Narzędzia kwestionariuszowe w badaniach społecznych

Transkrypt

1 SYLWIA KROCZYK Narzędzia kwestionariuszowe w badaniach społecznych Słowa kluczowe: badania ilościowe, sondaż diagnostyczny, ankieta, kwestionariusz ankiety, ankietowe, błędy kwestionariusza NIE TAKI DIABEŁ STRASZNY CZYLI KILKA SŁÓW O KONSTRUOWANIU KWESTIONARIUSZA W sytuacji, gdy chcemy podjąć się zbadania metodą sondażu diagnostycznego jakiegoś społecznego zjawiska w kontekście relacji przyczynowo-skutkowej 1, ważne jest, by zbudować precyzyjne narzędzie, które w istocie spełni wymogi metodologii badań społecznych. Narzędziem przypisywanym tej metodzie jest kwestionariusz ankiety. Warto więc zgłębić tajniki poprawnego konstruowania takiego kwestionariusza, co realnie może nas uchronić przed sabotowaniem własnych poczynań badawczych. Nie można jednak wyczerpująco omówić zagadnień związanych z kwestionariuszem ankiety bez uprzedniego określenia jego miejsca w całej metodologicznej strukturze naukowego poznania. Na początku badań należy ustalić, jaki fragment rzeczywistości będzie przedmiotem naszych wysiłków badawczych (przedmiot badań) i co docelowo chcemy osiągnąć, ustalić i/lub jakiego rodzaju efekt chcemy uzyskać poprzez jego penetrację (cel badań). Kolejnym krokiem winno być wybranie populacji, którą obejmie badanie oraz sposobu wyłonienia osób, które będą stanowiły grupę badaną, gdzie spośród interesującej nas populacji należy dokonać wyboru pewnej liczby reprezentantów, których faktycznie obejmiemy badaniem. Następnym z kolei etapem procesu badawczego powinno być skonstruowanie pytań, które będą precyzyjniej nazywały obszary, które pragniemy objąć badaniem (problemy badawcze). Pytania te są w istocie uszczegółowieniem wyznaczonych wcześniej celów. W zależności od podjętego tematu 2 możemy na podstawie literatury lub wcześniejszych badań sformułować założenia, które będziemy weryfikować poprzez ich 1 Badania o charakterze ilościowym przypomnienie autora. 2 Nie dotyczy badań postaw, sądów i opinii.

2 34 G łos studentów pedagogiki Część 1 konfrontację z uzyskanymi odpowiedziami respondentów (hipotezy robocze). Dwa wskazane powyżej etapy mogą następować zamiennie (albo określenie problemów badawczych albo skonstruowanie hipotez roboczych) lub też łącznie, we wskazanej powyżej kolejności, czyli najpierw wyznaczamy problemy, a później formułujemy hipotezy 3. Kolejną czynnością, jaką musi podjąć badacz, jest wyodrębnienie zmiennych, czyli danych lub niewiadomych problemów i/lub hipotez oraz dobranie odpowiednich wskaźników do tych zmiennych. Za zmienne Mieczysław Łobocki uznaje podstawowe cechy, symptomy, przejawy charakterystyczne dla badanego faktu, zjawiska czy procesu albo też różnego rodzaju czynniki będące ich przyczyną lub skutkiem 4, które są próbą uszczegółowienia problemów badawczych i hipotez roboczych, a wskaźnik jest tym, co realnie, czasem wręcz namacalnie wskazuje, że dana zmienna faktycznie istnieje. Kolejnym krokiem postępowania badawczego jest określenie sposobu postępowania, który pozwoli nam zgromadzić odpowiednie dane, umożliwiające udzielenie odpowiedzi na nurtujące nas problemy badawcze (metoda badawcza). Tadeusz Pilch proponuje uporządkowanie metod w cztery kategorie: eksperyment pedagogiczny, monografia pedagogiczna, metoda indywidualnych przypadków i metoda sondażu diagnostycznego 5. Metodom podporządkowane są techniki badawcze, które pełnią wobec nich funkcję służebną. Przez technikę rozumie się tutaj czynności, które w istocie doprowadzają do pozyskania interesujących w kontekście powziętego badania materiałów. W obrębie technik wyróżniamy: obserwację, wywiad, ankietę, badanie dokumentów, analizę treści oraz techniki projekcyjne. 6 Dla pełnego kontekstu metodologicznego brakuje jeszcze określenia typu pomocy naukowej, która będzie realnym narzędziem ułatwiającym poznanie wybranego fragmentu rzeczywistości społecznej. Takimi narzędziami badawczymi są: arkusze obserwacji, kwestionariusze wywiadu, kwestionariusze ankiety, testy socjometryczne oraz skale. 7 Ze względu na temat artykułu, jako istotny sposób naukowego poznania jawi się sondaż diagnostyczny, który pozwala nie tylko na dogłębne spenetrowanie właściwego dla podjętego badania wycinka rzeczywistości, ale co ważniejsze umożliwia realną ocenę zjawisk będących przedmiotem 3 W literaturze metodologicznej pojawiają się różne wskazania w tej kwestii, w istocie jednak wybór ten warunkowany będzie doborem tematu pracy badawczej. 4 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2006, s T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych: strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 1998, s Tamże, s Tamże, s. 80.

3 Sylwia Kroczyk 35 badań oraz zaproponowanie i zaprojektowanie modyfikacji. Ponadto ważną zaletą sondażu diagnostycznego jest fakt, że pozwala na wyjaśnienie zjawisk o masowym zasięgu oraz ważkich procesów zachodzących w ludzkich zbiorowościach 8. W istocie sondaż znajduje zastosowanie, gdy przedmiotem naszego poznania uczynimy atrybuty strukturalne, dynamikę zjawisk społecznych, opinie i poglądy danych zbiorowości oraz kierunki i nasilenie określonych zjawisk 9. W obrębie badań sondażowych najczęściej stosowanymi technikami są: wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych i techniki statystyczne. Nas interesuje głównie ankieta, która to stanowi technikę gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera 10. Narzędziem służebnym wobec ankiety jest kwestionariusz. ROZKŁAD NA CZYNNIKI PIERWSZE CZYLI O STRUKTURZE KWESTIONARIUSZA Konstytutywną cechą badań ilościowych jest to, że opierają się na precyzyjnie skonstruowanych narzędziach, które mogą być ponownie wykorzystane w innym czasie, przez innego badacza lub wobec innej próby badawczej, co pozwoli zweryfikować uzyskane na ich podstawie wyniki. Takim narzędziem dla badań sondażowych jest właśnie kwestionariusz i z racji tego, że ma on odpowiadać potrzebom badań o charakterze ilościowym musi spełniać szereg rygorystycznych wymogów właściwych tego typu badaniom, których ideową kwintesencję można by zamknąć w trzech słowach: trafność, rzetelność i precyzja. Konsekwencją tak wysoko postawionej poprzeczki jest konieczność budowania kwestionariusza w duchu obowiązujących metodologicznych zaleceń, z dużą dozą ostrożności i namysłu, najlepiej krok po kroku, by gdzieś w toku badawczej wędrówki nie zgubić właściwego kierunku naukowego poznania. Przed rozpoczęciem budowy kwestionariusza należy więc odpowiedzieć sobie na pytanie: Czego chcę się dowiedzieć? Odpowiedź winna przypominać nam o głównym celu badań i problemach badawczych, które wyznaczają kierunek toku badawczego. Powrót do wachlarza problemów, pozwoli na wyznaczenie swoistych obszarów lub kontekstów, w obliczu których chcemy 8 W. Dutkiewicz, Praca magisterska: przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki., Kielce 2001, s T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2001, s T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych: strategie, s. 51 i

