OTWARTY DOSTĘP. Seminarium. Komisja KRASP ds. Nauki i Innowacji Komisja KRASP ds. Infrastruktury Informacyjnej

Transkrypt

1 Komisja KRASP ds. Nauki i Innowacji Komisja KRASP ds. Infrastruktury Informacyjnej Seminarium OTWARTY DOSTĘP POLITECHNIKA WARSZAWSKA, 15 KWIETNIA 2010 R. ZAŁOŻENIA I PROGRAM

2 Spis treści 0 O dokumencie Przeznaczenie dokumentu Otwarty dostęp krótka charakterystyka Seminarium... 6 Cel... 6 Uczestnicy... 6 Data, miejsce, czas trwania... 6 Program seminarium Wstępne rekomendacje Tematy do dyskusji Wstępne rekomendacje Linki...10 Załącznik

3 0 O dokumencie Dokument ten zawiera założenia i propozycję programu warsztatu dotyczącego tzw. otwartego dostępu i związanych z nim zjawisk istotnych dla organizacji i praktyki życia akademickiego w Polsce, zarówno w warstwie badawczej, jak również w obszarze nauczania. Dokument został przygotowany przez M. Muraszkiewicza i J. Stępniak, Politechnika Warszawska. 1 Przeznaczenie dokumentu Dokument jest przeznaczony dla uczestników Seminarium Otwarty dostęp, planowanego na 15 kwietnia 2010 r., z udziałem członków Komisji KRASP ds. Nauki i Innowacji i Komisji KRASP ds. Infrastruktury Informacyjnej. 3

4 2 Otwarty dostęp krótka charakterystyka Poniżej, za Wikipedią, podano krótką charakterystykę koncepcji otwartego dostępu. Otwarty dostęp (ang. Open Access, "OA") - termin oznaczający wolny, powszechny, trwały i natychmiastowy dostęp dla każdego do cyfrowych form zapisu danych i treści naukowych oraz edukacyjnych. Pierwotnie pojęcie to zostało ukute dla tych czasopism naukowych, które zdecydowały się całkowicie otworzyć w Internecie dostęp do zawartych w nich publikacji naukowych, współcześnie jednak pojęcie to zostało rozszerzone na udostępnianie wszelkich publikacji na podobnych zasadach Warunkiem uznania określonej publikacji w Internecie za otwarcie dostępną jest to, aby każdy kto ma gdziekolwiek dostęp do tej sieci mógł tę publikację swobodnie czytać, kopiować, przechowywać, drukować, wykorzystywać praktycznie i dołączać do swojej bazy danych. Otwarty dostęp nie jest równoznaczny z domeną publiczną, gdyż twórcy publikacji nie muszą się zrzekać swoich praw autorskich i mogą stawiać różnego rodzaju warunki udostępniania swojej twórczości, o ile tylko nie ograniczają one wcześniej wspomnianej wolności do swobodnego korzystania z niej. Od strony prawnej publikowanie treści na zasadach otwartego dostępu oznacza zazwyczaj objęcie ich jedną z licencji typu copyleft. Licencje te stanowią rodzaj umowy między autorami i potencjalnymi czytelnikami, zezwalając im na wszystko co mieści się w pojęciu otwartego dostępu, jednak narzucające różnego rodzaju obowiązki takie jak np: dołączanie do kopii tekstu informacji o źródle i autorach, udostępnianie kopii na tych samych zasadach co oryginał, czy nakaz jednoznacznego zaznaczania, że treść kopii została znacząco zmodyfikowana w stosunku do pierwowzoru. Wokół koncepcji otwartego dostępu powstało kilka instytucjonalnych inicjatyw, mających wspierać i promować tę koncepcję. Jedną z pierwszych była zorganizowana przez Open Society Institute w grudniu 2001 konferencja, która zakończyła się ogłoszeniem Budapest Open Access Initiative, swego rodzaju manifestu definiującego i promującego pojęcie otwartego dostępu, pod którym podpisało się 13 osób reprezentujących kilkanaście organizacji naukowych z Europy i USA. Sądząc po stale wzrastającej liczbie czasopism naukowych na liście Directory of Open Access Journals koncepcja otwartego dostępu do treści naukowych i edukacyjnych staje się coraz bardziej popularna [obecnie ponad tytułów] Kamienie milowe inicjatywy open access Logo Open Access zaprojektowane przez Public Library of Science 4

