Rekomendacje Centrum Otwartej Nauki ICM UW dotyczące otwartego repozytorium instytucjonalnego Politechniki Śląskiej

Transkrypt

1 Rekomendacje Centrum Otwartej Nauki ICM UW dotyczące otwartego repozytorium instytucjonalnego Politechniki Śląskiej Centrum Otwartej Nauki ICM UW przedkłada niniejsze Rekomendacje na prośbę Politechniki Śląskiej, w związku z planami utworzenia otwartego repozytorium instytucjonalnego Politechniki Śląskiej w ramach projektu Rozwój sprzętowo-programowy platformy i lokalnej sieci dla wirtualnej infrastruktury Biblioteki Głównej Politechniki Śląskiej w celu pozyskania, tworzenia i udostępniania zasobów naukowych. Rekomendacje prezentują stanowisko Centrum Otwartej Nauki, działającego na rzecz rozwoju otwartej nauki w Polsce. Dokument podzielony jest na trzy części. Cześć pierwsza zawiera podstawowe informacje na temat modelu Open Access; cześć druga poświęcona jest omówieniu mandatów Open Access; w części trzeciej znajdują się rekomendacje dla Politechniki Śląskiej. Istotą rekomendacji jest propozycja przyjęcia przez Politechnikę Śląską mandatu Open Access. 1. Open Access 1.1 Definicje Open Access Ruch Open Access, działający na rzecz otwartego i darmowego dostępu do wiedzy, rozwija się dynamicznie od ponad 20 lat. Trzy podstawowe definicje Open Access zostały sformułowane w trzech kolejnych deklaracjach ruchu - Budapest Open Access Initiative, Bethesda Statement on Open Access Publishing oraz Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities. Autorzy Budapest Open Access Initiative, ogłoszonej w 2002 roku pierwszej międzynarodowej deklaracji artykułującej postulaty i cele ruchu Open Access (podpisanej następnie przez 588 organizacji i 5504 osób), definiują otwarty dostęp następująco: Przez otwarty dostęp rozumiemy dostępność treści za darmo i w publicznym internecie, co pozwala każdemu czytać, ściągać, kopiować, rozprowadzać, drukować, przeszukiwać, zamieszczać odnośniki do pełnych wersji tekstów, indeksować, przekazywać jako dane do oprogramowania oraz używać w dowolnym innym, zgodnym z prawem celu bez barier finansowych, legalnych czy technicznych innych niż te związane z uzyskaniem dostępu do samego internetu. Jedynym ograniczeniem kopiowania i dystrybucji treści, oraz jedyną rolą, jaką w tym obszarze odgrywa prawo autorskie, powinno być zapewnienie autorom kontroli nad integralnością ich utworów oraz prawa do odpowiedniego uznania ich autorstwa i cytowania ich prac 1. 1 Budapest Open Access Initiative,

