i nieadekwatną zewnętrzną polityką monetarną (o czym była mowa wyŝej) 8 w oparciu o statystyki krajowe wybranych państw 9 w przypadku części statystyk handlu zagranicznego naleŝy zachować ostroŝność w generalnych ocenach; mogą one być efektem zakłóceń statycznych wynikających np. z lokalizacji znaczących portów w Holandii i Niemczech, gdzie następuje np. wprowadzenie towaru spoza UE na obszar UE. 13

14 oraz brakiem moŝliwości zadziałania tzw. automatycznego stabilizatora, jakim jest własny, płynny kurs walutowy, głównym czynnikiem który powinien przywrócić równowagę w gospodarce jest rynek pracy. W przypadku pełnej mobilności siły roboczej nie pojawiłyby się trwale negatywne skutki utraty konkurencyjności. Pracownicy migrowaliby tam gdzie jest praca i tym samym spadałoby bezrobocie. Tak się jednak nie dzieje. Brak pełnej mobilności siły roboczej skutkuje sztywnościami na rynku pracy, co prowadzi do dalszych, trwałych problemów. Problem ten nie jest czysto teoretyczny. Wystąpił on w większości powyŝej analizowanych państw, których gospodarki doświadczyły procesu dywergencji. Na brak faktycznego występowania pełnej mobilności pracowników w świecie realnym niech posłuŝy w tym miejscu przykład Niemiec. Wydawałoby się, Ŝe w przypadku kraju, który zostaje ponownie zjednoczony w 1990 roku, ma tę samą historię (wyjąwszy niespełna pół wieku po II wojnie światowej) i język, wprowadzenie wspólnej waluty powinno prowadzić do konwergencji gospodarczej tych dwóch obszarów. Tymczasem zauwaŝalna jest dywergencja bezrobocia po zjednoczeniu i wprowadzeniu wspólnej waluty. Wykres 7. Bezrobocie we wschodnich i zachodnich Niemczech Źródło: M. Kunz, Disparities, persistence and dynamics of regional unemployment rates in Germany, IAB-Discussion Paper, 2009, Niemcy. Na terenach zachodnich Niemiec stopa bezrobocia w ciągu piętnastu lat ma trend horyzontalny i oscyluje wokół przedziału 6-10%, podczas gdy na obszarze wschodnich Niemiec wskaźnik ten systematycznie wzrasta z ok. 9% w roku 1990 do ok. 20% w 2005 roku. Dodatkowo naleŝy zauwaŝyć, Ŝe po wprowadzeniu nowej wspólnej waluty (euro) 14

15 i zastąpieniem nią dotychczasowej marki niemieckiej po 2001 roku nastąpiło przyspieszenie procesu dywergencji w zakresie bezrobocia. W ramach weryfikacji teorii wspólnego obszaru walutowego zdaje się, Ŝe nie ma bardziej idealnego przykładu, który umoŝliwiałby spełnienie warunków, zgłaszanych ze strony twórców tej idei. PrzecieŜ nie występowały, ani nie występują utrudnienia w przepływie siły roboczej na terenie Niemiec. Nie ma barier kulturowych, w tym językowych. Zatem, według załoŝeń teorii wspólnych obszarów walutowych powinno dojść do konwergencji gospodarczej i spadku bezrobocia w obszarach, gdzie znajduje się ono powyŝej średniej. Mobilność siły roboczej, a naleŝy uznać, Ŝe jej potencjalna zdolność w tym przypadku jest doskonała, powinna przyczynić się do spadku bezrobocia na terenach o wyŝszym wskaźniku. Tak przynajmniej wynika z przyjętych załoŝeń do teorii wspólnych obszarów walutowych. Jak widać na przykładzie Niemiec empiria wygląda inaczej. Brak faktycznej realizacji załoŝenia o pełnej mobilności siły roboczej skutkuje utrzymywaniem się nierównowagi w gospodarce. Powód braku doskonałej mobilności siły roboczej nie jest znany. MoŜe nim być aspekt socjologiczny, np. przywiązanie do pewnego regionu, chęć wspólnego Ŝycia z rodziną (ewentualna opieka nad innymi członkami rodziny), w końcu brak bodźców do aktywnego szukania pracy poza miejscem zamieszkania w sytuacji, gdy występują zasiłki dla bezrobotnych. Wprowadzenie wspólnej waluty w kilkunastu bardzo odmiennych jednak gospodarkach stanowi ryzyko powodzenia tego przedsięwzięcia. Jego skala jest tym większa im róŝnice w poziomie rozwoju są znaczące oraz na ile ich cykle koniunkturalne odbiegają od siebie. To pociąga za sobą ryzyko stosowania niewłaściwej polityki (w tym wypadku często wspólnej dla całego ugrupowania) w odniesieniu do poszczególnych krajów bądź teŝ w sytuacji podjęcia autonomicznych interwencji przez jedno z państw moŝe wywołać szkodliwe konsekwencje dla innych. Zastosowanie odpowiedniej policy mix (kompozycja polityki monetarnej i fiskalnej) w takiej sytuacji jest niezmiernie trudne. W sytuacji ugrupowania o wspólnej walucie w przypadku części gospodarek moŝe pojawiać się wola wykorzystania ich naturalnych skłonności do deficytu 10 czy teŝ inflacji. Ma to miejsce w sytuacji istnienia wspólnych zasobów. W tej sytuacji moŝemy uznać, Ŝe takim wspólnym zasobem jest reputacja całego ugrupowania z którego korzystają słabsi uczestnicy (choć w tym przypadku zbyt obficie). Następuje asymetria kosztów i korzyści 10 Skłonność do deficytu jest naturalną cechą demokracji parlamentarnych. W takich systemach władze mają skłonność do zwiększania wydatków publicznych w celu spełnienia oczekiwań wyborców (por. D. Rosati, Kierunki zmian w systemie zarządzania fiskalnego strefą euro, Ekonomista, (5), Wydawnictwo Key Text, 2010, Warszawa). 15

