ELASTYCZNE FORMY ZATRUDNIENIA NA TLE GLOBALNEJ GOSPODARKI

Transkrypt

1 7 Bogusława Puzio-Wacławik ELASTYCZNE FORMY ZATRUDNIENIA NA TLE GLOBALNEJ GOSPODARKI 7.1. WPROWADZENIE Jednym z najbardziej znamiennych zjawisk naszych czasów jest powstawanie globalnej cywilizacji świata, tworzącej nowe szanse, ale i nowe zagrożenia. Jest to efekt wielu czynników, wśród których należy wymienić przede wszystkim nieustanny rozwój nauki i techniki, szybko rozwijającą się i doskonaloną technicznie sieć transportowo-telekomunikacyjno-informatyczną oraz liberalizację stosunków polityczno-gospodarczych. Globalizacja jest zatem procesem nieuniknionym, mającym wpływ na wiele dziedzin życia ludzi na całym świecie. Przedmiotem niniejszego rozdziału jest rola i znaczenie przedsiębiorstw w globalnej gospodarce. Zarysowane zostały rodzaje globalizacji, a także perspektywy oraz wyzwania, które globalizacja stawia przed poszczególnymi gospodarkami krajowymi. Omówiono też korporacje transnarodowe, jako główne podmioty globalnej gospodarki, oraz małe i średnie przedsiębiorstwa i ich miejsce w gospodarce światowej. Szerzej przedstawiono zastosowanie elastycznych form zatrudnienia przez współczesne przedsiębiorstwa w kontekście wymogów globalnej gospodarki. Rozważania teoretyczne zostały poparte wynikami badania ankietowego, przeprowadzonego przez autorkę wśród krakowskich przedsiębiorstw.

2 KONKURENCYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW W ASPEKCIE PROCESÓW GLOBALIZACJI Globalizacja prowadzi do znaczących zmian w funkcjonowaniu gospodarki światowej, która przestaje być zbiorem względnie autonomicznych gospodarek narodowych, powiązanych ze sobą głównie przez wymianę handlową i przepływy kapitału, a staje się systemem zintegrowanych ze sobą rynków towarowych, usługowych i finansowych oraz coraz bardziej skomplikowanymi powiązaniami inwestycyjnymi, produkcyjnymi czy technologicznymi. Wszystkie gospodarki są ze sobą wzajemnie powiązane, tworząc jeden konkurencyjny rynek, który decyduje o gospodarce światowej oraz gospodarkach krajowych. W konsekwencji efekty globalizacji są odczuwalne we wszystkich obszarach życia społecznego 1. Można wyróżnić kilka obszarów globalizacji 2 : globalizację finansów jest to deregulacja rynków finansowych, wzrastająca międzynarodowa mobilność kapitału, wzrost liczby fuzji i akwizycji instytucji finansowych itp.; globalizację rynków i konkurencji, a w konsekwencji strategii biznesu obejmuje integrację działalności gospodarczej na skalę światową, globalne poszukiwanie czynników produkcji, alianse strategiczne; globalizację technologii i powiązanych z nią badań oraz wiedzy (rozwój technologii informacji i telekomunikacji) umożliwia szybki przepływ koncepcji i rozwój powiązań pomiędzy różnymi firmami; globalizację stylów życia, modeli konsumpcji oraz kultury oznacza transfer i przyswajanie dominujących stylów życia, ujednolicenie modeli konsumpcji, dużą rolę odgrywają w tym procesie media; globalizację regulacji prawnych powoduje to zmniejszenie roli rządów narodowych i parlamentów, co prowadzi do politycznego ujednolicenia świata na drodze integracji społeczeństw w globalny system. Komisja Europejska globalizację definiuje jako: proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii 3. Przedsiębiorstwo jest postrzegane jako główny aktor procesu globalizacji. Ma ono do odegrania niezmiernie trudną rolę, co wynika z kilku powodów. 1 Firma w otoczeniu globalnym, red. J. Bogdanienko, TNOiK, Toruń 2006, s Grupa Lizbońska, Granice konkurencji, Poltext, Warszawa 1996, s Annual Economic Report for 1997, European Economy, No. 63, European Commission, Brussels 1998.