4 36 G łos studentów pedagogiki Część 1 poznać interesujący nas wycinek rzeczywistości, a to z kolei zmniejszy prawdopodobieństwo umieszczania w kwestionariuszu takich pytań, które w rzeczywistości są nieistotne z punktu widzenia tych problemów. Jak mówi T. Pilch, należy surowo przestrzegać zasady ani jednego zbędnego ponad konieczność. Nie można mówić o powszechnie przyjętym, gotowym schemacie kwestionariusza ankiety, gdyż każde badanie ankietowe wymusza zastosowania nieco innej konstrukcji, którą determinuje temat badań, jednakże możliwe jest wyznaczenie charakterystycznych części właściwych temu narzędziu. Prawidłowo skonstruowany kwestionariusz powinien składać się z trzech głównych części: 1) instrukcji dla badanego, 2) części właściwej, czyli pytań kwestionariuszowych dotyczących interesującego badacza wycinka rzeczywistości, 3) metryczki, czyli informacji o badanym 11 następujących po sobie w takiej właśnie kolejności. Za instrukcją kryją się następujące informacje: o kto zwraca się z prośbą o wypełnienie ankiety i kto ponosi odpowiedzialność za prowadzone badania, opcjonalnie: z ramienia jakiej instytucji występuje badacz; o jaki cel wyznacza postępowanie badawcze; o jaki jest system, sposób udzielania odpowiedzi; o zapewnienie o anonimowości; o zachęta do wypełnienia kwestionariusza i/lub apel o poważne potraktowanie badań oraz wzmianka o konieczności udzielania szczerych odpowiedzi. 12 Praktyka w zakresie badań ankietowych pokazała, że z punktu widzenia respondenta szczególnie ważne są takie elementy jak wyjaśnienie celu badań i zapewnienie anonimowości. Aby uprościć procedurę precyzowania celu proponuje się korzystanie z klasyfikacji M. Łobockiego, który to rozpatruje cel badań w trzech kategoriach: o poznawczej, co w praktyce oznacza, że badanie ma zaspokoić ciekawość badacza w zakresie jakiegoś wycinka rzeczywistości; o wychowawczej, co jest równoznaczne z pragnieniem modernizacji sposobu pracy z wychowankami, dla której podstawą mają być uzyskane wyniki badań; 11 W. Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Kalisz 1985, s por. M. Łobocki (2009), A.N. Oppenheim (1992).

5 Sylwia Kroczyk 37 o naukowej, gdzie w rzeczywistości nastawiamy się na precyzyjniejsze rozumienie i efektywniejsze rozwiązywanie problemów. 13 Zwięzłe wyjaśnienie celu, np. w obrębie jednej ze wskazanych powyżej kategorii, podnosi komfort udzielania odpowiedzi oraz eliminuje obawy, że owe odpowiedzi mogą być wykorzystane w sposób niekorzystny dla respondenta. Obawę tę ostatecznie unicestwia zapewnienie o anonimowości oraz podkreślenie faktu, że uzyskany materiał badawczy (tj. udzielone odpowiedzi) zostanie wykorzystany jedynie w celach badawczych. Niekiedy informacje te podparte są wzmianką, że wyniki badań będą rozpatrywane w kontekście ogółu osób badanych, a nie na drodze analizy przypadku, co ostatecznie jest dla ankietowanych swoistym wentylem bezpieczeństwa, który jednocześnie tworzy korzystne warunki dla udzielania niczym nieskrępowanych i szczerych odpowiedzi. Instrukcja taka nie powinna być jednak nazbyt obszerna, gdyż zachodzi wówczas niebezpieczeństwo pewnego 'zagubienia' i znużenia badanych 14, co jest oczywistą konsekwencją niemożności zapamiętania wszystkich zamieszczonych w niej zaleceń. W odniesieniu do metryczki powiedzieć można, że stanowi swoistą bazę informacji o badanym, która jest podstawą dla wyodrębnienia charakterystycznych grup spośród osób objętych badaniem. Informacje te dotyczą zwykle cech społeczno-demograficznych, jak np. płeć, wiek, wykształcenie. W żadnym wypadku nie jest to zbiór przypadkowych własności, gdyż w poprawnie skonstruowanej metryczce powinny znaleźć się o te cechy/własności, które są istotne z punktu widzenia prowadzonych/przeprowadzonych badań. Żadna z podanych w przykładzie cech nie jest zmienną, dopóki o nią nie zapytamy (przy pomocy pytań kwestionariuszowych), nie wykażemy jej związku z innymi zmiennymi. Ponadto we współczesnej metodologii widnieje wyraźne zalecenie, by bezpośrednio dotyczące osoby badanej umieszczać na końcu kwestionariusza 15. Gdy metryczkowe pojawiały się tuż po instrukcji, spora część badanych osób uznawała je za zaprzeczenie deklaracji dyskrecji i anonimowości, co negatywnie wpływało na jakość udzielanych odpowiedzi lub owocowało rezygnacją z uczestnictwa w badaniu. Gdy jednak te zaczęto umieszczać na końcu kwestionariusza, osoby badane uznawały je za formalną konsekwencję udziału w badaniach bez obawy, że poprzez 13 M. Łobocki, Metody i techniki badań, s. 252 i n. 14 Tamże, s por. M. Łobocki (2009), A.N. Oppenheim (1992).

6 38 G łos studentów pedagogiki Część 1 uczestnictwo w owym projekcie badawczym ryzykują nieprzyjemnymi konsekwencjami 16. Do omówienia pozostała jeszcze część właściwa kwestionariusza, czyli zestaw pytań kwestionariuszowych. Ponieważ jest to kwestia obszerna, a w dodatku wymagająca szczególnej uwagi, zaprezentuję ją w dwóch kolejnych częściach artykułu. Na tym etapie chciałabym jeszcze pokazać pewną dogodną dla konstruktora kwestionariusza możliwość jego organizacji. Otóż dobrą metodą organizowania kwestionariusza jest wydzielenie sekcji pytań, które będą adekwatne i analogiczne do wyznaczonych problemów badawczych, np. liczba sekcji odpowiada liczbie problemów badawczych, gdzie kolejne w danej sekcji będą nośnikami informacji o interesujących aspektach w obrębie danego problemu. Sposób ten okazuje się atrakcyjny zarówno dla konstruktora kwestionariusza, jak i adresatów takich kwestionariuszy. Ze względu na badacza (konstruktora) organizacja badań za pomocą sekcji jest dobra, ponieważ taki podział: o nadaje porządek zadawanym pytaniom;, które poruszają tę sama kwestię następują po sobie; o ułatwia analizę zebranego materiału badawczego, a później jego opracowanie; o powoduje, że schemat metodologiczny badań staje się bardziej przejrzysty; o niweluje ryzyko zadania pytań, które są zbędne w obliczu postawionych problemów. Z uwagi na osoby badane sekcyjna organizacja kwestionariusza sprawia, że jest on bardziej przejrzysty, a respondenci mają świadomość, jakiego obszaru będą dotyczyły kolejne, co zwiększa komfort udzielania odpowiedzi. KTO PYTA, NIE BŁĄDZI CZYLI O PYTANIACH KWESTIONARIUSZOWYCH Rozpoczynając rozprawę o ch kwestionariuszowych, warto zaznaczyć, że te nie zawsze wyrażone są za pomocą zdań zakończonych znakiem za niejednokrotnie ich funkcję pełnią zdania o charakterze oznajmującym lub rozkazującym, jednakże ich zapis jest bodźcem stymulującym respondenta do poczynienia określonej reakcji słownej, co oznacza, że pozostają w nierozerwalnym związku z oczekiwaniem jakiejś odpowiedzi A.N. Oppenheim, Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw, Poznań 1992, s M. Łobocki, Metody i techniki badań, s. 249.