16 poszczególnych członków, a więc pokusa naduŝycia. W unii walutowej ekspansywna polityka fiskalna jednego kraju (zwiększenie deficytu czy teŝ inflacji) moŝe pozostać niezauwaŝona (jeśli jest to niewielka gospodarka bądź ma miejsce w okresie prosperity) ale moŝe teŝ przełoŝyć się na kondycje całego obszaru. Wówczas kraje tradycyjnie bardzie ostroŝne podejmują próby obrony wiarygodności unii walutowej, co wiąŝe się z dodatkowymi kosztami po ich stronie. Wieloletnie obserwacje krajów strefy euro oraz pozostałych członków UE, w tym przede wszystkim Szwecji i Danii sugerują, Ŝe w sytuacji konieczności prowadzenia własnej polityki fiskalnej i monetarnej, a więc ponoszenie pełnej odpowiedzialności w tym zakresie motywuje do rozwaŝniejszych kroków. Uwzględniając kryterium deficytu (jedno z kryteriów z Maastricht) członkowie strefy euro notowali wielokrotne przekroczenia dopuszczalnego limitu, podczas gdy wskazane kraje skandynawskie utrzymywały dyscyplinę w tym zakresie. 11 Dodatkowo brak nieuchronności kary w przypadku naruszenia ww. kryteriów demotywowała kraje do przestrzegania reguł i z upływem czasu incydentów przekroczenia limitów było coraz więcej. W rezultacie część krajów strefy euro traciła kwalifikacje, by spełniać warunki brzegowe wspólnego obszaru walutowego. Dodatkowo warto jeszcze zwrócić uwagę na cechy, które powinien spełniać członek UE a więc gospodarka rynkowa zdolna do sprostania presji konkurencji i siłom rynkowym. Główną miarą konkurencyjności gospodarki i jej zmian są relacje kosztów zmiennych (kosztów pracy) na jednostkę produkcji dóbr i usług będących przedmiotem handlu międzynarodowego. W systemie waluty elastycznej aby gwarantować konkurencyjność gospodarki wzrost tych kosztów moŝe zostać skompensowany obniŝeniem kursu waluty, w odmiennej sytuacji niezbędne jest utrzymywanie właściwych relacji pomiędzy płacami i wydajnością pracy. Jednak historyczne dane (o czym pisano wcześniej) wskazują, Ŝe racjonalnością w tym zakresie wykazywały się Niemcy i kraje skandynawskie, gdzie wzrost płac nominalnych podąŝał za wzrostem wydajności i korygowany był wskaźnikiem inflacji. Z kolei polityka Grecji, Hiszpanii, Portugalii czy Włoch doprowadziła do pogorszenia ich konkurencyjności m.in. w relacji do Niemiec. 12 Pogłębiające się z roku na rok róŝnice w kosztach i cenach prowadziły do narastania deficytu w bilansach płatniczych krajów południa Europy i nadwyŝki Niemiec, Austrii czy Holandii. 11 Dodatkowo brak nieuchronności kary w przypadku naruszania ww kryteriów demotywowała kraje do przestrzegania reguł i z upływem czasu incydentów przekroczenia limitów było coraz więcej. 12 H. Flassbeck, Economist Debates, The Economist, ; K. Łaski, Strukturalne przyczyny kryzysu finansów publicznych w Unii Europejskiej oraz w Unii Gospodarczej I walutowej, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Studia Ekonomiczne 2011, nr 1. 16

17 Podsumowując, warunkiem niezbędnym do realnej konwergencji gospodarek o róŝnych cechach (zwłaszcza mniej rozwiniętych i zaawansowanych gospodarczo) jest wcześniejsza modernizacja wielu gałęzi produkcji i usług oraz infrastruktury. Konieczna wydaje się teŝ poprawa stopnia innowacyjności poszczególnych branŝ lub wskazanie specjalizacji danej gospodarki, co zapobiegłoby w przyszłości lub przynajmniej złagodziło groźbę utraty międzynarodowej konkurencyjności. Na koniec warto odnotować, Ŝe świat jest duŝo bardziej złoŝony niŝ to się przyjmuje w procesie tworzenia wspólnego obszaru walutowego. Zastąpienie jednej waluty, drugą (wspólną) nie wydaje się być działaniem, które w pełni rozwiązuje istotne problemy gospodarcze. Otoczenie tego procesu subiektywnymi kryteriami co do arbitralnie narzuconych górnych poziomów inflacji, deficytu i długu publicznego z pewnością nie jest gwarantem braku dalszego róŝnicowania się głównych zmiennych makroekonomicznych w poszczególnych krajach. 17