3 155 Przede wszystkim nowa rola przedsiębiorstwa jest trudna do określenia z powodu dynamiki przemian w gospodarce światowej. Poza tym istnieje problem tożsamości narodowej przedsiębiorstw, gdyż wraz z rozwojem globalizacji coraz mniejsze znaczenie ma to, z jakiego kraju pochodzą dane produkty czy usługi. Nie należy także zapominać, że przedsiębiorstwa coraz częściej stają się przedmiotem obrotu handlowego są kupowane i sprzedawane. Złożoność wymiarów globalizacji wymaga ustawicznych oraz często rewolucyjnych dostosowań podmiotów do warunków dyktowanych przez coraz bardziej złożone i szybko zmieniające się otoczenie. Globalizacja wymusza na wszystkich przedsiębiorstwach konieczność głębokiej zmiany niemal każdego z obszarów działalności przedsiębiorstwa. Nie każde przedsiębiorstwo taką zmianę może skutecznie podjąć i zrealizować. Strategia globalna przedsiębiorstwa to koncepcja dostosowania się przedsiębiorstwa do warunków globalizacji. Opiera się głównie na strategii kosztowej, a niskie koszty wytwarzania osiągane są dzięki dużej skali produkcji towarów w niewielu miejscach, posiadających optymalne warunki produkcyjne i poszerzających łącznie rynki zbytu. Sprzyja temu współdziałanie i integracja ogólnoświatowych zasobów. Coraz łatwiejszy dostęp do zagranicznych czynników produkcji, a także zniesienie istniejących ograniczeń (związanych z transferem technologii i stanowiących bariery w swobodnym przepływie dóbr i usług) dało przedsiębiorstwom szerszy dostęp do niemobilnych zasobów. W związku z obniżeniem ceł i zniesieniem pozataryfowych ograniczeń w handlu zmieniło się także znaczenie czynników decydujących o lokalizacji inwestycji. Obecnie coraz mniej istotna jest wielkość rynku, a ważniejsze okazują się takie czynniki, jak różnice w kosztach lokalizacji, jakość infrastruktury czy dostępność wykwalifikowanej siły roboczej 4. Współcześnie coraz rzadziej mamy również do czynienia z sytuacją, gdy cały proces produkcyjny przebiega w jednym kraju. Obecnie poszczególne fazy działalności ulokowane są w różnych miejscach świata. Ma to ogromny wpływ na konkurencyjność danej gałęzi gospodarki w skali kraju, a często także świata 5. Strategia globalna opiera się na założeniu podobieństwa głównych czynników sukcesu na większości rynków światowych i z tego punktu widzenia procesy te występują na trzech płaszczyznach 6 : 4 A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s B. Liberska, Procesy globalizacji i regionalizacji w gospodarce światowej [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa 2002, s A. Zorska, op. cit., s

4 156 1) w odniesieniu do gospodarki światowej globalizacja oznacza zacieśnianie się wzajemnych powiązań handlowych, inwestycyjnych i umownych między gospodarkami różnych krajów. Dzięki rozwojowi transportu i telekomunikacji oraz postępującej liberalizacji handlu międzynarodowego granice poszczególnych krajów stają się coraz bardziej przepuszczalne dla działalności gospodarczej zagranicznych podmiotów; 2) globalizacja przemysłu ma miejsce wówczas, gdy pozycja konkurencyjna danego przedsiębiorstwa na jednym rynku jest kształtowana w dużym stopniu pod wpływem jego pozycji na innych rynkach, i odwrotnie. Przemysł światowy nie jest zbiorem poszczególnych gałęzi zlokalizowanych w różnych krajach, lecz stanowi ciąg powiązanych gałęzi i rynków, będących terenem rywalizacji firm konkurujących ze sobą przy wykorzystaniu możliwości ogólnoświatowych; 3) w odniesieniu do przedsiębiorstwa globalizacja oznacza bardziej zaawansowany i złożony etap umiędzynarodowienia jego działalności, który polega na funkcjonalnej integracji rozproszonych po świecie jednostek organizacyjnych. Działalność badawcza, produkcyjna i handlowa przedsiębiorstwa ulega fragmentaryzacji, a poszczególne zadania są przenoszone do tych jednostek, które są w stanie zrealizować je najbardziej efektywnie w układzie globalnym. Ogólnie można stwierdzić, że globalizacja wpływa na warunki konkurowania poprzez: postępującą deregulację gospodarki; coraz mniejsze ograniczenia międzynarodowych przepływów towarów i usług, rosnący przepływ pracy i kapitału; otwarcie na coraz szersze rynki; zachęty rządów dla inwestorów zagranicznych, czego następstwem są rosnące bezpośrednie inwestycje zagraniczne; przestrzeganie w coraz większym stopniu międzynarodowych standardów współpracy i jakości produktów; szybki przepływ informacji oraz zmniejszanie kosztów transportu, łatwe rozprzestrzenianie się nowoczesnych technologii wytwarzania i nowych koncepcji zarządzania oraz organizacji pracy; postępującą w wielu dziedzinach gospodarki koncentrację kapitału w skali światowej. Wobec globalnej konkurencji warunkami konkurencyjności przedsiębiorstw stają się 7 : szybkość tworzenia i rozwijania nowych atrakcyjnych produktów o globalnym zasięgu; 7 M.J. Stankiewicz, Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, TNOiK, Toruń 2002, s. 86.