7 Sylwia Kroczyk 39 Wyznacznikiem najbardziej powszechnego podziału pytań jest ich budowa. W tym zakresie wyróżnić można otwarte, zamknięte i półotwarte. Pytania otwarte dają respondentowi całkowitą swobodę udzielania odpowiedzi, gdyż nie są zaopatrzone w listę gotowych odpowiedzi. Po pytaniu znajduje się puste pole czekające na indywidualną odpowiedź osoby badanej. Szansą tego typu pytań, a właściwie możliwością udzielenia otwartej odpowiedzi na nie, jest odkrycie niedostrzeżonych wcześniej (przez badacza) aspektów czy kontekstów istotnych z punktu widzenia postawionego problemu. 18 Z kolei zamknięte, zwane również mi wyboru, posiadają załącznik w postaci z góry ustalonych odpowiedzi, spośród których badani wedle swojego uznania wybierają opcje najbardziej właściwe. Zestaw możliwych odpowiedzi stanowiący dopełnienie zamkniętego nosi nazwę kafeterii. 19 Pośrednim typem pytań są półotwarte, ponieważ łączą w sobie zarówno cechy pytań otwartych, jak i zamkniętych. W rzeczywistości wygląda to tak, że przewidują możliwość wyboru spośród zestawu gotowych odpowiedzi, ale równocześnie dają szansę udzielenia innej odpowiedzi zwykle za pomocą pozycji inne (jakie?). Warto również zauważyć, że w kontekście poziomu łatwości analizy udzielonych odpowiedzi i formułowania wniosków o charakterze statystycznym wdzięczniejsze dla badacza są zamknięte i półotwarte. 20 Poniżej znajduje się tabela podsumowująca podział pytań ze względu na ich budowę, zaopatrzona w przykłady ilustrujące charakter omawianych pytań. TYP otwarte SPECYFIKA nie krępują respondenta zestawem gotowych odpowiedzi, lecz pozostawiają mu całkowitą swobodę, co do doboru słów i formułowania odpowiedzi PRZYKŁAD Co Pani/Pan sądzi o rządowym projekcie zakładającym finansowanie danej osobie tylko jednego kierunku studiów dziennych?.. (wolne miejsce na swobodną odpowiedź) półotwarte proponują respondentowi wachlarz odpowiedzi, ale jednocześnie pozwalają mu na dopisanie własnej opcji, np. w podpunkcie inne lub po wybraniu odpowiedzi zaproponowanej w kafeterii proszą o pisemne umotywowanie wyboru tej właśnie opcji Jakie ma Pani/Pan w domu zwierzę?* a) psa b) kota c) królika d) chomika e) rybkę f) inne, jakie?... (zakładając, że respondent wcześniej potwierdził, że hoduje w domu zwierze) 18 por. M. Łobocki (2009), E. Babbie (2004), A.N. Oppenheim (1992). 19 Tamże. 20 M. Łobocki, Metody i techniki badań, s. 258.

8 40 G łos studentów pedagogiki Część 1 zamknięte proponują osobie badanej zestaw gotowych wariantów odpowiedzi (kafeterię), wśród których respondent wybiera te, które uważa za trafne Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy odwiedziła/- Pani/Pan osadzonego w zakładzie karnym członka rodziny? a) tak b) nie (zakładając, że respondent wcześniej potwierdził, że ktoś z jego rodziny odbywa właśnie wyrok w zakładzie karnym) Tabela 1 Klasyfikacja pytań kwestionariuszowych ze względu na budowę źródło: opracowanie własne Warto wspomnieć, że w obrębie pytań zamkniętych można wyróżnić alternatywne, dysjunktywne i koniunktywne. Tym, co różnicuje owe, jest charakter załączonych do nich kafeterii. Mówiąc krótko, alternatywne zawierają zestaw dwu zwykle skrajnych odpowiedzi, kafeteria pytań dysjunktywnych zawiera więcej niż dwie odpowiedzi, spośród których badany wskazuje jedynie jedną, a do pytań koniunktywnych załączone są zawsze więcej niż dwie odpowiedzi, z tą różnicą, że respondent może wybrać więcej niż jedną odpowiedź. 21 Z kolei usystematyzowanie podziału pytań zamkniętych ilustruje tabela 2. TYP alternatywne dysjunktywne koniunktywne SPECYFIKA prezentują skrajne warianty odpowiedzi, spośród których wybiera respondent pozwalają na dokonanie wyboru tylko jednej odpowiedzi spośród kilku możliwych przygotowanych przez badacza zawierają tzw. kafeterię, która pozwala respondentowi dokonać wyboru kilku opcji spośród załączonej listy możliwych odpowiedzi PRZYKŁAD Czy posiada Pani/Pan mieszkanie własnościowe? a) tak b) nie Czy popiera Pani/Pan organizowanie akcji charytatywnych? a) tak b) nie c) nie mam zdania Jakie cechy ceni Pani/Pan u ludzi, z którymi Pani/Pan współpracuje? Można wskazać więcej niż 1 odpowiedź: a) odpowiedzialność b) punktualność c) skłonność do kompromisu d) kreatywność e) konkretność f) umiejętność pracy w zespole Tabela 2 Klasyfikacja pytań kwestionariuszowych w obrębie pytań zamkniętych źródło: opracowanie własne 21 Tamże, s. 257 i n.