2 Bethesda Statement on Open Access Publishing (2003) definiuje publikacje Open Access za pomocą dwóch warunków: Publikacje otwartego dostępu muszą spełniać następujące warunki: 1. Autorzy i właściciele praw autorskich udzielają wszystkim użytkownikom darmowe, nieodwołalne, obowiązujące na całym świecie, wieczyste prawo dostępu do dzieła i licencję na kopiowanie, wykorzystywanie, rozpowszechnianie, przenoszenie i pokazywanie pracy publicznie oraz do tworzenia i rozpowszechniania utworów zależnych na wszelkich nośnikach cyfrowych, dla wszelkiego rodzaju odpowiedzialnego użycia, pod warunkiem oznaczenia utworu w sposób określony przez twórcę. Użytkownicy mają prawo do robienia niewielkiej liczby kopii w wersji drukowanej dla własnego użytku. 2. Pełna wersja utworu i wszystkie dodatkowe materiały wraz z kopią powyższych zapisów są w odpowiednim standardowym formacie elektronicznym deponowane natychmiast po pierwszej publikacji, przynajmniej w jednym z repozytoriów dostępnych online, wspieranych przez instytucję akademicką, towarzystwo naukowe, agencję rządową lub inną wiarygodną organizację, która stara się umożliwić otwarty dostęp do wiedzy, nieograniczoną jej dystrybucję oraz długoterminowe archiwizowanie. 2 Deklaracja Berlińska (2003), trzecia istotna deklaracja ruchu Open Access, podaje podobną jak powyższa definicję Podstawowe formy Open Access Podstawowe formy Open Access, nazywane złotą i zieloną drogą otwartego dostępu, to recenzowane czasopisma Open Access oraz otwarte repozytoria. Obie formy są obecnie standardowym narzędziem komunikacji naukowej i dystrybucji wiedzy na świecie. W Directory of Open Access Journals ( zarejestrowanych jest 6996 czasopism Open Access z całego świata, udostępniających łącznie artykułów. W ciągu ostatnich 12 miesięcy do serwisu zostało dodanych 1757 czasopism. Najwięcej czasopism pochodzi ze Stanów Zjednoczonych (1316). Polska znajduje się na 13 miejscu z 127 czasopismami; tylko w roku 2011 w serwisie zarejestrowały się 42 polskie czasopisma. 4 Podstawowe formy repozytoriów Open Access to repozytoria instytucjonalne, tworzone i zarządzane przez konkretną instytucję, oraz repozytoria dziedzinowe, poświęcone wybranej dziedzinie nauki. W Directory of Open Access Repositories ( zarejestrowanych jest 2057 repozytoriów. Także w wypadku liczby repozytoriów dominują Stany Zjednoczone (404 repozytoria). W serwisie zarejestrowały się 73 polskie repozytoria (warto jednak zauważyć, że większość z nich to klasyczne biblioteki cyfrowe). 82,6 % zarejestrowanych w Directory of Open Access Repositories repozytoriów to repozytoria instytucjonalne, 11,1 % - 2 Bethesda Statement on Open Access Publishing, 3 Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, 4 Dane z

3 repozytoria dziedzinowe, 4,2 % - serwisy agregujące, 2,1 % - repozytoria rządowe 5. Repozytoria ta udostępniają bardzo różnorodne treści naukowe, takie jak artykuły, prace doktorskie, raporty, książki lub części książek, materiały konferencyjne, multimedia i materiały audiowizualne, materiały dydaktyczne, zbiory danych, patenty i oprogramowanie. Liczba repozytoriów na świecie dynamicznie rośnie, co obrazuje poniższy wykres: Liczba otwartych repozytoriów zarejestrowanych w Directory of Open Access Repositories. Źródło: Otwarte repozytoria instytucjonalne Otwarte repozytoria instytucjonalne służą przechowywaniu i udostępnianiu w formie cyfrowej wyników pracy naukowej prowadzonej w danej instytucji. Większość europejskich uniwersytetów, uczelni wyższych i instytutów badawczych prowadzi własne repozytoria. Europejskie Stowarzyszenie Uniwersytetów (European University Association), reprezentujące 850 instytucji szkolnictwa wyższego z 47 państw, przyjęło w marcu 2008 r. rekomendację grupy roboczej ds. otwartego dostępu, wedle której uczelnie powinny posiadać repozytoria instytucjonalne i wprowadzić obowiązek samoarchiwizacji publikacji naukowych przez pracowników Zalety otwartych repozytoriów 5 Dane z Recommendations from the EUA Working Group on Open Access adopted by the EUA Council on 26th of March 2008 (University of Barcelona, Spain), 6th_of_March_2008_final_1.sflb.ashx.