5 157 wytwarzanie produktów na światowym poziomie i zdolność do szybkiego dostosowania wielkości i struktury oferty do rozmiarów i struktury popytu; stosowanie globalnego marketingu, umożliwiającego sprawne wprowadzenie produktów na wszystkie ważne rynki oraz zapewniającego maksymalizację satysfakcji nabywcy; zdolność do wysokiej akumulacji finansowej, pozwalającej mobilizować środki niezbędne dla tworzenia i skutecznej sprzedaży kolejnych generacji produktów oraz koncentrowanie się na działaniach o najwyższej wartości dodanej. Starając się sprostać wyzwaniom wynikającym z bezustannych i dynamicznych zmian otoczenia, prawie każde przedsiębiorstwo stara się, walcząc o przetrwanie, zdobyć jak największy udział w rynku oraz maksymalizować zyski. Wraz z rozwojem organizacji na pewnym etapie okazuje się, że rynek lokalny jest już zbyt mały. Przedsiębiorstwo rozpoczyna więc penetrację rynków zagranicznych. Często przedmiotem jego zainteresowania są branże pokrewne lub też inne obszary działalności, w których pojawiają się możliwości dalszej ekspansji poprzez dywersyfikację produkcji. Po pewnym czasie nieliczne przedsiębiorstwa stają się międzynarodowymi (transnarodowymi) korporacjami i zaczynają dyktować warunki postępowania, do których muszą się dostosować inne organizacje gospodarcze, a czasem także struktury władzy państwowej. Przewaga konkurencyjna korporacji transnarodowych wynika przede wszystkim z 8 : możliwości rozbudowania sieci filii pozwalającej na optymalizację struktury czynników produkcji, ograniczania wykorzystania własnych zasobów na rzecz wzmacniania funkcji organizowania procesów produkcyjnych często w formie firm wirtualnych, większej możliwości właściwego wykorzystania dzięki dużej skali produkcji oraz pozyskania kapitału intelektualnego, lepszej orientacji w zakresie poziomu kosztów i cen osiąganej w wyniku rozwoju systemów informatycznych, co ułatwia racjonalizację prowadzonej działalności. Powstanie i rozwój korporacji transnarodowych oznacza zatem wejście na wyższy poziom walki konkurencyjnej o zachowanie lub umocnienie pozycji firmy na rynku zarówno krajowym, jak i międzynarodowym. Konkurencja glo- 8 W. Szymański, Rozstrzygająca rola przedsiębiorstw w dostosowywaniu gospodarki do integracji europejskiej i globalizacji [w:] Polskie przedsiębiorstwa wobec standardów europejskich, Instytut Finansów Gospodarki Narodowej, Warszawa 2003, s

6 158 balna wzmaga presję na dokonywanie megafuzji i przejęć firm, aby jeszcze bardziej zwiększyć przewagę konkurencyjną. Globalne środowisko biznesu zmienia się diametralnie. Dotychczas konkurencja na rynkach międzynarodowych była domeną głównie dużych firm, podczas gdy małe pozostawały lokalnymi lub regionalnymi w swym zasięgu. Usunięcie narzucanych odgórnie przez rządy krajów barier ekonomicznych oraz najnowsze osiągnięcia w produkcji, komunikacji i transporcie sprawiły jednak, że małe firmy mogą współzawodniczyć na rynkach całego świata. Aby z powodzeniem konkurować we współczesnych warunkach, firma musi być konkurencyjna globalnie, nawet jeśli nie działa bezpośrednio na rynkach międzynarodowych, ponieważ małe firmy doświadczają obecnie konkurencji ze strony firm światowych już na swych lokalnych rynkach, a jednocześnie łatwiej mogą korzystać z ogólnego rozwoju wiedzy i postępu technicznego dzięki osiągnięciom telekomunikacji i informatyki. Przedsiębiorstwa krajowe zmuszone do międzynarodowej konkurencji często łączą się z innymi lokalnymi przedsiębiorstwami, które znajdują się w podobnej sytuacji. Dzięki temu małe i średnie przedsiębiorstwa mogą uniknąć wielu zagrożeń spowodowanych nieznajomością obcych rynków i ich specyfiki. W ten sposób mogą również korzystać z infrastruktury technologicznej i informacyjnej podobnych im firm. Dynamika internacjonalizacji tych przedsiębiorstw skupia się zatem na łączących je cechach wspólnych, a nie na różnicach. Istnieją trzy podstawowe drogi prowadzące do obecności małych i średnich przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych 9 : eksport, zintegrowane partnerstwo z większymi firmami, bezpośrednie inwestycje obce. Zakłada się, że firmy działające na międzynarodowym rynku mają stabilną pozycję na własnym, lokalnym rynku, są dobrze zaopatrzone w zasoby finansowe i ludzkie oraz stosują odpowiednie zarządzanie ryzykiem. Zmieniające się układy sił na rynkach zmuszają dzisiaj niemal wszystkie przedsiębiorstwa do głębokich zmian, co wymaga wykorzystania przede wszystkim trzech czynników 10 : innowacyjnych wyrobów, innowacyjnych procesów produkcji, innowacyjnych struktur organizacyjnych. Wysoki stopień centralizacji zarządzania i sztywność struktur organizacyjnych utrudniają śledzenie sygnałów z rynku, co może powodować przeoczenie nr 8. 9 Firma w otoczeniu globalnym, s Innowacje organizacyjne ważne także w mniejszych firmach, Zarządzanie na Świecie 1997,

