Racjonalność ekonomiczna i zasady moralne w: Człowiek i jego decyzje, red. K. A. Kłosiński, A. Biela, Wyd. KUL, Lublin 2009, s

Transkrypt

1 Dr Tomasz Kwarciński Katedra Filozofii, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Racjonalność ekonomiczna i zasady moralne w: Człowiek i jego decyzje, red. K. A. Kłosiński, A. Biela, Wyd. KUL, Lublin 2009, s Wstęp Celem artykułu jest próba udzielenia odpowiedzi na trzy pytania dotyczące problematyki racjonalności w ekonomii: Jak rozumieć racjonalność ekonomiczną? Dlaczego powstają paradoksy racjonalności? W jaki sposób zasady moralne mogą przyczynić się do przezwyciężenia paradoksów racjonalności? Pytania te zostały wymienione w takiej kolejności, że odpowiedź na każde wcześniejsze pytanie jest warunkiem postawienia kolejnego z nich. Poruszane zagadnienia rozważymy odwołując się zarówno do myśli ekonomistów klasycznych (Adam Smith, John S. Mill), jak i korzystając z dorobku współczesnej ekonomii (Gary S. Becker, Herbert A. Simon). Zacznijmy od tego czym jest racjonalność ekonomiczna. 2. Poziomy racjonalności Smith uważał, że Każdy człowiek czyni stale wysiłki, by znaleźć najbardziej korzystne zastosowanie dla kapitału, jakim może rozporządzać. Ma oczywiście na widoku własną korzyść, a nie korzyść społeczeństwa 1. Z kolei Mill definiując ekonomię polityczną w jednym ze swych esejów metodologicznych twierdził, że ekonomia ujmuje człowieka jako zajętego wyłącznie zdobywaniem i spożywaniem bogactwa oraz jako istotę, która z konieczności swojej natury musi przedkładać większą ilość dóbr nad mniejszą 2. Przytoczone sformułowania i kryjące się za nimi poglądy ekonomistów klasycznych określa się dzisiaj powszechnie mianem koncepcji homo oeconomicus 3, czyli koncepcji modelowego podmiotu gospodarującego. Paradygmat racjonalności ekonomicznej jest wyznaczany przez sposób zachowania tegoż podmiotu. Przyjrzyjmy się zatem bliżej temu jak postępuje homo oeconomicus. Już ekonomiści klasyczni w zachowaniu podmiotu gospodarującego zwrócili uwagę na dwie kwestie: po pierwsze na to, że celem jego działania jest korzyść własna oraz po 1 A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 2, Warszawa 1954, s. 42, Cytowane fragmenty Mill pierwotnie sformułował w Essays on Some Unsetled Questions of Political Economy, można je również znaleźć w innej pracy Milla zatytułowanej System logiki. Przytoczone wypowiedzi Milla cytuje również M. Blaug. J. S. Mill, System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, t. 2, Warszawa 1962, s. 634; M. Blaug, Metodologia ekonomii, tłum. B. Czarny, współpr. A. Molisak, PWN, Warszawa 1995, s. 102, Ekonomiści klasyczni nie używali jednak ani łacińskiego terminu homo oeconomicus ani jego angielskiego odpowiednika economic man. Łacińskiej wersji użył po raz pierwszy Vilfredo Pareto, natomiast angielskiej John Kells Ingram. S. Zabieglik, Homo oeconomicus, 1

2 drugie na to, że w swoim postępowaniu stara się on w jak największym stopniu ów cel zrealizować (przedkłada większą ilość dóbr nad mniejszą). Podczas gdy oba wymienione elementy działania podmiotu gospodarującego, czyli korzyść własna jako cel działania oraz dążenie do maksymalnej realizacji wyznaczonego celu, były dla ekonomistów klasycznych nierozłączne, współcześnie wskazuje się na możliwość ich rozdzielenia. Postępowanie racjonalne ekonomicznie nie musi koniecznie wiązać się z maksymalizacją własnych korzyści, czyli maksymalizacją celu egoistycznego. Uważa się natomiast, że racjonalne zachowanie to takie, które maksymalizuje dowolną funkcję celu 4, jest zatem do pomyślenia także racjonalny altruista. Ponadto współcześnie zwraca się uwagę na preferencje podmiotu gospodarującego, twierdząc, że jego zachowanie jest racjonalne jeśli kieruje się on przechodnimi, kompletnymi i spójnymi preferencjami. Przechodniość preferencji polega na tym, że dla trzech opcji x, y, z jeśli podmiot gospodarujący preferuje x nad y oraz y nad