5 2002 Budapest Open Access Initiative [ponad 500 instytucji wspierających] 2003 Bethesda Statement on Open Access Publishing OECD Declaration on Access to Research Data From Public Funding zalecenia dotyczące prac realizowanych z 7 PR 2008 European University Association (recommendation) Organizacje wspierające ruch open access: EnablingOpenScholarship (EOS) SPARC (SPARC Europe ) Otwarte Zasoby Edukacyjne (ang. Open Educational Resources OER 2002 inicjatywa UNESCO 2007 Deklaracja kapsztadzka Koalicja Otwartej Edukacji Repozytorium instytucjonalna, narodowa lub dziedzinowa składnica uporządkowanego, długoterminowego przechowywania zasobów dydaktycznych i piśmiennictwa naukowego. Jego celem jest archiwizacja (wieloletnie zachowanie) i zapewnienie bieżącego, łatwego, otwartego dostępu do zasobów, w tym w szczególności do prac publikowanych w źródłach komercyjnych pierwsze otwarte archiwa publikacji z zakresu nauk ścisłych arxiv.org Cornell University: finansowanie przez National Science Foundation dostęp do ponad 589 tys. publikacji posadowione z (Los Alamos National Laboratory) DART Europe portal udostępniający pełnotekstowe rozprawy doktorskie ponad 130 tys. rozpraw z 230 uczelni z 16 krajów Europy Ogółem działa ok repozytoriów zarejestrowanych w: OpenDOAR Directory of Open Access Repositories eprints Registry of Open Access Repositories Książka pt. Przewodnik po otwartej nauce wydana przez Uniwersytet Warszawski w 2009 roku, zawiera sumaryczny materiał faktograficzny dotyczący zagadnień otwartego dostępu w środowisku akademickim w Polsce i na świecie. Krótki wyciąg z niej podano w załączniku do niniejszego dokumentu. 5

6 3 Seminarium Cel Celem seminarium jest : zapoznanie się uczestników ze stanem i kierunkami rozwoju ruchu otwartego dostępu w nauce i edukacji, przeanalizowanie zmiany modelu repozytoriów instytucjonalnych oraz dostępu do czasopism naukowych z systemu subskrypcji do modelu otwartego oraz form promocji polskiego piśmiennictwa naukowego na świecie, przedyskutowanie możliwości i metod szerszego udziału polskich szkół wyższych w ruchu otwartego dostępu, opracowanie wstępnych rekomendacji dotyczących dalszych działań na rzecz organizowania i wspierania ruchu otwartego dostępu w polskiej nauce i edukacji. Uczestnicy Rektorzy państwowych szkół wyższych w Polsce i ich współpracownicy, przedstawiciele PAN oraz MNiSzW. Data, miejsce, czas trwania Data: 15 kwietnia 2010 r. Godzina rozpoczęcia 11:00 Czas trwania: Miejsce: 3 godziny Politechnika Warszawska, Sala Senatu 6

7 Program seminarium Godzina Temat Prelegent/moderator 11:00 Otwarcie warsztatu prof. W. Kurnik, Politechnika Warszawska 11:10 Otwarty dostęp bariery i wyzwania E. Bendyk, Tygodnik Polityka 11:30 Modele otwartego komunikowania w nauce i edukacji: scenariusze dla Polski 11:50 Przekształcenie czasopisma do modelu open access na przykładzie Acta Palaeotologica Polonica prof. M. Niezgódka, Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego doc. dr hab. Jarosław Stolarski [Instytut Paleobiologii PAN] 12:10 Przerwa na kawę/herbatę 12:25 Polskie czasopisma open access i repozytoria stan obecny Jolanta Stępniak Dyskusja, wnioski, rekomendacje Moderator: prof. M. Muraszkiewicz 13:50 Podsumowanie i zamknięcie warsztatu prof. T. Krzyżyński, Politechnika Koszalińska 14:00 Obiad 7