7 159 zagrożeń. Konieczne jest więc wprowadzanie nowych elastycznych zasad organizacji, kładących nacisk na niezależne jednostki działające na własną odpowiedzialność i rachunek lub wprowadzenie określonych form organizacji sieciowej. Jedną z najważniejszych pozytywnych cech jest duża elastyczność małych i średnich przedsiębiorstw i natychmiastowe podejmowanie decyzji, co daje im przewagę nad dużo silniejszą konkurencją. Kolejnym atutem mniejszych przedsiębiorstw jest doskonała znajomość lokalnego rynku, co przekłada się na umiejętność niemal doskonałego zrealizowania jego potrzeb. Globalizacja dotyczy każdego aspektu życia gospodarczego współczesnych krajów i wszystkie przedsiębiorstwa mają w tym procesie swój udział. Mimo że gospodarka globalna kojarzy się głównie z wielkimi ponadnarodowymi korporacjami, to jednak okazuje się, że mniejsze podmioty gospodarcze również mają w tym procesie swe miejsce i odgrywają ważną rolę. Stanowią one bowiem uzupełnienie dla wielkich firm oraz działają tam, gdzie korporacje okazują się mniej efektywne (chodzi tu zwłaszcza o produkcję i usługi niestandardowe i specyficzne dla danego regionu) GLOBALIZACJA A UELASTYCZNIENIE RYNKU PRACY W globalnej gospodarce problemy rynku pracy, zwłaszcza w zakresie ograniczania bezrobocia, wiążą się przede wszystkim ze zmianami struktury gospodarczej. Pociąga to za sobą względne zmniejszenie zatrudnienia w wielu krajach. Duży wpływ ma tu coraz powszechniejsze wprowadzanie pracooszczędnych technik i technologii wytwarzania, w wyniku czego rolę, jaką kiedyś odgrywała praca, pełnią obecnie kapitał i wiedza. Wzrasta wydajność pracy, rosną też płacowe i pozapłacowe koszty pracy. Obserwuje się ponadto zacieranie się granic przepływu narodowego kapitału, gdyż w wielkich korporacjach rządzi kapitał międzynarodowy, pochodzący z różnych krajów. Kapitał lokowany jest tam, gdzie może przynieść największy zysk. Jednym z kryteriów jest tu cena użycia i produktywność pracy. Łatwość przepływu kapitału stanowi o eliminacji formalnych granic między krajowymi rynkami pracy 11. Zakres globalizacji rynków pracy można mierzyć rozmiarami międzynarodowych migracji zarobkowych, udziałem cudzoziemców w narodowych rynkach pracy, zatrudnieniem w korporacjach transnarodowych i pracą w przedsiębiorstwach współpracujących z zagranicznymi firmami. Korporacje transnarodowe 11 L. Mączka, Gospodarka globalna u progu XXI wieku, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2003, s