z, to musi również preferować x nad z. Kompletność preferencji oznacza natomiast, że podmiot gospodarujący jest w stanie porównać każdą z rozważanych opcji, np. dla opcji x oraz y podmiot gospodarujący albo preferuje x nad y, albo preferuje y nad x, bądź też pozostaje indyferentny wobec obydwu opcji. Z kolei ciągłość preferencji oznacza, że dla podmiotu gospodarującego zrównują się w pewnym punkcie krańcowe użyteczności dwu rozważanych dóbr. Oznacza to, że rozważane dobra nie są uporządkowane hierarchicznie, czyli dobro A nie znajduje się nieporównywalnie wyżej od dobra B, gdy można wskazać taką ilość dobra B, która sprawi, że podmiot gospodarujący będzie indyferentny między dobrem A, a wskazaną ilością dobra B 5. Również w przypadku odwołania się do preferencji podmiotu gospodarującego jest do pomyślenia sytuacja, w której ktoś postępuje racjonalnie zabiegając o korzyć innych ludzi, czyli jest racjonalnym altruistą. Wystarczy, że taki ktoś w swoim zachowaniu kieruje się przechodnimi, kompletnymi i spójnymi preferencjami 6. W związku z tym, że nasze dotychczasowe rozważania na temat racjonalności ekonomicznej dotyczą indywidualnych ludzi (podmiotów gospodarujących) nazwijmy ten typ racjonalności racjonalnością mikro. Ponieważ odróżniliśmy pewne formalne warunki racjonalności ekonomicznej (maksymalizację, przechodniość, kompletność i spójność preferencji) od treściowej, materialnej charakterystyki tej racjonalności (dążenie do korzyści 4 J. D. Hey, Rationality Is As Rationality Does, w: The Economics of Rationality, red. B. Gerrard, Routledge, London, New York 1993, s J. J. Graafland, Economics, Ethics and Market. Introduction and applications, Routledge, London, New York 2007, s Tamże, s

3 własnej lub korzyści innych ludzi) wyróżnijmy odpowiednio racjonalność formalną i racjonalność materialną. Racjonalność ekonomiczna nie ogranicza się jednak wyłącznie do racjonalności zachowań indywidualnych podmiotów gospodarujących, czyli poziomu mikro. Kontynuujmy dalsze rozważania na ten temat odwołując się również do ekonomistów klasycznych. Smith twierdził np. że To, co jest roztropnością w prywatnym życiu każdej rodziny, nie może być chyba szaleństwem w życiu wielkiego królestwa 7. Przenosił w ten sposób zasady funkcjonujące na poziomie jednostek (poziomie mikro) na płaszczyznę społeczną, czyli poziom makro. Zgodnie z tym paradygmatem racjonalne są nie tylko poszczególne podmioty gospodarujące ale miano racjonalności można również przypisać systemowi społecznogospodarczemu, który powstał w wyniku swobodnej działalności tych podmiotów. Skoro zatem odrzucimy całkowicie wszelkie systemy preferencji i ograniczeń głosił Smith to zrozumiały i prosty system naturalnej wolności ustali się wtedy samoistnie 8. Ów prosty system naturalnej wolności cechuje się przede wszystkim brakiem interwencji państwa oraz wolną konkurencją podmiotów gospodarujących. Współcześnie bywa on również utożsamiany ze stanem optymalnym w sensie Pareto, czyli sytuacją, w której nie można poprawić położenia żadnego z członków danej społeczności bez jednoczesnego pogorszenia położenia kogoś innego. Gospodarka doskonale konkurencyjna jest na mocy definicji efektywna (optymalna) w sensie Pareto 9. Przy utożsamieniu racjonalności makro z optymalnością w sensie Pareto również można wyróżnić racjonalność formalną oraz racjonalność materialną. Pierwszy z wymienionych typów racjonalności sprowadza się wówczas do ogólnej zasady optymalności Pareto, natomiast drugi typ racjonalności (racjonalność materialna), to konkretna sytuacja spełniająca warunek optymalności Pareto, która zachodzi przy danym, początkowym podziale zasobów. Jest bowiem rzeczą oczywistą, że w zależności od tego, jaki był początkowy podział zasobów, tak będzie wyglądać sytuacja optymalna w sensie Pareto. W szczególności warunek optymalności Pareto spełniają następujące sytuacje: pierwsza, w której tylko jeden podmiot gospodarujący posiada wszystkie zasoby a inni nie mają nic oraz druga, w której zasoby podzielone są równo pomiędzy wszystkich członków społeczeństwa. Racjonalność ekonomiczną będziemy zatem rozumieli po pierwsze, jako racjonalność mikro, czyli racjonalność podmiotów gospodarujących oraz po drugie, jako racjonalność 7 Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 2, s Tamże, s. 394, J. E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, tłum. B. Czarny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s