4 Model Open Access zapewnia dostęp do publikacji naukowych wszystkim zainteresowanym, którzy dysponują dostępem do internetu, przez co radykalnie zwiększa dostępność i widoczność rezultatów badań naukowych prowadzonych w danej instytucji. Koszty utworzenia i prowadzenia repozytorium są niewielkie; większość repozytoriów wykorzystuje wolne oprogramowanie, zarządzanie repozytorium również nie wymaga dużych nakładów finansowych. Większość badań naukowych prowadzonych w Polsce finansowana jest ze środków publicznych. Podatnicy opłacają większość badań naukowych, powinni więc mieć możliwość zapoznawania się z wynikami tych badań bez konieczności ponoszenia dodatkowych kosztów. Czasopisma naukowe są często również finansowane przez państwo, więc publikowane w nich artykuły powinny być publicznie dostępne. Publikacje naukowe udostępnione w modelu Open Access są dostępne łatwiej i szerzej niż publikacje w modelu tradycyjnym; ich widoczność jest większa, są również łatwiejsze do wyszukania poprzez popularne wyszukiwarki internetowe i specjalistyczne serwisy gromadzące informację naukową. Dzięki zastosowaniu standardowych protokołów metadanych, dokumenty zgromadzone w otwartych repozytoriach są widoczne w bazach danych, agregatorach i metawyszukiwarkach na całym świecie. Liczba czytelników publikacji w otwartym dostępnie jest więc znacznie wyższa, niż czytelników publikacji tradycyjnych. Otwarty dostęp do publikacji naukowych przekłada się również na większą liczbę cytowań udostępnionych w tym modelu publikacji, co potwierdziły liczne badania 7. Za wzrostem cytowań artykułów idzie wzrost wskaźnika impact factor czasopism, z których artykuły te pochodzą. Otwarty dostęp usprawnia proces komunikacji naukowej; przepływ informacji między naukowcami staje się szybszy i bardziej wydajny, powstają nowe formy współpracy naukowej, proces badawczy nie jest blokowany przez ograniczenia tradycyjnego systemu dystrybucji wiedzy. Dla uczelni posiadanie dobrze funkcjonującego otwartego repozytorium, w którym udostępniane są wyniki prowadzonej w jej ramach pracy naukowej, oznacza większą rozpoznawalność i prestiż w wymiarze krajowym i międzynarodowym, co z kolei ułatwia rożnego rodzaju współpracę z innymi instytucjami. Repozytorium instytucjonalne jest dla władz uczelni doskonałym narzędziem informacyjnym, gromadzącym w jednym miejscu dorobek naukowy instytucji, ułatwiającym procedury ewaluacji pracowników i jednostek oraz zarządzanie programami i projektami badawczymi. Repozytorium umożliwia długoterminowe przechowywanie treści w postaci cyfrowej, ich bezpieczną archiwizację i stałą dostępność. 7 Wyczerpująca bibliografia dotycząca tego zagadnienia jest dostępna na stronie

5 2. Mandaty Open Access 2.1 Mandaty Open Access na świecie W celu optymalnego wykorzystania możliwości i szans stwarzanych przez instytucjonalne repozytorium, konieczne jest przyjęcie mandatu Open Access. Mandaty takie zostały już przyjęte przez wiele instytucji na całym świecie. Serwis Registry of Open Access Repositories Mandatory Archiving Policies ( wymienia 298 mandatów Open Access, z czego 130 to mandaty instytucjonalne, 33 mandaty subinstytucjonalne, 52 mandaty instytucji finansujących badania, 82 mandaty dotyczące prac dyplomowych i doktorskich, 1 mandat przyjęty wspólnie przez grupę instytucji (dane te obejmują jedynie mandaty instytucji, które zarejestrowały je w ROARMAP). Mandaty Open Access przyjmowane są w różnych częściach świata; najwięcej jest ich w Europie, Stanach Zjednoczonych, Australii i Kanadzie. W Polsce mandat Open Access przyjęły dotychczas trzy instytucje: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (mandat dotyczący prac doktorskich), Instytut Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk (mandat dotyczący wszystkich artykułów) i Wydział Elektryczny Politechniki Wrocławskiej. Liczba przyjmowanych mandatów gwałtownie rośnie, co obrazuje poniższy wykres: Liczba przyjmowanych przez instytucje mandatów Open Access. Źródło: Wybrane przykłady mandatów Open Access W ostatnich latach mandaty Open Access przyjęły niektóre z najważniejszych i dysponujących największymi budżetami instytucji finansujących badania, takich jak Wellcome Trust 8 (w roku 2006), National Institutes of Health 9 (2008) czy Howard Hughes