8 160 oddziałują na lokalne rynki pracy przede wszystkim poprzez siatki międzynarodowych powiązań produkcyjnych, specyficzne systemy zleceń dla lokalnych firm, systemy kontraktacji i subkontraktacji. Niektóre z tych praktyk wydają się kontrowersyjne z uwagi na ich niekorzystny wpływ na funkcjonowanie lokalnych rynków pracy 12. Proces globalizacji powoduje, że pracodawcy w wielu krajach w coraz większym stopniu korzystają z nietypowych, elastycznych form zatrudnienia. Pojęcie elastycznych form pracy nie jest jednoznaczne, ponieważ może dotyczyć z jednej strony elastycznej organizacji czasu pracy (jego niestandardowych rozkładów), z drugiej elastycznej, nietypowej formy zatrudnienia (opartej na nietypowym stosunku pracy). Czas pracy to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę. Sposób organizacji tego czasu zależy od pracodawcy. Z kolei termin elastycznych form zatrudnienia najczęściej stosowany jest do określenia form zatrudnienia innych niż zatrudnienie tradycyjne, czyli 13 : w przewidzianym ustawowo pełnym wymiarze czasu pracy, na czas nieograniczony, z ustalonym sztywno ośmiogodzinnym dniem pracy, trwające od poniedziałku do piątku, w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę. W efekcie podmiotami elastycznego zatrudnienia są osoby np. zaangażowane przez firmę na czas określony lub do wykonania konkretnej pracy, pracujące w niepełnym wymiarze godzin, niektóre kategorie pracowników niezależnych, pracownicy dniówkowi lub pracujący w domu czy w systemie telepracy, również niektóre kategorie podwykonawców. O stosowaniu elastycznych form decydują z jednej strony przesłanki ekonomiczne (jako jeden ze sposobów na zwiększenie efektywności firm), z drugiej jest to sposób na ograniczenie bezrobocia, a także instrument ułatwiający godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Wyróżniamy następujące rodzaje elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy 14 : umowy o pracę na czas określony, pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy, 12 Z. Dach, Internacjonalizacja polskiego rynku pracy w świetle procesów globalizacyjnych zachodzących w świecie [w:] Ekonomiczno-społeczne problemy transformacji systemowej w Polsce, red. Z. Dach, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2007, s E. Kryńska, Wykorzystanie niestandardowych form zatrudnienia i organizacji pracy w przedsiębiorstwach polskich [w:] Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku. Aspekty makroekonomiczne i regionalne, red. R. Horodelski, C. Sadowska-Snarska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok Warszawa 2003, s Ibidem, s. 31.

9 161 kontraktowanie pracy, samozatrudnienie, wypożyczanie pracowników (praca tymczasowa), dzielenie stanowiska pracy, pracę na wezwanie (praca na telefon), pracę w domu, telepracę. Nowe formy zatrudnienia, tworząc nietypowy stosunek pracy gdzie praca wykonywana jest na podstawie zmiennych reguł w odniesieniu do czasu pracy, wynagrodzeń, a nawet liczby pracodawców, z którymi związany jest pracownik stały się głównym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się istotnych funkcji związanych z zatrudnieniem. Ujawniają się stosunki pracy, które z jednej strony nie mieszczą się w obrębie klasycznego stosunku pracy podporządkowanej, jaką znaleźć można w typowej umowie o pracę i które jeszcze do niedawna uważane były za model wyłączny, z drugiej zaś kolidując z klasycznymi funkcjami czasu pracy i wywołując przez to wyraźne zmiany w kodeksie pracy, są coraz częściej stosowane, stając się modelem coraz bardziej powszechnym 15. Choć nietypowe formy zatrudnienia znane są od dawna, to jednak zainteresowanie nimi w krajach wysoko rozwiniętych wzrosło w szczególności w latach 90. ubiegłego stulecia 16. Większość miejsc pracy utworzonych począwszy od lat 90. XX w. w krajach OECD dotyczyła zatrudnienia w niepełnym wymiarze, co wynika z braku pracy pełnoetatowej, również dotyczy to pracy na czas określony. Poza tym coraz częściej praca w ramach kontraktu czy umowy-zlecenia wypiera pracę w ramach stałego stosunku pracy. Zwiększa się stale zakres pracy na odległość, pracy na wezwanie, zatrudnienia w przedsiębiorstwach świadczących usługi w formie wypożyczania pracowników. Wprowadza się nową organizację pracy w zespołach, które mają różne zadania i realizują jednocześnie kilka projektów w tym samym czasie. Nowe, elastyczne formy zatrudnienia prowadzą do obniżenia kosztów pracy, powodują też zwiększenie mobilności pracowników. Nietypowe formy zatrudnienia wpływają na zmianę charakteru pracy, powodują zmianę relacji między pracodawcą i pracownikiem. Elastyczne formy zatrudnienia pozwalają godzić życie rodzinne z zawodowym i mogą być atrakcyjne dla drugiej osoby w rodzinie, która pragnie jedynie uzupełnić dochody rodziny. Warto też zauważyć, że nawet mało atrakcyjne zatrudnienie jest lepsze niż bezrobocie. 15 Z. Malara, Przedsiębiorstwo w globalnej gospodarce. Wyzwania współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s Zob. E. Kryńska, Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003.