8 4 Wstępne rekomendacje 4.1. Tematy do dyskusji Proponuje się następujące zagadnienia do dyskusji: modele dostępu, prawa własności intelektualnej, zasady finansowania, sprawy organizacyjne, promocja, doświadczenia Polski i innych krajów (dobre praktyki), zasoby dla edukacji, wpływ open access na rankingi i ocenę pracowników. Powyższa lista nie wyczerpuje tematów do dyskusji, która będzie miała charakter otwarty Wstępne rekomendacje Działając na rzecz rozwoju inicjatywy otwartej nauki i edukacji, w tym w szczególności rozwoju repozytoriów i przyspieszenia procesu przekształcania czasopism naukowych wydawanych w środowisku szkół wyższych w formę otwartą zebrani rekomendują: 1. Wystąpienie KRASP do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o wspieranie działań na rzecz otwartych zasobów naukowych m.in. przez: a. skierowanie dotacji na wydawanie czasopism naukowych przede wszystkim na te wydawnictwa, które działają w formule otwartej lub które zapoczątkowały proces przekształcenia, b. przyznanie awansem, na okres 2-3 lat, punktacji czasopismom, które spełniają określone warunki merytoryczne i funkcjonują w formule open access, tak aby ułatwić ich promocję w środowisku naukowym oraz zapewnić ich konkurencyjność, c. podejmowanie działań organizacyjnych na rzecz rozbudowy repozytoriów i szerokiego udostępniania zasobów dla edukacji. 2. Wystąpienie KRASP do instytucji, organizacji, stowarzyszeń naukowych i wydawnictw o wspieranie finansowe i organizacyjne inicjatywy otwartego dostępu do zasobów naukowych tworzonych w Polsce. Potrzebny jest apel do m.in. NCBiR, FNP, SIGMA NOT o podobne wystąpienia. 8

9 Ponadto zebrani rekomendują pilne powołanie przez KRASP grupy roboczej specjalistów do opracowania strategii i planu działań bezpośrednich dotyczących implementacji modelu otwartych zasobów naukowych i edukacyjnych w środowisku szkół wyższych i instytucji naukowych w kraju. Grupa ta powinna zająć się m.in. następującymi kwestiami: 1. Przyjęciem przez pracowników, doktorantów oraz studentów szkół wyższych jako standardu zasady publikowania w wydawnictwach typu open access lub repozytoriach (jeśli publikacja była wydana na zasadach komercyjnych) wyników prac finansowanych ze środków budżetowych, które były wykonywane w uczelniach. 2. Wspierania przez uczelnie zasady publikowania materiałów edukacyjnych w otwartych repozytoriach. 3. Podjęciem przez wydawnictwa szkół wyższych współpracy w zakresie opracowania jednolitych zasad i wdrożenia elektronicznych narzędzi wspierających proces edytorski i wydawniczy czasopism naukowych z wykorzystaniem oprogramowania typu open source. 4. Podjęciem przez wydawnictwa i biblioteki szkół wyższych wspólnych działań na rzecz rekomendowania platform udostępniania otwartych zasobów naukowych oraz ich integracji z innymi oferowanymi źródłami informacji naukowej. 5. Podjęciem działań na rzecz promocji czasopism działających w formule open-access oraz ich włączenia w możliwie szerokim stopniu w obszar wymiany myśli naukowej na świecie. 6. Utworzeniem portalu o roboczej nazwie Otwarty dostęp do nauki i edukacji, który będzie dokumentował i skupiał działalność na rzecz otwartego dostępu w środowisku naukowym i edukacyjnym w Polsce. W dalszych pracach należy uwzględnić rekomendacje m.in. KE, OECD, EUA, UNESCO oraz doświadczenia krajów UE i USA. 9

10 5 Linki 1 E. Canessa, M. Zennaro, Science Dissemination using Open Access - kompendium wiedzy o OA 2 Guides for OA journal publishers 3 Johannes (Jan) JM Velterop, Guide to Open Access Publishing and Scholarly Societies, OSI Komunikat Komisji Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego I Komitetu Regionów w sprawie kreatywnych treści on-line na jednolitym rynku. Bruksela, dnia KOM(2007)836 wersja ostateczne 5 Barbara Malina (ed.), Open Access Opportunities and Challenges: A Handbook, Published by UNESCO, II Międzynarodowa konferencja Open Access w Polsce stycznia 2010, Toruń UMK 7 Prawo autorskie a biblioteka cyfrowa - opinia prawna - Sybilla Stanisławska-Kloc, EBIB, 2005 nr 9 8 Seminarium "Otwarte Zasoby Edukacyjne", 7 października, 2009 r. 9 Seminarium naukowe Otwartość w nauce Open Access i inne modele, 15 października, 2009 r. seminarium-naukowe-otwarto-w-nauce--open-access-i-innemodele&catid=33:biece&itemid=40 10 Susan D'Antoni, Otwarte Zasoby Edukacyjne: Plan działania, Refleksje międzynarodowej społeczności, tłum. Agnieszka Kostera, Jarosław Lipszyc, Elżbieta Siewicz [2008] 11 Wikipedią, 12 Zasady tworzenia bibliotek cyfrowych - Marek Nahotko, EBIB, 2006 nr 4 10