4 makro, czyli racjonalność systemu społeczno-gospodarczego. Na każdym z wymienionych poziomów możemy także wyróżnić racjonalność formalną (maksymalizacja funkcji celu i uporządkowany zbiór preferencji na poziomie mikro oraz ogólna zasada optymalności w sensie Pareto na poziomie makro) i racjonalność materialną (maksymalizacja konkretnej funkcji celu, preferencje egoistyczne lub altruistyczne na poziomie mikro oraz konkretna sytuacja optymalna w sensie Pareto na poziomie makro). Problem, który chcemy teraz rozpatrzyć dotyczy tego, w jakich relacjach pozostają do siebie oba poziomy racjonalności ekonomicznej, czyli racjonalność mikro i racjonalność makro. 3. Paradoksy racjonalności Klasyczne ujęcie relacji zachodzącej pomiędzy materialną racjonalnością mikro a materialną racjonalnością makro znajdujemy w sławnej wypowiedzi Smitha: Kiedy [człowiek] woli popierać wytwórczość krajową, a nie zagraniczną, ma wyłącznie na uwadze swe własne bezpieczeństwo, a gdy kieruje wytwórczością tak, aby jej produkt posiadał możliwie najwyższą wartość, myśli tylko o swym własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale w tym nie bierze udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na celu swój własny interes człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście. Nigdy nie zdarzyło mi się widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, iż handlują dla dobra społecznego 10. W przytoczonym fragmencie Smith odwołuje się do metafory niewidzialnej ręki, zgodnie z którą intencjonalne działania jednostek zmierzające do ochrony ich własnych interesów powodują korzystne, choć niezamierzone skutki na płaszczyźnie społecznej 11. Według metafory niewidzialnej ręki racjonalność makro jest generowana przez racjonalność mikro. Obydwa poziomy racjonalności są zatem zestrojone w tym sensie, że racjonalne zachowania jednostek zapewniają w sposób niezamierzony racjonalność całego systemu społeczno-gospodarczego. W przytoczonej wypowiedzi Smitha można się jednak doszukać jeszcze jednego zestrojenia analizowanych poziomów racjonalności, takiego mianowicie, że nieracjonalne zachowania jednostek przyczyniają się do nieracjonalności systemu społecznogospodarczego. Sytuacja taka występuje jak twierdził Smith wówczas, gdy podmioty 10 Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 2, s.45, N. Emrah Aydinonat, The Invisible Hand In Economics. How economists explain unintended social consequences, Routledge, London, New York 2008, s

5 gospodarujące starają się prowadzić działalność gospodarczą mając na celu dobro ogólnospołeczne. Tego typu postępowanie okazuje się zazwyczaj szkodliwe dla społecznego dobrobytu. Rozważyliśmy dotychczas dwie możliwe relacje w jakich pozostają do siebie racjonalność mikro i racjonalność makro. W obu przypadkach analizowane poziomy racjonalności pozostają zestrojone, raz jest to zestrojenie pozytywne (racjonalność mikro idzie w parze z racjonalnością makro) innym razem zaś zestrojenie ma charakter negatywny (nieracjonalność mikro idzie w parze z nieracjonalnością makro). Przyjrzyjmy się teraz przypadkom, w których żadne tego typu zestrojenie nie występuje. Zdaniem Beckera rynek będzie funkcjonował «tak jakby» był racjonalny nie tylko wtedy, kiedy gospodarstwa domowe są racjonalne, ale także i wtedy, kiedy są one inercyjne, impulsywne albo w jakikolwiek inny sposób nieracjonalne. (...) racjonalność rynku jest do pogodzenia z