9 Sylwia Kroczyk 41 W kontekście pytań kwestionariuszowych można również wytyczyć klasyfikację ze względu na funkcję, jaką dane mają spełnić. W obrębie tego klasyfikatora można mówić o ch wprowadzających, filtrujących, uzupełniających, kontrolnych, projektujących i pustych, a także o ch z szeregowaniem oraz metryczkowych. Pytania wprowadzające zgodnie z nazwą rozpoczynają cykl zadawanych pytań i mają na celu wprowadzenie respondenta w obszar tematyczny, z zakresu którego będą się wywodzić kolejne, bardziej szczegółowe. Na skutek tego te winny się odznaczać możliwie najwyższym stopniem ogólności. 22 Pytania filtrujące mają za zadanie wyselekcjonowanie osób, które faktycznie posiadają wiedzę na interesujący badacza temat i jednocześnie chronią przed zadawaniem pytań osobie, która takiej wiedzy nie posiada. 23 Z kolei uzupełniające stosuje się po to, by pozyskać dodatkowe informacje w danym temacie dla uzupełnienia wcześniej udzielonych odpowiedzi lub dla pełniejszego ich rozumienia. 24 Rolę strażników szczerości odgrywają kontrolne, które to sprawdzają odpowiedzi respondentów w zakresie ich prawdziwości. Jest to możliwe dzięki temu, że są one zbieżne treściowo z innym mi, lecz różne pod względem formy ich wyrażania 25. Rozbieżność odpowiedzi poddaje w wątpliwość wiarygodność danego respondenta. Specyficznym rodzajem pytań są projektujące 26, które odnoszą się głównie do opinii badanego względem jakiejś kwestii bezpośrednio go dotyczącej, jednakże pytanie treściowe odnosi się do ogółu zjawisk lub zjawisk temu podobnych. W istocie respondent odpowiada na pytanie, opierając się na własnych doświadczeniach, ale bez obciążenia, że jego odpowiedź może zaowocować jakimiś niechcianymi konsekwencjami. Właściwości tego typu pytań najlepiej zilustruje przykład: Badanymi są załóżmy pracownicy instytucji pomocowych i zadaje się im w ankiecie pytanie: Jak oceniasz poziom efektywności kadry kierowniczej w placówkach o charakterze pomocowym? oczywiste jest, że respondenci odpowiedzą na podstawie oceny własnych przełożonych, ale bez obawy, że ich mało pochlebna opinia może spowodować jakieś nieprzyjemności. 22 Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s. 260.

10 42 G łos studentów pedagogiki Część 1 Istnieją również tak zwane puste, których celem nie jest dostarczenie informacji w zakresie tematu, ale wskazanie sposobu udzielania odpowiedzi. Innym typem pytań są z szeregowaniem, które poprzez uporządkowanie według ważności cech, wartości, norm czy kategorii zachowań ukazują osobistą hierarchię wartości respondenta w badanym zakresie 27. Pytania te są oczywiście zaopatrzone w gotową kafeterię. Po wyczerpaniu listy pytań dotyczących problemu badawczego umieszcza się metryczkowe, które określają cechy o charakterze społeczno-demograficznym respondenta cechy istotne z punktu widzenia powziętych problemów badawczych i hipotez. Poniżej widnieje tabelka podsumowująca grupę pytań zgromadzonych wokół klasyfikatora, jakim jest funkcja. TYP wprowadzające SPECYFIKA pozwalają łagodnie wprowadzić respondenta w problem badawczy; pytanie wprowadzające winno mieć możliwie jak najwyższy stopień ogólności i/lub weryfikować czy badany posiada wiedzę odnośnie interesującej nas kwestii PRZYKŁAD Czy potrafi Pani/Pan sformułować definicję wychowania? a) tak b) nie c) trudno powiedzieć (przedmiot badań: wychowanie w percepcji i opinii studentów I roku pedagogiki ogólnej) filtrujące uzupełniające puste rozstrzygają, czy kolejne pytanie lub dotyczą respondenta; czy posiada on wiedzę o interesującej nas kwestii pozwalają na uzyskanie dodatkowych informacji na jakiś temat, które będą przydatne wobec interpretowania poprzednio wskazanych odpowiedzi nie dostarczają istotnych dla badanego problemu wiadomości, ale mają na celu pokazanie sposobu udzielania odpowiedzi przez badanego Czy w ciągu ostatniego miesiąca korzystała/- Pani/Pan z biblioteki wojewódzkiej? a) tak (przejdź do 2A) b) nie (przejdź do 2B) Dla : Czy posiada Pani/Pan wiedzę na temat syndromu wypalenia zawodowego? uzupełnieniem może być pytanie: Jak ocenia Pani/Pan poziom swojej wiedzy odnośnie zjawiska wypalenia zawodowego? a) bardzo wysoko b) wysoko c) średnio d) nisko e) bardzo nisko (zakładając, że przedmiotem naukowego poznania jest samoocena poziomu wiedzy ) Oceń kwestionariusz ankiety pod względem ważności poruszonych w niej kwestii, trafności zadanych pytań oraz trudności jej wypełniania:.. (wolne miejsce na swobodną odpowiedź) 27 Tamże, s. 260.

11 Sylwia Kroczyk 43 kontrolne (sprawdzające) projektujące (podchwytliwe) weryfikują odpowiedzi respondenta pod względem ich prawdziwości, sprawdzając tym samym wiarygodność osoby badanej wskazują opinię/postawę badanego wobec jakiejś kwestii, nie pytając o nią wprost Czy zgadza się Pani/Pan z opinią, że poligamia winna być dozwolona Polsce? a) tak, ponieważ b) nie, gdyż c )nie mam zdania, bo Czy w Pani/Pana opinii możliwość posiadania wielu legalnych partnerów byłaby dla Pani/Pana zjawiskiem akceptowalnym?* a) tak, ponieważ b) nie, bo c) trudno powiedzieć, gdyż (*pytanie kontrolne w stosunku do wcześniejszego ) Czy Pani/Pan zdaniem sytuacja superwizyjna determinuje relację superwizor-superwizowany stawiając tego pierwszego w pozycji nadrzędnej?** a) tak, ponieważ b) nie, bo c) trudno powiedzieć, gdyż (mimo że pytanie ma charakter ogólny, to odnosi się do opinii respondentów wobec problemu relacji superwizor-superwizowany z punktu ich własnych doświadczeń zw. z uczestnictwem w sesjach superwizyjych; nie chcąc stawiać osobę badaną w sytuacji dyskomfortu, zapytaliśmy więc o interesującą nas kwestię w sposób pośredni) z szeregowaniem (tzw. rangowanie) pokazują hierarchię danych elementów (odpowiedzi) według jakiegoś określonego kryterium z perspektywy respondenta Proszę uszeregować wpisując cyfry od 1 do 7 wskazane wartości odnoszące się do Pani/Pana związku małżeńskiego zaczynając od najistotniejszej (1) do najmniej istotnej (7) w Pani/Pana opinii: a) miłość b) przyjaźń c) szacunek d) niezależność e) zaufanie f) poczucie bezpieczeństwa g) wsparcie metryczkowe określają cechy o charakterze społeczno-demograficznym respondenta (np. płeć, wiek, wykształcenie); są podstawą różnicowania badanych w obrębie zmiennych niezależnych (o ile są zmiennymi niezależnymi, tj. zawierają się w jakimś problemie zależnościowym) Proszę określić Pani/Pana sytuację społeczno-zawodową: a) jestem bezrobotna/y b) jestem na rencie c) posiadam emeryturę d) studiuję e) studiuję i pracuję f) pracuję g) inna, jaka?... Tabela 3 Klasyfikacja pytań kwestionariuszowych ze względu na funkcję źródło: opracowanie własne