10 WYKORZYSTANIE ELASTYCZNYCH FORM PRACY W BADANYCH PRZEDSIĘBIORSTWACH W celu przedstawienia skali i zakresu zastosowania elastycznych form zatrudnienia oraz nietypowych rozkładów czasu pracy przez pracodawców, autorka przeprowadziła badanie ankietowe wśród krakowskich przedsiębiorstw. Badanie dotyczyło zastosowania elastycznych form zatrudnienia i nietypowych rozkładów czasowych przewidzianych przez polskie prawo pracy, a także stanu wiedzy przedsiębiorców na ten temat. Ankiety zostały wysłane do 347 przedsiębiorstw, których siedziby mieszczą się w Krakowie. Wypełnione ankiety zdecydowało się odesłać 112 przedsiębiorstw. Próba badawcza objęła przede wszystkim przedsiębiorstwa sektora prywatnego, a także niewielką liczbę przedsiębiorstw komunalnych. Przedsiębiorstwa reprezentują następujące sekcje gospodarki narodowej: przemysł, budownictwo, handel i naprawy, transport, ochrona zdrowia, obsługa nieruchomości i firm. Badanie zostało zrealizowane na przełomie lat 2007 i 2008, a dotyczyło trzech kolejnych lat: 2005, 2006 i Podstawą doboru firm były adresy firm widniejące w ogólnodostępnych bazach teleadresowych oraz własne poszukiwania autorki. Biorąc pod uwagę formę prawną badanych firm, najliczniej reprezentowane są spółki prawa handlowego (tabela 7.1). Tabela 7.1. Forma prawna badanych podmiotów Forma prawna Liczba Procent Spółka akcyjna 8 7,14 Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 27 24,10 Spółka jawna 23 20,53 Spółka cywilna 12 10,71 Zakłady osób fizycznych 42 37,50 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Wśród badanych przedsiębiorstw znalazły się 42 zakłady należące do osób fizycznych, natomiast wśród spółek najwięcej jest spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Analizując rodzaj działalności badanych podmiotów, można zauważyć, że dominującą grupę stanowią te, które zorientowane są na działalność przemysło-

11 163 wą 59 firm, co stanowi 52,67% ogółu badanych firm. Pozostałe firmy reprezentują zróżnicowane sekcje gospodarki narodowej (tabela 7.2). Tabela 7.2. Rodzaj głównej działalności badanych przedsiębiorstw Sekcje gospodarki Liczba Procent Przemysł 59 52,67 Budownictwo 16 14,28 Handel i naprawy 19 16,96 Transport 6 5,35 Obsługa nieruchomości i firm 6 5,35 Ochrona zdrowia 3 2,67 Pozostałe 20 17,85 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Pozycja pozostałe obejmuje te rodzaje działalności przedsiębiorstw, które nie zostały zakwalifikowane do wymienionych oraz innych istniejących sekcji gospodarki narodowej. Przedsiębiorstwa, które wzięły udział w badaniu, zostały podzielone na cztery grupy ze względu na wielkość zatrudnienia. Do pierwszej zaliczone zostały firmy zatrudniające do 9 osób, do drugiej zatrudniające od 10 do 49 osób, do trzeciej zatrudniające od 50 do 249 osób, natomiast w ostatniej grupie znalazły się przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 250 osób. Tabela 7.3. Liczba zatrudnionych w badanych przedsiębiorstwach Rozmiary przedsiębiorstw według zatrudnienia Liczba zatrudnionych Procent 1 9 osób 54 48, osób 42 37, osób 10 8, i więcej osób 6 5,35 Ogółem ,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. W badanej próbie przeważają firmy małe o liczbie pracowników od 1 do 49. Badanie objęło 96 firm tego typu, co stanowi 85,71% całości próby (tabela 7.3). Firmy średnie, zatrudniające od 50 do 249 osób, stanowią 8,92% badanej próby. Badaniem objęto również 6 firm dużych (5,35% badanej próby). Pytania zawarte w ankiecie dotyczyły stosowania nietypowych form zatrudnienia przez badane firmy, co miało na celu poznanie zakresu stosowania tych