irracjonalnością gospodarstwa domowego 12. Becker uznał za niesłuszną tezę przypisującą powszechną racjonalność podmiotom gospodarującym na podstawie obserwacji racjonalności rynku, jak i nie zgodził się z twierdzeniem, iż rynek nie może funkcjonować racjonalnie, ponieważ można zaobserwować, że działające na nim podmioty postępują często w sposób irracjonalny. Jego zdaniem, istnieje trzecia możliwość, uznająca częściową słuszność obydwu poprzednich stanowisk, która nie była wcześniej brana przez ekonomistów pod uwagę, a mianowicie, że irracjonalne działania podmiotów gospodarujących mogą iść w parze z racjonalnością rynku. Na pytanie, jak takie połączenie jest możliwe, odpowiada, iż poszczególne podmioty gospodarujące, bez względu na to, czy postępują racjonalnie, czy irracjonalnie, zostają zmuszone przez swoje zbiory możliwości produkcyjnych lub konsumpcyjnych 13 do takiego działania, które sprawia, że rynek funkcjonuje racjonalnie 14. Jakie są jednak powody nieracjonalnego działania podmiotów gospodarujących? Simon głosząc koncepcję racjonalności ograniczonej twierdził, że racjonalność ludzkich działań nie może być pełna, gdyż ograniczają ją następujące wymogi: (1) pełnej wiedzy i możliwości dokładnego przewidzenia konsekwencji wszystkich rozpatrywanych wyborów, (2) pewności przewidywań przyszłych wyborów, (3) dokonania wyboru spośród wszystkich 12 G. S. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, tłum. H. Hagemejerowa, K. Hagemejer, PWN, Warszawa 1990, s Wyrażenia zbiór możliwości konsumpcyjnych i zbiór możliwości produkcyjnych oznaczają dla Beckera obszar możliwych do zakupienia przez konsumenta dóbr lub możliwych do wyprodukowania przez producenta produktów, ze względu na ich dostępne dochody. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, Tamże, s

6 możliwych alternatywnych zachowań 15. Ponieważ żaden człowiek nie jest w stanie sprostać wymienionym warunkom uznał on, iż pełna racjonalność działania jest dla ludzi nieosiągalna. Simon twierdził ponadto, że ludzie nie podejmują wyłącznie działań maksymalizujących, w pełni racjonalnych, lecz często lub w ogóle ograniczają się jedynie do działań satysfakcjonujących. Jedną z głównych przyczyn takiego postępowania jest zbyt duży koszt zdobywania i przetwarzania informacji. Inną przyczyną są ograniczone zdolności intelektualne ludzi, nie jesteśmy bowiem w stanie przetworzyć wszystkich informacji niezbędnych do działania w pełni racjonalnego 16. Prace Beckera i Simona wskazują na to, że nieracjonalność mikro może współwystępować z racjonalnością na poziomie makro. Występowanie tzw. pułapek społecznych 17, do których zaliczamy tragedię wspólnego pastwiska i dylemat więźnia, sugeruje z kolei, że racjonalność indywidualna, polegająca na dążeniu do własnej korzyści (preferencje egoistyczne) może prowadzić do nieracjonalności na poziomie społecznym. Rozważmy dla przykładu dylemat więźnia. Wyobraźmy sobie następującą sytuację: otóż mamy dwie osoby A i B, podejrzane o obrabowanie banku i aresztowane. Do skazania aresztantów nie ma jednak wystarczających dowodów rzeczowych, potrzeba więc przyznania się co najmniej jednego z nich. Sędzia śledczy, by uzyskać od któregoś z nich takie zeznanie wzywa ich do siebie oddzielnie i każdemu z osobna przedstawia następującą propozycję: Jeśli ty (A) przyznasz się (a 1 ) do obrabowania banku, a twój wspólnik (B) będzie się wypierał (b 0 ), to ciebie wypuszczę na wolność, zaś twój wspólnik zostanie skazany na 20 lat więzienia (opcja a 1 b 0 ), Jeśli twój wspólnik (B) przyzna się (b 1 ), a ty (A) wyprzesz się udziału w przestępstwie (a 0 ), to jego zwolnię a ty zostaniesz skazany na 20 lat (opcja a 0 b 1 ), Jeśli obaj przyznacie się do winy, to dostaniecie po 10 lat więzienia (opcja a 1 b 1 ), Jeśli żaden z was się nie przyzna, to wykręcicie się wprawdzie od sprawy dotyczącej obrabowania banku, ale pod jakimś pretekstem skażę was obu za drobne wykroczenie na 