12 44 G łos studentów pedagogiki Część 1 Pokusić się można także o dokonanie klasyfikacji ze względu na rodzaj pytań. Wyróżnić można bowiem o wiedzę, fakty, informacje, motywy, sugestie i opinie. Pytania o wiedzę odnoszą się do konkretnych wiadomości, jakie posiada respondent. Wymagają operowania ściśle określoną terminologią. Natomiast o fakty dotyczą łatwo sprawdzalnych danych, które odnoszą się do realnej rzeczywistości społecznej z pominięciem czynnika subiektywnego. Do grupy pytań o fakty wpisują się wszystkie metryczkowe ( dotyczące sytuacji społeczno-demograficznej respondenta). Charakter tych pytań nie uwzględnia opinii czy ocen osoby badanej względem tych faktów. 28 Z kolei grupa pytań o informacje zakłada poznanie źródeł wiedzy odnośnie jakiejś kwestii, źródeł z których respondent czerpie informacje w zakresie danego tematu. Pytania o motywy dążą zaś do ujawnienia uzasadnień związanych z dokonaniem jakiegoś wyboru lub podjęciem decyzji czy postaw wobec osób, rzeczy lub zdarzeń, które są z natury subiektywne. Pytania te zwykle rozpoczynają się od słowa dlaczego. 29 W ch o sugestie daje się respondentowi możliwość podzielenia się sugestiami co do rozwiązania jakiegoś problemu lub propozycji zmian bądź wprowadzenia modernizacji. Również o opinie bazują na subiektywnej wiedzy i doświadczeniach osób badanych. Mają one na celu pokazanie tego, jak respondent postrzega dany problem i jednocześnie jak ten problem ocenia. 30 Poniżej znajduje się tabelka systematyzująca omawianą klasyfikację wraz z przykładami, będącymi ilustracją omawianych zagadnień. TYP o wiedzę o fakty SPECYFIKA ujawniają poziom świadomości respondentów odnośnie badanego problemu, o czym świadczy znajomość właściwej terminologii skłaniają do ukazania znajomości pewnych faktów; do tej grupy należy większa część pytań dotyczących sytuacji społeczno-demograficznej respondenta (metryczka) PRZYKŁAD Czy orientuje się Pani/Pan, jakie inicjatywy społeczne podejmowane są w Pani/Pana miejscu zamieszkania? a) tak, to np. b) nie, bo c) trudno powiedzieć, gdyż Proszę wskazać Pani/Pana wykształcenie: a) podstawowe b) zasadnicze zawodowe c) średnie zawodowe d) średnie ogólnokształcące e) wyższe: licencjat f) wyższe: inżynier g) wyższe: magister h) inne 28 por. M. Łobocki (2009), A.N. Oppenheim (1992) 29 Tamże, s Tamże, s. 255.

13 Sylwia Kroczyk 45 o informacje o motywy o sugestie identyfikują źródła, z których dany respondent czerpie wiedzę na jakiś temat ujawniają (subiektywne) pobudki popychające daną osobę do podjęcia takich czy innych działań/czynności/zachowań prowokują respondenta do sformułowania własnych sugestii czy zaleceń np. wobec rozwiązywania konkretnych problemów społecznych Skąd czerpie Pani/Pan informacje na temat przemocy? a) z literatury fachowej b) z środków masowego przekazu (TV/radio) c) z Internetu d) z bilbordów e) z nauk Kościoła f) z ulotek akcyjnych g) od znajomych h) z obserwacji życia codziennego i) od członków rodziny j) od nauczycieli k) inne źródła, jakie? Co spowodowało, że podjęła/ął Pani/Pan decyzję o przystąpieniu grupy wolontariuszy?.. (wolne miejsce na swobodną odpowiedź) Jakich wskazówek udzielił(a)by Pani/Pan osobie, która poszukuje zatrudnienia?.. (wolne miejsce na swobodną odpowiedź) o opinie odsłaniają sposób postrzegania przez respondentów danych faktów, zjawisk czy procesów oraz całej rzeczywistości społecznej, co w istocie determinuje ich ocenę czy sposób ich zachowania Czy Pani/Pana zdaniem dzieci niepełnosprawne umysłowo w stopniu lekkim powinny uczęszczać do klas integracyjnych? a) tak, ponieważ b) nie, bo c) trudno powiedzieć, gdyż Tabela 4 Klasyfikacja pytań kwestionariuszowych ze względu na rodzaj pozyskiwanych danych źródło: opracowanie własne Gdy już wiemy, jakimi rodzajami pytań dysponujemy i jaki typ informacji możemy dzięki nim uzyskać, nadszedł czas, by przejść do kolejnego etapu zaznajamiania się z kwestionariuszem pora poznać zalecenia konstrukcyjne. O PYTANIACH RAZ JESZCZE CZYLI WSKAZÓWKI KONSTRUKCYJNE Podczas zabiegów konstrukcyjnych należy zadbać o to, aby zadawane : 1) dotyczyły wyłącznie spraw istotnych z punktu widzenia podejmowanych problemów badawczych, 2) były możliwie jednakowo rozumiane przez wszystkie osoby badane, 3) nie były zbyt trudne do odpowiedzi, 4) były pozbawione nadmiernej sugestii, 5) były wyrażone w formie grzecznościowej M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań, s. 252.

14 46 G łos studentów pedagogiki Część 1 Dodatkowo powinny stanowić dla badanego sensowną całość, w której jedno pytanie łączy się z drugim 32. Ponadto każde pytanie ma do spełnienia funkcję ukrytą winno motywować respondenta do dalszej współpracy, wychodzić mu naprzeciw 33. W żadnym wypadku nie można badanego upokarzać czy próbować udowodnić, że nie ma racji. Nie wolno także zaskakiwać fachową terminologią bądź stosować żargonu czy gwary. Język pytań powinien być uniwersalny prosty, jednoznaczny i zrozumiały dla przeciętnego respondenta. 34 Alan N. Oppenheim sformułował kilka zasad, którymi powinny kierować się osoby chcące bezpiecznie przebrnąć przez konstruowanie kwestionariusza, a mianowicie: 1. Unikaj długich pytań. Pytanie nie powinno zawierać więcej niż 20 słów, jeśli jest to niemożliwe do wykonania rozbij je na kilka krótszych lub sformułuj kilka zdań wprowadzających. 2. Unikaj pytań o podwójnej treści. Pytanie winno dotyczyć tylko jednej kwestii, bo w sytuacji, gdy obie opcje dotyczą badanego, pojawia się problem z udzieleniem odpowiedzi. Przykład: Uczęszcza Pani/Pan na warsztaty czy na szkolenia? Zastanów się, co jeśli respondent bierze udział w obu formach doszkalania. 3. Unikaj przysłów. Z przysłowiami raczej nikt się nie sprzecza, bo powszechnie uznaje się, że przysłowia są mądrością narodu pomiar postaw w ich obliczu będzie nieprzydatny, bowiem odpowiedź będzie automatyczna i bezrefleksyjna. 4. Nie pomijaj kategorii nie wiem i nie dotyczy. Respondent ma prawo do nie posiadania informacji w jakimś zakresie nie można go zmuszać do wybrania jakiejś odpowiedzi z kafeterii, która jest mu obca. Jeśli jakaś kwestia faktycznie go nie dotyczy odpowiedź ta będzie nieprawdziwa. 32 zob. Z. Zaborowski, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, Wrocław A.N. Oppenheim, Kwestionariusze, wywiady pomiary postaw, s Tamże, s. 144.