6 Medical Institute 10 (2008). W Europie działania w tym zakresie podejmują między innymi Komisja Europejska oraz Europejska Rada ds. Badań Naukowych Wellcome Trust Wellcome Trust, którego polityka może być uznana za modelową w tym zakresie, w swoim mandacie: oczekuje od autorów prac badawczych maksymalizacji wysiłków w celu udostępnienia rezultatów tych prac za darmo; wymaga, aby elektroniczne kopie wszystkich prac naukowych, które przeszły proces recenzji naukowej, zostały przyjęte do publikacji w czasopiśmie oraz są finansowane w całości lub w części przez Wellcome Trust, zostały udostępnione w PubMed Central (PMC) i UK PubMed Central (UKPMC) jak najszybciej, zaś w każdym wypadku przed upływem sześciu miesięcy od daty publikacji w czasopiśmie; zobowiązuje się do zapewnienia grantobiorcom (poprzez ich instytucje) dodatkowych środków na pokrycie ewentualnych kosztów publikacji Open Access w celu spełnienia wymogów Wellcome Trust; zachęca a w wypadku, gdy pokrywa koszty publikacji Open Access, zobowiązuje autorów i wydawców do takiego licencjonowania prac naukowych, aby mogły być one swobodnie kopiowane i wykorzystywane (na przykład w celu eksploracji danych), pod warunkiem uznania ich autorstwa; afirmuje zasadę głoszącą, że przy podejmowaniu decyzji o przyznawaniu środków należy brać pod uwagę merytoryczną wartość pracy, a nie tytuł czasopisma, w którym została ona opublikowana 11. Realizacja przyjętego mandatu sprawiła, że w repozytorium UK PubMed Central ( którego Wellcome Trust jest jednym z założycieli, dostępnych jest artykułów będących rezultatem prac badawczych finansowanych przez Wellcome Trust 12. Ponad pięć lat po wprowadzeniu, mandat daje więc wymierne efekty, przede wszystkim dzięki powiązaniu go z infrastrukturą repozytoryjną zapewnianą przez UK PubMed Central National Institutes of Health National Institutes of Health zobowiązuje naukowców, aby z chwilą akceptacji do publikacji artykułów finansowanych przez NIH umieszczali ich ostateczne wersje w cyfrowym repozytorium PubMed Central. Artykuły muszą być dostępne publicznie nie później niż po upływie dwunastu miesięcy od daty publikacji European Research Council Stan na Kiley R. (2010), Open access at the Wellcome Trust: Five years on, Berlin 8 Open Access Conference, Beijing, China, 25 October 2010,