2 lata więzienia (opcja a 0 b 0 ). Preferencje więźniów kształtują się następująco: więzień A preferuje a 1 b 0 nad a 0 b 0 nad a 1 b 1 nad a 0 b 1, z kolei więzień B woli a 0 b 1 nad a 0 b 0 nad a 1 b 1 nad a 1 b 0. Z indywidualnej kalkulacji 15 H. A. Simon, Działanie administracji: proces podejmowania decyzji w organizacjach administracyjnych, tłum. K. Poznański, PWN, Warszawa 1976, s G. M. Hodgson, Calculation, Habits and Action, w: The Economics of Rationality, red. B. Gerrard, Routledge, London, New York 1993, s E. Hankiss, Pułapki społeczne, tłum. T. Kulisiewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s

7 każdego z nich wynika, że bez względu na to jak zachowa się drugi więzień najkorzystniej będzie się przyznać. Przykładowo, jeśli A przyzna się do popełnienia przestępstwa, to może zostać wypuszczony na wolność, jeśli drugi więzień się nie przyzna (a 1 b 0 ) lub zostać skazany na 10 lat więzienia, jeśli drugi więzień również się przyzna (a 1 b 1 ). Gdyby A natomiast postanowił się nie przyznawać, to groziłoby mu 20 lat więzienia w przypadku gdyby drugi więzień się przyznał (a 0 b 1 ). Wobec tego, obydwaj więźniowie działając we własnym interesie przyznają się do udziału w przestępstwie (a 1 b 1 ) i otrzymują wyrok 10 lat więzienia. Paradoks w tym przypadku polega na tym, że mimo tego, iż obaj preferują a 0 b 0 nad a 1 b 1, to jednak ostatecznie wybierają opcję a 1 b 1. Indywidualna kalkulacja każdego z nich, mająca na celu własny interes, a dokonana w warunkach niewiedzy na temat tego jak zachowa się współwięzień, prowadzi ostatecznie do rezultatu niekorzystnego dla nich obu i dla każdego z osobna. Materialna racjonalność mikro (preferencje egoistyczne) prowadzi do materialnej nieracjonalności na poziomie makro (sytuację każdego z więźniów można by poprawić bez pogarszania sytuacji drugiego, gdyby wybrali opcję a 0 b 0 ). Sytuacje analogiczne do dylematu więźnia, do których należą np.: paradoks oszczędzania (w sytuacji kryzysu gospodarczego ludzie zaczynają oszczędzać zmniejszając popyt, podczas gdy po to, aby kryzys przezwyciężyć potrzebne jest zwiększenie popytu), paradoks podwyżki płac (pracownicy żądają podwyżki płac powyżej inflacji, podczas gdy wyhamowanie inflacji jest możliwe dzięki ograniczeniu podwyżek płac), czy paradoks nieetyczności (firmy funkcjonując zgodnie z zasadą co nie jest zakazane prawnie, to jest dozwolone nie przestrzegają standardów etycznych, podczas gdy dobrowolne przestrzeganie standardów etycznych może je uchronić przed bardziej bolesną i kosztowną regulacją ze strony państwa 18 ) będziemy dalej określać mianem paradoksów racjonalności. Paradoksy racjonalności, o których tu mowa powstają zatem w sytuacji, gdy racjonalność indywidualna prowadzi do nieracjonalności na poziomie społeczno-gospodarczym. Sytuacja taka zachodzi przede wszystkim wówczas, gdy rynek nie funkcjonuje w sposób doskonały, czyli podmioty gospodarujące nie dysponują pełną wiedzą na temat zachowań innych uczestników rynku, a konkurencja ma charakter ograniczony 19. Przyjrzyjmy się wobec tego, jaki wpływ na paradoksy racjonalności ma przestrzeganie zasad moralnych. 18 Graafland, Economics, Ethics and Market, s Tamże, s

8 4. Zasady moralne kontra paradoksy racjonalności Powróćmy do schematycznego przykładu zwanego dylematem więźnia. Amartya K. Sen przeanalizował ten przykład pod kątem tego, co wybraliby obaj aresztanci, gdyby przestrzegali wybranych zasad moralnych. Rozpatrywane przez niego zasady moralne, to Kantowski imperatyw kategoryczny oraz pochodzące z tradycji utylitarystycznej Henry ego Sidgwicka zasada słuszności (Principle of Equity), Richarda M. Hare a zasada uniwersalizacji, Johna Rawlsa zasada dyferencji oraz zasada optymalności w sensie Pareto 20. Jak zachowaliby się zatem aresztanci przestrzegający imperatywu kategorycznego, który brzmi: postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem 21. Jeśli obaj aresztanci