15 Sylwia Kroczyk Unikaj akronimów, skrótów, żargonu, terminów technicznych. Jeśli ich użycie jest konieczne, to koniecznie je wyjaśniaj. Niezrozumienie przez badanych jakiegoś terminu naraża na otrzymanie odpowiedzi na chybił trafił. 6. Strzeż się terminów wieloznacznych. Wieloznaczność nawet najprostszych słów może doprowadzić do tego, że badani udzielą odpowiedzi, mając na myśli różne konteksty, co zaważy na prawdziwości formułowanych na ich podstawie wniosków. 7. Strzeż się pytań z założeniami. Powzięte założenie może nie dotyczyć respondenta, z tego właśnie powodu należy pracować z mi filtrującymi. 8. Wystrzegaj się słów obciążonych wartościowaniem. Nie należy używać określeń takich jak: dobry/zły, ładny/brzydki, zdrowy/chory gdyż nasuwają one pewien tok myślenia. 9. Nie przeceniaj pamięci respondentów. Nie można zakładać, że respondenci pamiętają wydarzenia wymagające sięgania pamięcią daleko wstecz, nie każdy przywiązuje uwagę do tych samych rzeczy. Ankietowany ma prawo nie pamiętać zaszłych faktów czy zdarzeń. 10. Nie używaj podwójnych zaprzeczeń. Podwójne zaprzeczenie (dwukrotne użycie słowa nie w jednym zdaniu) sprawia najwięcej problemów osobom badanym. Istnieje ryzyko, że respondent nie odczyta właściwie intencji. 11. Zwracaj uwagę na szczegóły. Wykaż się dbałością o estetykę graficzną kwestionariusza, w tym o jego przejrzystość, ale także stylistyczną, ortograficzną oraz interpunkcyjną poprawność. 35 Na szczególną uwagę konstruktora zasługują tak zwane drażliwe, która wymagają maksymalnej troski, dbałości i taktu. Do takich pytań w opinii M. Łobockiego należą te dotyczące stanu majątkowego, światopoglądu oraz poglądów politycznych. Owa ostrożność ukierunkowana 35 Tamże, s

16 48 G łos studentów pedagogiki Część 1 jest na to, aby nie wywoływały rozdrażnienia lub innych niepożądanych uczuć u badanych oraz nie naruszały ich sfery intymnej i nie wzbudzały podejrzenia, że odpowiadając na nie, można zaszkodzić sobie i innym 36. Podsumowując, należy przyznać, iż na kwestionariuszu ciążą pewne powinności zarówno względem badacza jak i badanego. Otóż kwestionariusz winien zgrabnie przekładać język założeń teoretycznych na język pytań oraz dostarczać jedynie tych odpowiedzi, które są istotne z punktu widzenia podjętej problematyki, a przy tym swą strukturą ułatwiać późniejszą analizę pozyskanego materiału badawczego. W kontekście osoby ankietowanej kwestionariusz jest zobligowany do nakłaniania tejże osoby do udzielenia odpowiedzi przy jednoczesnym ułatwianiu sposobu ich udzielania. Po zapoznaniu się ze wskazówkami odnoszącymi się do pytań, dla ujrzenia pełnego kontekstu architektury kwestionariusza, warto chwilę uwagi poświęcić analizie najczęściej popełnianych błędów konstrukcyjnych, co zwiększa prawdopodobieństwo ustrzeżenia się przed nimi w toku własnych poczynań w tym kierunku. DIABEŁ TKWI W SZCZEGÓŁACH CZYLI O BŁĘDACH KWESTIONARIUSZOWYCH Aby prawidłowo skonstruować kwestionariusz, który będzie solidną podstawą dla przyszłych badań, należy przestrzegać wielu zasad i zaleceń, w gąszczu których nie trudno o drobne potknięcia. Dlatego warto przeanalizować, jakim arsenałem dysponuje wróg i przejrzeć listę najczęściej popełnianych błędów, aby nie stały się one i naszym udziałem. Błędy w konstruowaniu kwestionariusza można uporządkować w odniesieniu do trzech klasyfikatorów: o wynikające ze struktury czy też układu kwestionariusza; o wynikające z wadliwej konstrukcji pytań; o wynikające z postawy badacza. W ramach błędów wynikających ze struktury kwestionariusza wymienić można następujące przewinienia: umieszczanie pytań metryczkowych na początku kwestionariusza, niewłaściwy dobór wprowadzającego, brak pytań filtrujących, niewłaściwa kolejność pytań oraz przesadna objętość kwestionariusza lub mało przejrzysta jego forma. 36 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, s. 251.

17 Sylwia Kroczyk 49 Konstruując zbyt długi kwestionariusz, który jest przeładowany mi narażamy się na ryzyko, że będzie on dla respondenta nazbyt nużący, przez co badany może zaniechać jego wypełnianie. Drugim powodem, który dosadnie przemawia za zachowaniem umiaru, jest fakt, że taki kwestionariusz jest bardzo absorbujący i wymaga poświęcenia dużej ilości czasu, co również nieubłagalnie doprowadza do rezygnacji z uczestnictwa w badaniu na różnych etapach udzielania odpowiedzi 37. Pamiętajmy przy tym, że o długości kwestionariusza w istocie decyduje liczba wskaźników, co w praktyce oznacza, iż pytań kwestionariuszowych nie może być mniej niż wskaźników! Mało przejrzysta forma kwestionariusza może zdezorientować respondenta i postawić go w mało komfortowej sytuacji, co zdecydowanie nie motywuje do dalszej współpracy. Niewłaściwie rozplanowany kwestionariusz może prowadzić do przeskakiwania /pomijania/ pytań przez respondentów, niepewności z ich strony co do rodzaju potrzebnych danych, a nawet może doprowadzić do wyrzucenia kwestionariusza 38. Należy jednak pamiętać, żeby przy okazji troski o badanego nie stracić z oczu założonych celów badań. O błędzie umieszczania pytań metryczkowych na początku kwestionariusza wspominano już wcześniej przy okazji omawiania ich charakteru. Ponadto o cechy społeczno-demograficzne umieszczone na początku mogą być postrzegane jako złamanie deklaracji zachowania całkowitej anonimowości badanych. Taki kwestionariusz staje się łudząco podobny do formularza, co znacząco obniża motywację do jego wypełniania. 39 Z kolei niewłaściwy dobór wprowadzającego oznacza umieszczenie na początku nazbyt szczegółowego, a jak radzi Łobocki: kolejność pytań winna mieć konstrukcję lejkową, czyli pierwsze powinny odznaczać się najwyższym stopniem ogólności, a kolejne stopniowo zagłębiać się w obszar szczegółów, co jest gwarantem łagodnego wprowadzenia respondenta w interesującą nas przestrzeń tematyczną. 40 W błąd ten wpisuje się również zamieszczanie w pozycji początkowej tak zwanego drażliwego. Naganne jest także pomijanie pytań filtrujących. Błąd ten jest skorelowany z fałszywym założeniem znawstwa. Jego istotą jest odgórne założenie, że badany posiada wiedzę i/lub kompetencje do tego, aby odpowiedzieć na dane pytanie/, a przecież tak być nie musi. 37 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, s Tamże, s Tamże, s M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, s. 251.