7 Europejska Rada ds. Badań Naukowych (European Research Council) 17 grudnia 2007 roku opublikowała Wytyczne dotyczące Open Access ( ERC Scientific Council Guidelines for Open Access ) 14. ERC wymaga, aby wszystkie publikacje powstałe w ramach finansowanych przez ERC projektów badawczych, które przeszły proces recenzji naukowej, były umieszczane w odpowiednich repozytoriach instytucjonalnych lub dziedzinowych i dostępne w modelu Open Access nie później niż po upływie sześciu miesięcy od daty publikacji. ERC uważa również za niezbędne, aby dane naukowe były umieszczane w odpowiednich bazach danych tak szybko, jak to możliwe najlepiej natychmiast, a w żadnym wypadku nie później niż po upływie sześciu miesięcy od daty publikacji Komisja Europejska Komisja Europejska od roku 2008 realizuje Pilotaż Open Access (Open Access Pilot) w ramach Siódmego Programu Ramowego (7PR) 15. Odbiorcy grantów w siedmiu obszarach nauki są zobowiązani do umieszczania zrecenzowanych artykułów naukowych albo ostatecznych wersji autorskich artykułów, będących rezultatem projektów finansowanych z 7PR, w dostępnych on-line repozytoriach oraz do włożenia jak największego wysiłku w zapewnienie otwartego dostępu do tych artykułów. Wspomniane siedem obszarów nauki to: 1. Energetyka 2. Środowisko (łącznie ze zmianami klimatycznymi) 3. Zdrowie 4. Techniki informatyczne i komunikacyjne (systemy poznawcze, systemy interakcyjne, robotyka) 5. Infrastruktura badawcza (e-infrastruktura) 6. Nauka w społeczeństwie 7. Nauki socjologiczno - ekonomiczne oraz nauki humanistyczne. Otwarty dostęp do tych publikacji ma być zapewniony po upływie: sześciu miesięcy od daty publikacji dla pierwszych pięciu obszarów; dwunastu miesięcy od publikacji dla pozostałych dwóch obszarów Uczelnie wyższe Pierwszym uniwersytetem, który przyjął mandat Open Access dotyczący całej uczelni, był Queensland University of Technology (styczeń 2004 r., z późniejszymi zmianami) 16. Obecnie mandaty Open Access stają się standardem i są przyjmowane na najlepszych

8 światowych uczelniach, takich jak np. Uniwersytet Harvarda 17, Massachussetts Institute of Technology (MIT) 18 czy University College London Rekomendacje 3.1 Rekomendacje dotyczące mandatu Open Access Uczelnia powinna stworzyć i prowadzić repozytorium instytucjonalne oraz zadbać o to, aby autorzy umieszczali w nim dokumenty naukowe. Uczelnia może albo zachęcać autorów do umieszczania dokumentów w repozytorium, albo ich do tego zobowiązać. Badania wykazują 20, że poprzestanie na zachęcie nie jest skuteczne; należy więc zobowiązać pracowników do zapewnienia otwartego dostępu do dokumentów w repozytorium instytucjonalnym. Według przeprowadzonych badań 21, sami autorzy w większości popierają takie rozwiązanie. Mandat Open Access powinien dotyczyć artykułów naukowych (na Politechnice Śląskiej przyjęto już odrębne uregulowania dotyczące prac doktorskich). Uczelnia powinna również zachęcać autorów do publicznego udostępniania innych dokumentów naukowych (książki, rozdziały książek, raporty, materiały edukacyjne, niepublikowane materiały konferencyjne, dane badawcze) ale z uwagi na specyfikę procesu ich wytwarzania i dystrybucji nie jest wskazane obejmowanie ich mandatem Open Access. Mandat Open Access powinien obowiązywać pracowników Politechniki Śląskiej. Prawna forma mandatu powinna zostać opracowana przy uwzględnieniu obowiązujących przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Nie jest wskazane obejmowanie mandatem studentów i doktorantów Politechniki Śląskiej nie będących jednocześnie jej pracownikami, jako że utwory naukowe, których są oni autorami, nie są tworzone w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Mandat Open Access powinien zostać wydany przez uprawniony organ uczelni (np. w formie zarządzenia Rektora) i obowiązywać w całej instytucji. Mandat Open Access powinien rozróżniać dwa typy działań wymaganych od autorów: umieszczenie artykułu w repozytorium oraz zapewnienie otwartego dostępu do artykułu. Artykuły powinny być umieszczane w repozytorium natychmiast po zakończeniu procesu recenzji naukowej i przyjęciu do publikacji. Artykuły powinny być umieszczane w ostatecznej wersji autorskiej, zawierającej poprawki wynikające z procesu recenzji naukowej Sale A. (2006), Comparison of IR content policies in Australia, First Monday, 11 (4), 21 Swan, A. and Brown, S. (2005), Open access self-archiving: An author study. Technical Report, External Collaborators, Key Perspectives Inc.,