preferują nieprzyznawanie się do winy (a 0 b 0 ), każdy z nich chciałby, aby powszechnym prawem stała się maksyma w przypadku aresztowania nie przyznaję się do winy. Wobec tego zamiast opcji a 1 b 1, polegającej na przyznaniu się obu aresztantów zostałaby wybrana opcja a 0 b 0, która jest korzystniejsza dla każdego z nich. Do podobnych wniosków dojdziemy rozważając jak zachowaliby się aresztanci, gdyby kierowali się sformułowaną przez Sidgwicka zasadą słuszności, lub Hare a zasadą uniwersalizacji. Zgodnie z zasadą słuszności, jeśli jakieś działanie ktoś z nas oceni jako słuszne dla siebie musi on jednocześnie przyznać, że działanie to jest słuszne dla wszystkich podobnych ludzi znajdujących się w podobnych okolicznościach 22. Z kolei zgodnie z zasadą uniwersalizacji, jeśli uznamy, że dane działanie powinniśmy wykonać, to równocześnie musimy zaakceptować to działanie jako szczególny przypadek wywiedziony z ogólnej zasady, która jest nakazana również innym ludziom znajdującym się w podobnych okolicznościach 23. Aresztant postępujący zgodnie z zasadą słuszności i zasadą uniwersalizacji uzna zapewne, że powinien wybrać nieprzyznawanie się do winy. A skoro takie działanie jest słuszne dla niego, to będzie również słuszne dla jego współwięźnia, ponieważ obaj znajdują się w podobnej sytuacji i mają podobne cechy osobowe, obaj są np. w stanie dokonać kalkulacji tego, co jest dla niech korzystne. Zostanie zatem wybrana opcja a 0 b 0, a nie opcja a 1 b 1. Również postępowanie zgodnie z Rawlsa zasadą dyferencji doprowadzi nas do podobnych wniosków. Zasada ta głosi, że nierówności społeczne i ekonomiczne są 20 Sen analizuje również poglądy Patricka Suppesa i Johna Harsanyiego, którzy także należą do tradycji utylitarystycznej. A. K. Sen, Choice, Orderings and Morality, w: tenże, Choice, Welfare and Measurement, Basil Blackwell, Oxford 1982, s I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, Wyd. Antyk, Kęty 2001, s. 38 (421 paginacja boczna). 22 H. Sidgwick, The Methods of Ethics, wyd. 7, Macmillan, London 1907, s J. M. Hare, Freedom and Reason, The Clarendon Press, Oxford 1963, s. 89, 90. 8

9 dopuszczalne o tyle, o ile przyczyniają się również do korzyści osób najmniej uprzywilejowanych. Zdaniem Rawlsa, zasada dyferencji zostałaby przyjęta przez ludzi podejmujących decyzje o tym jak ma być zorganizowane społeczeństwo w warunkach sytuacji pierwotnej, czyli wówczas, gdy nie dysponują informacjami o swoich talentach, pozycji społecznej itp., słowem, gdy znajdują się za tzw. zasłoną niewiedzy 24. Zasada dyferencji miałaby wówczas gwarantować, że nawet osoba, która znajdzie się w niekorzystnym położeniu będzie miała się dobrze, a na pewno będzie jej lepiej aniżeli wówczas, gdyby zaakceptowała odmienną zasadę kształtującą porządek społeczny. Aresztant kierujący się zasadą dyferencji, doszedłby najprawdopodobniej do wniosku, że nie należy się przyznawać, gdyż tylko taka decyzja może być również korzystna dla jego współwięźnia. Przyznanie się i oczekiwanie tego, że współwięzień się nie przyzna (a 1 b 0 ) jest bowiem działaniem na szkodę tegoż współwięźnia, czego zabrania zasada dyferencji. Ostatecznie zostałaby zatem wybrana opcja a 0 b 0, a nie opcja a 1 b 1. Rozpatrzmy na koniec przypadek postępowania zgodnie z zasadą optymalności Pareto, czyli dążenie do tego, by poprawiać czyjeś położenie do momentu, w którym nie wiąże się to z koniecznością pogorszenia sytuacji kogoś innego. Wymienienie zasady optymalności Pareto pośród zasad moralnych jest nieco zaskakujące, niemniej jednak można uznać, że wyraża ona minimalny warunek dobroczynności. Człowiek dobroczynny, to przede wszystkim ktoś, kto swoim działaniem nie wyrządza krzywdy innym ludziom 25. Wobec tego aresztant kierujący się zasadą optymalności Pareto powinien wybrać nieprzyznawanie się do winy, gdyż tylko w ten sposób może zminimalizować lata spędzone w więzieniu nie powiększając przy tym okresu pozbawienia