18 50 G łos studentów pedagogiki Część 1 Użycie filtrującego pomaga ustrzec się przed zadawaniem pytań osobom, których one nie dotyczą. 41 Ostatnim błędem zaklasyfikowanym do tej kategorii jest niewłaściwa kolejność pytań. Tutaj ponownie odwołujemy się do rozważenia zastosowania sekcyjnego podziału pytań, co pozwoli utrzymać pewien porządek, lejkowatą strukturę kolejności pytań w układzie od najbardziej ogólnych do zagłębiających się w temat, a nade wszystko o zachowanie ostrożności wobec pytań drażliwych, gdyż nie powinny stwarzać poczucia zagrożenia 42. W obrębie konstrukcji pytań wskazać można błędy, takie jak: błąd multiplikacji, budowanie pytań niejednoznacznych lub dwuznacznych w interpretacji, z niewłaściwie dobraną kafeterią lub skalą, tworzenie pytań sugerujących odpowiedź lub zawierających w treści podwójne zaprzeczenie, a także niedookreślenie kontekstu czasowego. Błąd multiplikacji polega na umieszczeniu dwóch kwestii w jednym pytaniu. Alan N. Oppenheim w zaleceniach odnoszących się do procesu budowy kwestionariusza i jego pytań nazywa taką konstrukcję pytaniem o podwójnym znaczeniu. Jak już wspomniano, w takie pytanie wpisana jest możliwość niedostarczenia adekwatnych do stanu faktycznego odpowiedzi, co zaważy na ich prawdziwości. 43 W tych samych zaleceniach odnaleźć można także konieczność wystrzegania się błędu, którego istotę stanowi użycie w ch konstrukcji słów niejednoznacznych, co stwarza korzystne warunki dla udzielenia odpowiedzi w wybranym przez badanego kontekście, skutkując nierzetelnością dostarczanych danych. Kolejnym błędem popełnianym przez konstruktorów kwestionariuszy jest niewłaściwy dobór kafeterii dla pytań zamkniętych. Błąd ten ma dwojaką postać, a mianowicie może wynikać z pominięcia odpowiedzi istotnej dla badanego lub posłużenia się kafeterią, która jest całkowicie nieadekwatna w stosunku do zadanego. Z tej samej kategorii wywodzi się niewłaściwy dobór skali. Niedopuszczalne jest również stosowanie pytań sugerujących, które swą treścią (zamierzenie bądź nie) naprowadzają respondenta na pewien tok myślenia lub pewien profil odpowiedzi. Nie trzeba mówić, że podważa to prawdziwość wyprowadzonych na ich podstawie wniosków. Nierozważne jest również sięganie po z podwójnym zaprzeczeniem, bowiem 41 Tamże, s Babbie E., Badania społeczne w praktyce (tł. Betkiewicz W.), s Oppenheim A. N., Kwestionariusze, wywiady pomiary postaw, s. 143.

19 Sylwia Kroczyk 51 istnieje duże prawdopodobieństwo, że część osób badanych nie odczyta prawdziwej intencji badacza. 44 Błędem jest także niedookreślenie kontekstu czasowego w przypadku pytań o konkretne fakty, które miały miejsce w przeszłości lub jednoczesne zapytanie o fakty i opinie. Wszakże logiczne jest, że jeśli ktoś o czymś nie wie, to tym bardziej nie może posiadać jakiejkolwiek opinii na dany temat. Równie karygodnymi usterkami w narzędziach kwestionariuszowych są błędy wynikające z niewłaściwej postawy badacza, mającej postać fałszywego założenie, że ankietowani posiadają wiedzę odnośnie badanych kwestii lub też cechują się pewnymi pożądanymi ze względu na przedmiot badań postawami. Fałszywe założenie znawstwa jest sytuacją, gdzie zadajemy respondentowi jakieś pytanie, bez uprzedniego sprawdzenia, czy ma wiedzę lub kompetencje w tym zakresie (zaniechanie załączania pytań o charakterze filtrującym), a fałszywe założenie postawy to błąd, który jest wynikiem przypisywania osobie badanej postawy przez niego niereprezentowanej. Zestawienie wszystkich błędów znajduje się w tabeli poniżej. Tam, gdzie było to możliwe, załączono przykład. NAZWA BŁĘDU mało przejrzysta forma kwestionariusza SPECYFIKA BŁĘDU PRZYKŁAD BŁĘDU błędy wynikające ze struktury/układu kwestionariusza nie są odpowiednio ponumerowane, kafeteria odpowiedzi zlewa się z treścią pytań, brak nawigacji między mi z tych samych obszarów problemowych, itd. _ metryczkowe na początku kwestionariusza niewłaściwy dobór wprowadzającego o sytuację życiową lub cechy społeczno-demograficzne odczytywane od razu po części wprowadzającej są często odbierane jako złamanie zasady anonimowości, co zniechęca respondentów do dalszego wypełniania kwestionariusza pytanie jest nazbyt szczegółowe, a winno zaczynać się od pytań najbardziej ogólnych, które łagodnie wprowadzą respondenta w problem 44 Tamże, s. 150.

20 52 G łos studentów pedagogiki Część 1 brak pytań filtrujących brak pytań filtrujących tam, gdzie wydają się być niezbędne; ich nieobecność może spowodować, że respondent traci czas na czytanie lub odpowiadanie na, które w rzeczywistości go nie dotyczą zadanie : Jakie są w Pani/Pana opinii najpoważniejsze wady polskiego systemu emerytalnego? niewłaściwa kolejność pytań zbyt długi kwestionariusz dotyczące jakiegoś jednego obszaru tematycznego/kontekstu nie następują po sobie, ale są porozrzucane po kwestionariuszu; brak im logicznych połączeń kwestionariusz zawiera zbyt dużą liczbę pytań, przez co może być nużący dla respondenta i wymagać poświęcenia zbyt dużej ilości czasu, co może spowodować zaniechanie jego wypełniania bez uprzedniego za: Czy zna Pani/Pan zasady/założenia, na których opiera się obowiązujący w naszym kraju system emerytalny? błędy wynikające z wadliwej konstrukcji pytań kwestionariuszowych błąd multiplikacji niejednoznaczne lub dwuznaczne w interpretacji pytanie dotyczy więcej niż jednej kwestii/relacji; elementy te mogą się wydać badanemu wzajemnie wykluczające się lub mogą w jego przypadku nie mieć powiązania, co zaważy na prawdziwości odpowiedzi najczęściej niejednoznaczność wynika z wykorzystanych do konstrukcji słów/zwrotów nieprecyzyjnych bądź mających wiele znaczeń, jak np. jakikolwiek, około, wszystko, zawsze, często, czasami, okazjonalnie Czy uważa Pani/Pan, że wynagrodzenie Pani/Pana przełożonego w wysokości 3000 zł jest adekwatne do jego kwalifikacji i wysiłku wkładanego w pracę? (odpowiedź może być nieprawdziwa, gdyż opinia respondenta na temat zależności między zarobkami a kwalifikacjami może być inna niż ocena słuszności wynagrodzenia w stosunku do wysiłku; jeśli chcielibyśmy zbadać obie zależności musielibyśmy zadać dwa odrębne ) W jakich porach je Pani/Pan posiłki? (nie wiadomo, czy chodzi o porę roku, dnia, nocy, czy też o konkretne godziny a może o rodzaj ubrania: pory to żartobliwe i nieco grubiańskie określenie spodni)