9 Metadane artykułu (tytuł, autor lub autorzy, afiliacje, nazwa czasopisma, abstrakt, bibliografia załącznikowa) powinny być publicznie dostępne od momentu umieszczenia artykułu w repozytorium. Pełny tekst artykułu również powinien być publicznie dostępny od momentu umieszczenia artykułu w repozytorium. Z uwagi na ograniczenia wynikające z polityki niektórych wydawców naukowych, należy jednak dopuścić okres embarga w zapewnieniu otwartego dostępu do tekstu artykułu. Okres ten powinien być określany przez autora, przy zastrzeżeniu, że nie może przekraczać sześciu miesięcy od daty publikacji artykułu. Z praktycznego punku widzenia, wybrane oprogramowanie repozytorium powinno umożliwiać określenie terminu zapewnienia otwartego dostępu do tekstu artykułu podczas procesu umieszczania go w repozytorium. Dostępność metadanych artykułu nawet w okresie embarga gwarantuje, że artykuł będzie widoczny w specjalistycznych serwisach naukowych i internetowych wyszukiwarkach. Wybrane oprogramowanie powinno również umożliwiać łatwy kontakt zainteresowanego jeszcze niedostępnym artykułem użytkownika z jego autorem (np. poprzez wysłanie wiadomości do autora); autor może udostępnić tekst takiego artykułu konkretnemu czytelnikowi w ramach dozwolonego użytku. Uczelnia powinna zachęcać pracowników do publikowania artykułów w czasopismach, które nie wymagają okresu embarga w zapewnieniu otwartego dostępu do tekstu artykułu. Treść umów wydawniczych podpisywanych przez pracowników z wydawnictwami uczelnianymi powinna być zweryfikowana pod kątem zgodności z proponowanym modelem. Maksymalne skrócenie okresu pomiędzy przyjęciem artykułu do publikacji a jego publicznym udostępnieniem w repozytorium jest kwestą kluczową. Badania wykazują, że im szybciej artykuł jest publicznie dostępny, tym większe jest jego oddziaływanie 22. Artykuły w repozytorium powinny być udostępnione na licencjach pozwalających użytkownikom na jak najszersze ich wykorzystanie, zgodnie z definicjami otwartego dostępu przytoczonymi w części 1.1. W wypadkach, gdy autorzy posiadają wystarczające prawa, rekomendujemy użycie licencji Creative Commons ( 3.1 Dodatkowe rekomendacje Wprowadzeniu mandatu Open Access na uczelni powinna towarzyszyć kampania informacyjna wśród pracowników. Zasady przyjętej polityki powinny być w jasny sposób przedstawione na stronach internetowych uczelni i repozytorium. Personel repozytorium powinien być gotowy do udzielenia pracownikom wszelkiej potrzebnej pomocy, zarówno w zakresie przedstawienia i interpretacji przyjętej polityki, jak i praktycznych kwestii związanych z korzystaniem z repozytorium. Politechnika Śląska powinna dbać o jakość publikacji umieszczanych oraz publicznie udostępnianych w repozytorium. Dokumenty naukowe umieszczane przez autorów w repozytorium powinny być przed ich publicznym udostępnieniem zatwierdzone przez 22 Harnad, S. (2005), OA Impact Advantage = EA + (AA) + (QB) + QA + (CA) + UA,

10 moderatora. W wypadku recenzowanych artykułów naukowych wystarczająca jest kontrola poprawności i zgodności z przyjętym standardem wprowadzonych przez autora danych (metadanych i pełnych tekstów). W wypadku innych dokumentów naukowych, wskazana jest również ich merytoryczna ocena, przeprowadzana przez pracowników naukowych Politechniki Śląskiej, skutkująca wyrażeniem lub odmową wyrażenia zgody na publiczne udostępnianie dokumentów. Konkretne sposoby realizacji procesu moderacji powinny zostać podane do publicznej wiadomości w regulaminie repozytorium. Należy również zadbać o odpowiednie rozwiązania informatyczne, gwarantujące interoperacyjność repozytorium, takie jak zgodność z opracowanym przez Open Archive Initiative (OAI) protokołem pobierania metadanych. Autor: Jakub Szprot