11 Załącznik Otwarta nauka Jolanta Stępniak Biblioteka Główna Politechnika Warszawska Komunikacja naukowa Informacja o prowadzonych pracach naukowych rozwój nauki najważniejsze źródła (Impact Factor) czasopisma recenzowane ocena pracowników liczba cytowań (zależność od dostępności publikacji) współczynnik Hirscha rankingi jednostek naukowych G-Factor ocena jednostek na podstawie liczby linkowań ze stroną domową z instytucji do innych renomowanych instytucji naukowych Zmiany Warunki technologiczne Internet, bezpośrednia wymiana informacji 1991 otwarte archiwa publikacji z zakresu nauk ścisłych (Los Alamos) Warunki ekonomiczne 1995/2000 wzrost cen czasopism komercyjnych ograniczenia w dostępie do zasobów naukowych ze względów ekonomicznych 11

12 Inicjatywy / deklaracje [1] 2002 Budapest Open Access Initiative Self- Archiving - repozytoria dziedzinowe, instytucjonalne, krajowe dla udostępniania artykułów zamieszczanych w komercyjnych czasopismach Open Access Journals czasopisma recenzowane o wysokiej wartości naukowej, w tym liczne czasopisma z mierzalnym współczynnikiem IF, dostępne bez ograniczeń 2003 Bethesda Statement on Open Access Publishing Inicjatywy / deklaracje [2] 2004 OECD Declaration on Access to Research Data From Public Funding Inicjatywy narodowe 2005 UK, Holandia, 2008 zalecenia dotyczące prac realizowanych z 7 PR Pr Wymóg pełnego udostępniania zasobów w okresie 6-12 miesięcy EnablingOpenScholarship (EOS) an organisation for universities and research institutions worldwide Inicjatywy / deklaracje [3] 2008 European University Association (recomendation) Wszystkie uniwersytety europejskie powinny stworzyć instytucjonalne repozytoria i narzucić wymóg umieszczania w nich wszystkich artykułów z chwilą publikacji. Teksty te powinny stać się wolno-dostępne w najkrótszym możliwym czasie. 12

13 Open Access Zmiana myślenia o udostępnianiu informacji naukowej szybkość i swoboda przepływu informacji powszechność dostępu przyszłość czasopism recenzowanych Zmiana zasad finansowania źródła i modele finansowania (autor, sponsor, częściowa subskrypcja, dostęp z opóźnieniem) Zmiany prawne (licencje Creative Commons) Czasopisma Open Access Istnieje ok czasopism OA pełny spis Directory of Open Access ( ) 73 tytuły czasopism polskich 10-15% recenzowanych rocznie artykułów ukazuje się w formie Open Access Badania wskazują, że umieszczenie artykułu w Internecie powoduje wzrost cytowań o kilka procent Repozytoria / archiwa Zamieszczają prace naukowe publikowane w komercyjnych wydawnictwach na zasadach określonych przez wydawcę (preprint, postprint,) Projekt Sherpa/Romeo prawa określone przez wydawców dla udostępniana publikacji w repozytoriach Otwarte oprogramowanie Repozytoria dziedzinowe Repozytoria instytucji / krajowe Obligatoryjność / fakultatywność 13

14 Inne zasoby Zasoby edukacyjne Koalicja Otwartej edukacji Podręczniki akademickie (skrypty), materiały z wykładów Dane naukowe (escience) Dane bezpośrednio pozyskiwane w badaniach Dane porównawcze [benchmarking ] Polska Brak modelu i źrodeł finansowania czasopism Open Access Federacja Bibliotek Cyfrowych ponad 40 instytucji (głównie biblioteki, ale również ICM) 325 tys. tytułów, głównie źródła historyczne, publikacje dla których wygasły prawa autorskie Repozytoria Instytut Medycyny Prac Łódź (wspólnie z Pol. Łodzką i Colegium Medicum UJ) Wydział Elektryczny Politechniki Wrocławskiej, Katedra Lingwistyki Formalnej UW Przygotowano na podstawie: Przewodnik po otwartej nauce, Warszawa, UW [2009] 14