21 Sylwia Kroczyk 53 niewłaściwie dobrana kafeteria błędy dotyczące pytań zamkniętych z zestawem odpowiedzi; zaproponowane opcje mogą pomijać kwestie istotne dla badanego lub być całkowicie nieadekwatne do treści Czy często korzysta Pani/Pan z darmowych kursów doszkalających? a) tak b) nie* niewłaściwie dobrana skala zaproponowana skala może być nieadekwatna do treści lub posiadać zbyt małą rozpiętość, co niweluje wartość i rzetelność odpowiedzi *co oznacza odpowiedź nie? Korzystam rzadko czy nie korzystam wcale? Czy uważasz się za osobę empatyczną? a) tak b) nie c) nie dotyczy* *powinno być trudno powiedzieć sugerujące ( tendencyjne) poprzez swoją treść naprowadzają respondenta na pewien wariant odpowiedzi; sugestie mogą być zamierzenie lub nieświadomie podawane przez osobę konstruującą kwestionariusz; w ch sugerujących występują często zwroty o zabarwieniu emocjonalnym (np. biedny, luksusowy, głód, kryzys), które mogą narzucić respondentowi odpowiedź Większość Inowrocławian jest za zbudowaniem obwodnicy, czy Pani/Pan również opowiada się za takim rozwiązaniem? a) tak b) nie c) nie mam zdania Czy Pani/Pana zdaniem warto pomagać chorym, biednym dzieciom z krajów trzeciego świata? z podwójnym zaprzeczeniem z podwójnym zadaniem brak odniesienia czasowego w ch o fakty stosowanie języka specjalistycznego zawierają w swojej treści dwa słowa nie, które niekorzystnie wpływają na rozumienie ich istoty, a to może spowodować udzielenie odpowiedzi, które w rzeczywistości nie odpowiadają przekonaniom/opiniom respondenta błąd polegający na jednoczesnym pytaniu o fakty i o opinie o nich pytanie odnosi się do zjawiska/zdarzenia, które miało miejsce w przeszłości, ale nie podaje kontekstu czasowego, który może mieć wpływ na odpowiedź konstruowanie pytań lub kafeterii przy pomocy języka naukowego lub technicznego (czy innego języka specjalistycznego), który może nie być zrozumiały dla przeciętnego respondenta Czy nie sądzi Pani/Pan, że nie powinno się palić wyrobów tytoniowych w miejscach publicznych? a) tak b) nie c) nie mam zdania Proszę zrelacjonować i ocenić przebieg rozpoczęcia roku akademickiego 2010/2011? Proszę powiedzieć, jak przebiegało spotkanie klubu AA*? *nie wiemy, o które konkretnie spotkanie chodzi Czy zgadzasz się z założeniami teorii Maslowa? *teoria Maslowa stanowi termin specjalistyczny i nie wszyscy badani muszą wiedzieć, co się za nim kryje

22 54 G łos studentów pedagogiki Część 1 błędy wynikające z postawy badacza fałszywe założenie znawstwa fałszywe założenie postawy zadawanie pytań dotyczących danego problemu bez wcześniejszej weryfikacji (np. poprzez zadanie filtrującego), czy ta kwestia dotyczy respondenta lub też czy osoba badana posiada wiedzę na ten temat przyczyną tego błędu jest fałszywe założenie badacza, że respondent posiada wiedzę bądź kompetencje potrzebne do udzielenia odpowiedzi przypisywanie respondentowi postawy przez niego niereprezentowanej zadawanie respondentowi szeregu pytań odnośnie zadań, funkcji, pozytywnych oraz negatywnych stron stosowania superwizji w instytucjach pomocy społecznej, nie pytając wcześniej czy wie, czym w ogóle jest metoda superwizyjna _ Tabela 5 Zestawienie błędów w konstruowaniu kwestionariusza źródło: opracowanie własne ZAMIAST PODSUMOWANIA OSTATNIA WSKAZÓWKA Ogrom dyrektyw, zastrzeżeń i wymogów towarzyszący konstruowaniu kwestionariusza ankiety może wydać się dość przytłaczający i budzić wątpliwość, czy udało nam się sprostać wszystkim wytycznym. Zatem najlepszym sposobem na zweryfikowanie poprawności ankiety będzie przeprowadzenie tak zwanych badań pilotażowych, które w istocie wpisują się w pakiet wymogów postawionych badaniom sondażowym. Jak twierdzi Łobocki, metoda sondażu diagnostycznego przynosi pożądane efekty jedynie wtedy, gdy zapewnia się zarówno poprawność pytań kwestionariuszowych, jak i odpowiednią kolejność w ich zadawaniu oraz ich weryfikację podczas przeprowadzonych badań pilotażowych 45. Można więc wnioskować, że badania pilotażowe stanowią kluczowy, inaczej mówiąc niezbędny etap postępowania badawczego, który na drodze praktyki sprawdza poprawność narzędzia ankiety pod względem logicznym, merytorycznym, językowym, a także graficznym i emocjonalnym. Przez sprawdzenie poprawności logicznej rozumie się uzyskanie informacji od badanych, czy kwestionariusz ankiety tworzy spójną całość oraz czy następujące po sobie pozostają w logicznym związku, inaczej rzecz ujmując: czy kolejność ich zadawania odbywa się w zrozumiałym dla respondenta porządku. Natomiast w poprawność merytoryczną wpisuje się adekwatność możliwych odpowiedzi w stosunku do zadawanych pytań, a więc uchwycenie w zestawie pytań wszystkich badanych zmiennych. Zaś poprawność graficzną można uzyskać za sprawą 45 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, s. 254.

23 Sylwia Kroczyk 55 przejrzystości układu pytań w kwestionariuszu, właściwy dobór typu i wielkości czcionki, ale także za sprawą dobrej jakości edycji/wydruku narzędzia. W kontekście językowym badania o charakterze pilotażowym sprawdzają, czy wszyscy badani jednakowo rozumieją zadawane im oraz czy w jednakowy sposób pojmują zawarte w kwestionariuszu terminy 46. Z kolei badanie poziomu drażliwości pytań oraz poziomu motywacji związanego z udzielaniem odpowiedzi na nie stanowi przedmiot weryfikacji poprawności pod względem emocjonalnym. Wszystkie te elementy pozwalają rzetelnie ocenić wartość kwestionariusza i w razie potrzeby wprowadzić niezbędne korekty. Warto także oszacować czas, jaki jest potrzebny do całkowitego wypełnienia ankiety, co realnie ułatwi rozplanowanie badań właściwych. Uwaga od autora: Wszystkie zestawienia zamieszczone w tabelach zostały przygotowane na drodze analizy i porównania literatury zamieszczonej w bibliografii. BIBLIOGRAFIA Babbie Earl, Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2004 Dutkiewicz Waldemar, Praca magisterska: przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki, Wydawnictwo Strzelec, Kielce 2001 Łobocki Mieczysław, Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009 Łobocki Mieczysław, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2006 Niemierko Bolesław, Diagnostyka Edukacyjna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2009 Oppenheim Alan N., Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1992 Pilch Tadeusz, Bauman Teresa, Zasady badań pedagogicznych: strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1998 Puślecki Władysław, Metody badań pedagogicznych, Wydawnictwo ODN, Kalisz 1985 Rubacha Krzysztof, Metodologia badań nad edukacją, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008 Zaborowski Zbigniew, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Tamże, s. 254.