wolości przez współwięźnia. Obaj aresztanci zdecydują zatem, by nie przyznawać się do winy, a co za tym idzie wybrana zostanie opcja a 0 b 0, a nie opcja a 1 b 1. Wydaje się zatem, że postępowanie zgodnie z którąś z wymienionych powyżej zasad moralnych chroni aresztantów przed wyborem opcji mniej korzystnej dla każdego z nich, a co za tym idzie chroni ich przed popadnięciem w paradoks racjonalności. Uznajmy na razie prawdziwość tego tymczasowego wniosku i zapytajmy, dlaczego zasady moralne mogą nas chronić przed powstawaniem paradoksów racjonalności. Zwróćmy przede wszystkim uwagę na to, że wszystkie wymienione powyżej zasady mają pewne charakterystyczne cechy. Po pierwsze, mają charakter uniwersalistyczny, nie 24 J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, tłum. M. Panufnik, J. Pasek, A, Romaniuk, PWN, Warszawa 1994, s. 24, Graafland, Economics, Ethics and Market, s

10 dotyczą wyłącznie tej konkretnej sytuacji, czy tego konkretnego człowieka, lecz wszystkich podobnych ludzi, którzy znajdują się w podobnych okolicznościach. Po drugie, wymagają od podejmującego decyzję bezstronności, to znaczy, że nie powinien on traktować siebie w wyjątkowy sposób w porównaniu z innymi ludźmi, których jego decyzja dotyczy. Po trzecie, nakierowują działającego na innych, to znaczy osoba podejmująca decyzję powinna przede wszystkim nie krzywdzić innych ludzi. Po czwarte, określają jakie działanie jest słuszne dla całej społeczności, a nie poprzestają jedynie na tym, co dobre wyłącznie dla człowieka podejmującego decyzję. Postępowanie zgodne z zasadami moralnymi, które są uniwersalne, bezstronne, normujące relacje z innymi ludźmi i określające standardy słuszności sprawia, że nasze zachowania stają się racjonalne na poziomie społeczno-gospodarczym. Przestrzeganie zasad moralnych na poziomie mikro zdaje się gwarantować racjonalność na poziomie makro, a co za tym idzie zapobiega powstawaniu paradoksów racjonalności. Zauważmy jednak, że relację zasad moralnych do wyróżnionych poziomów racjonalności można jeszcze zinterpretować w odmienny sposób. Można bowiem uznać, że między działaniem uzasadnionym przez zasady moralne a działaniem racjonalnym indywidualnie (poziom mikro) występuje konflikt. Wobec tego, stoimy przed alternatywą, albo człowiek działa zgodnie z zasadami moralnymi albo postępuje racjonalnie w sensie maksymalizacji własnej korzyści (materialna racjonalność mikro). Co więcej, kierując się zasadami moralnymi przyczyniamy się do uzyskania racjonalności na poziomie makro. Innymi słowy, moralność uniwersalistyczna bierze stronę materialnej racjonalności makro (np. optymalności w sensie Pareto). Dochodzimy zatem, do nieco zaskakującego wniosku, że postępowanie zgodne z zasadami moralnymi nie tyle zapobiega powstawaniu paradoksów racjonalności uzgadniając ze sobą jej oba poziomy, czyli racjonalność mikro i racjonalność makro, ile eliminuje wspomniane paradoksy, z góry opowiadając się za racjonalnością na poziomie społecznym (makro). Pamiętajmy jednak, że rozważaliśmy wyłącznie zasady moralne opierające się na dwóch teoriach etycznych, czyli kantyzmie i utylitaryzmie, które mają charakter uniwersalistyczny. Najprawdopodobniej do odmiennych wniosków doszlibyśmy analizując teorie eksponujące indywidualny punkt widzenia (dobro podmiotu) 26, a nie punkt widzenia 26 Problematykę dotyczącą podziału teorii etycznych na teorie, w ramach których jest miejsce na priorytet interesu własnego (dobra indywidualnego) nad dobrem społecznym i teorie, które wykluczają tego typu możliwość zawiera publikacja Morality and Self-Interest, red. P. Bloomfield, Oxford University Press, Oxford