12 164 form przez pracodawców, jak też ich opinii na temat zmian w kodeksie pracy dopuszczających te formy zatrudnienia. Spośród wszystkich elastycznych form zatrudnienia przyjętych przez polski kodeks pracy badane przedsiębiorstwa stosują następujące: praca w niepełnym wymiarze czasu, praca na czas określony, praca w domu, wynajmowanie pracy, telepraca, praca na zastępstwo, wypożyczanie pracowników, samozatrudnienie, umowy cywilnoprawne. W badanym okresie zanotowano niewielkie zmiany w liczbie przedsiębiorstw stosujących elastyczne formy zatrudnienia (tabela 7.4). Tabela 7.4. Przedsiębiorstwa stosujące elastyczne formy zatrudnienia w latach Forma zatrudnienia Praca w niepełnym wymiarze czasu Praca na czas określony liczba przedsiębiorstw procentowy udział w ogólnej liczbie przedsiębiorstw liczba przedsiębiorstw procentowy udział w ogólnej liczbie przedsiębiorstw liczba przedsiębiorstw procentowy udział w ogólnej liczbie przedsiębiorstw 74 82, , , , , ,5 Praca w domu 8 8, , ,32 Wynajmowanie pracy 10 11, , ,6 Telepraca 3 3,4 5 5,6 6 6,7 Praca na zastępstwo Wypożyczanie pracowników 2 2,2 6 6,7 8 8,9 4 4,5 7 7,8 6 6,7 Samozatrudnienie 19 21, , ,4 Umowy cywilnoprawne 60 67, , ,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Najbardziej widoczny jest wzrost zatrudnienia pracowników na zastępstwo oraz w formie wypożyczania pracowników. Natomiast pozostałe zmiany wystąpiły w granicach od 1 do 3 punktów procentowych. Biorąc pod uwagę wielkość przedsiębiorstw, najczęściej decydują się na zatrudnienie pracowników w niepełnym wymiarze czasu przedsiębiorstwa małe, zatrudniające od 10 do 49 pracowników, natomiast najrzadziej mikroprzedsiębiorstwa, zatrudniające do 9 osób (tabele ).

13 165 Tabela 7.5. Stosowanie elastycznych form zatrudnienia ze względu na wielkość przedsiębiorstw w 2005 r. Forma zatrudnienia Do 9 osób osób osób Praca w niepełnym wymiarze czasu Powyżej 249 osób Praca na czas określony Praca w domu Wynajmowanie pracy Telepraca Praca na zastępstwo Wypożyczanie pracowników Samozatrudnienie Umowy cywilnoprawne Udział procentowy wśród przedsiębiorstw stosujących daną formę nietypowego zatrudnienia Praca w niepełnym wymiarze czasu 6, ,8 Praca na czas określony ,8 22,7 Praca w domu Wynajmowanie pracy Telepraca 66,6 33,3 0 0 Praca na zastępstwo Wypożyczanie pracowników Samozatrudnienie 26,3 26,3 10,5 37 Umowy cywilnoprawne 16, ,5 21,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Umowy na czas określony stosują najczęściej firmy zatrudniające od 10 do 49 osób, najrzadziej do 9 osób. Wynajmowanie pracowników jest stosowane w największym stopniu przez przedsiębiorstwa zatrudniające do 49 i do 249 pracowników, a w niewiele mniejszym stopniu przez przedsiębiorstwa duże (powyżej 249 pracowników). Z punktu widzenia pracodawcy jest to forma szczególnie korzystna, zwłaszcza jeśli chodzi o koszty zatrudniania i zwalniania pracowników. Nie wymaga podania konkretnej przyczyny zwolnienia, a przez to firmy mogą dość elastycznie kształtować poziom zatrudnienia, w zależności od potrzeb w danym okresie. Z kolei telepracę wykorzystują w swoich firmach jedynie małe przedsiębiorstwa zatrudniające do 49 osób, a pracę na zastępstwo jedynie duże przedsiębiorstwa (powyżej 50 pracowników). Na wypożyczanie pracowników decydują się jedynie firmy zatrudniające od 10 do 49 i od 50 do 249 pracowników. Wypożyczanie pracowników od innych firm czy instytucji uważane jest za formę zatrudnienia korzystną tak dla przed-