11 bezstronnego obserwatora 27 (słuszność społeczną), skupiające uwagę na tym, jakimi ludźmi powinniśmy być, a nie na tym, jak w danej sytuacji powinniśmy postępować i przyznające szczególne znaczenie naszym najbliższym, wspólnocie, w której żyjemy, a nie ogólnoludzkiej zbiorowości. Do tego typu teorii należą np.: etyka cnót, komunitarianizm, czy etyka troski, nazwijmy je teoriami partykularystycznymi. Możemy wobec tego wyciągnąć kolejny wniosek, tym razem dotyczący teorii etycznych. Okazuje się bowiem, że paradoksalność ekonomicznej racjonalności ma swoje odbicie na płaszczyźnie teorii etycznych. Mianowicie, tak jak powstają paradoksy racjonalności w relacjach racjonalność mikro racjonalność makro, tak samo mogą powstawać paradoksy moralności, tym razem w relacjach zasady etyki partykularystycznej zasady etyki uniwersalistycznej. Postępowanie, które wydaje się moralnie dobre zgodnie z zasadami etyki partykularystycznej może godzić w moralną słuszność działania podejmowanego wedle zasad etyki uniwersalistycznej. 5. Zakończenie Powróćmy na koniec do trzech pytań postawionych na wstępie artykułu, a mianowicie: Jak rozumieć racjonalność ekonomiczną? Dlaczego powstają paradoksy racjonalności? W jaki sposób zasady moralne mogą przyczynić się do przezwyciężenia paradoksów racjonalności? Odpowiedzią na pierwsze pytanie niech będzie wyróżnienie w ramach racjonalności ekonomicznej racjonalności dotyczącej indywidualnych działań (racjonalność mikro) oraz racjonalności dotyczącej poziomu społeczno-gospodarczego (racjonalność makro), a także podział każdego z tych poziomów racjonalności odpowiednio na racjonalność formalną oraz racjonalność materialną. Co się tyczy pytania drugiego, to należy zauważyć, że paradoksy racjonalności powstają wówczas, gdy działania racjonalne na poziomie mikro przyczyniają się do nieracjonalności na poziomie makro. Dzieje się tak zarówno z powodu niedoskonałości rynku, jak i z powodu niedoskonałości ludzkich możliwości intelektualnych. Jeśli zaś chodzi o pytanie trzecie, to zasady moralne nie tyle mogą przezwyciężać paradoksy racjonalności uzgadniając oba wspomniane poziomy racjonalności, ile redukują te paradoksy biorąc stronę jednego, bądź drugiego poziomu racjonalności. 27 Na idei bezstronnego obserwatora opiera się etyka zaproponowana przez Adama Smith. A. Smith, Teoria uczuć moralnych, tłum. D. Petsch, PWN, Warszawa 1989, s. 162,

12 6. Bibliografia Aydinonat N. Emrah, The Invisible Hand In Economics. How economists explain unintended social consequences, Routledge, London, New York Becker G. S., Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, tłum. H. Hagemejerowa, K. Hagemejer, PWN, Warszawa Blaug M., Metodologia ekonomii, tłum. B. Czarny, współpr. A. Molisak, PWN, Warszawa Graafland J. J., Economics, Ethics and Market. Introduction and applications, Routledge, London, New York Hankiss E., Pułapki społeczne, tłum. T. Kulisiewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa Hare J. M., Freedom and Reason, The Clarendon Press, Oxford Hey J. D., Rationality Is As Rationality Does, w: The Economics of Rationality, red. B. Gerrard, Routledge, London, New York Hodgson G. M., Calculation, Habits and Action, w: The Economics of Rationality, red. B. Gerrard, Routledge, London, New York Kant I., Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, Wyd. Antyk, Kęty Mill J. S., System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, t. 2, Warszawa Morality and Self-Interest, red. P. Bloomfield, Oxford University Press, Oxford Rawls J., Teoria sprawiedliwości, tłum. M. Panufnik, J. Pasek, A, Romaniuk, PWN, Warszawa Sen A. K., Choice, Orderings and Morality, w: tenże, Choice, Welfare and Measurement, Basil Blackwell, Oxford Sidgwick H., The Methods of Ethics, wyd. 7, Macmillan, London Simon H. A., Działanie administracji: proces podejmowania decyzji w organizacjach administracyjnych, tłum. K. Poznański, PWN, Warszawa Smith A., Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 2, Warszawa Smith A., Teoria uczuć moralnych, tłum. D. Petsch, PWN, Warszawa Stiglitz J. E., Ekonomia sektora publicznego, tłum. B. Czarny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Zabieglik S., Homo oeconomicus, 12