14 166 siębiorcy, jak i pracobiorcy. Z jednej strony bowiem pozwala na zminimalizowanie kosztów związanych z okresowym przerostem zatrudnienia, a z drugiej gwarantuje ciągłość zatrudnienia pracownikowi. Natomiast samozatrudnienie jest tak samo popularne we wszystkich czterech grupach przedsiębiorstw. Bardzo popularną formą, często stosowaną przez badane firmy, jest umowa cywilnoprawna. Podobnie jak umowa na czas określony jest to forma szczególnie korzystna dla pracodawcy, gdyż pozwala obniżyć koszty pracy oraz nie wymaga podawania przyczyn zwolnienia pracownika, ponieważ umowa jest zawierana na dany okres. Pracownik w przypadku tej formy zatrudnienia jest mniej chroniony przez kodeks pracy niż w wypadku zatrudnienia na czas nieokreślony. Tabela 7.6. Stosowanie elastycznych form zatrudnienia ze względu na wielkość przedsiębiorstw w 2006 r. Forma zatrudnienia Do 9 osób osób osób Praca w niepełnym wymiarze czasu Powyżej 249 osób Praca na czas określony Praca w domu Wynajmowanie pracy Telepraca Praca na zastępstwo Wypożyczanie pracowników Samozatrudnienie Umowy na zlecenie (o dzieło) Udział procentowy wśród przedsiębiorstw stosujących daną formę zatrudnienia Praca w niepełnym wymiarze czasu 5,7 52, ,6 Praca na czas określony 16,1 45,4 27,7 11,4 Praca w domu 22,3 44,4 0 33,3 Wynajmowanie pracy 0 33,3 41,6 25 Telepraca Praca na zastępstwo 0 16,6 33,3 50 Wypożyczanie pracowników 0 41,2 58,8 0 Samozatrudnienie 27,7 27,7 18,2 27,7 Umowy cywilnoprawne 13,3 36,7 28,5 21,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. W 2006 r., w stosunku do roku poprzedniego, różnice w stosowaniu elastycznych form zatrudnienia w przedsiębiorstwach różnej wielkości były nie-

15 167 wielkie. Największe zmiany dotyczyły telepracy i pracy na zastępstwo, natomiast pozostałe kategorie zmieniły się w niewielkim stopniu. Tabela 7.7. Stosowanie elastycznych form zatrudnienia ze względu na wielkość przedsiębiorstw w 2007 r. Forma zatrudnienia Do 9 osób osób osób Praca w niepełnym wymiarze czasu Powyżej 249 osób Praca na czas określony Praca w domu Wynajmowanie pracy Telepraca Praca na zastępstwo Wypożyczanie pracowników Samozatrudnienie Umowy cywilnoprawne Udział procentowy wśród przedsiębiorstw stosujących daną formę zatrudnienia Praca w niepełnym wymiarze czasu 6,5 48,5 26,3 19,2 Praca na czas określony 16 43,4 30,3 13,3 Praca w domu 18,2 45,4 9,1 27,7 Wynajmowanie pracy 0 30,1 45,4 23,2 Telepraca 33,3 33,3 16,7 16,7 Praca na zastępstwo 0 12, ,5 Wypożyczanie pracowników 0 33,3 66,6 0 Samozatrudnienie 20 30,3 15,2 35,7 Umowy cywilnoprawne 13, ,7 20,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Informacje zawarte w tabeli 7.7 przedstawiają stosowanie elastycznych form zatrudnienia ze względu na wielkość przedsiębiorstw w 2007 r. Jak można zauważyć, zmiany w kolejnych latach analizy są niewielkie i zasadniczo nie mają wpływu na rozkład poszczególnych cech. Najbardziej widoczny jest spadek liczby umów na zlecenie w 2007 r. w stosunku do lat poprzednich, i to we wszystkich grupach przedsiębiorstw. Natomiast w tym samym okresie zanotowano niewielki wzrost liczby zatrudnionych na czas określony, co można tłumaczyć jako formę rekompensaty spadku liczby umów na zlecenie. Niezależnie od tych tendencji, w całym badanym okresie widać, że pewne formy zatrudnienia są bardziej preferowane przez duże firmy, a inne przez małe firmy. I tak, pracę w niepełnym wymiarze czasu wybierają najczęściej małe firmy, zatrudniające od 10 do 49

16 168 pracowników, natomiast najrzadziej mikropodmioty zatrudniające do 9 osób. Również praca na czas określony, a także umowy o dzieło, najczęściej i najrzadziej występują w tych samych grupach przedsiębiorstw, choć różnice te są mniejsze niż w poprzednim przypadku. Natomiast pozostałe formy zatrudnienia są stosowane w znacznie mniejszym stopniu, a niektóre z nich w ogóle nie występują w określonych grupach przedsiębiorstw, jak np. telepraca nie jest stosowana przez duże firmy, a wynajmowanie pracy, praca na zastępstwo czy wypożyczanie pracowników nie są stosowane przez mikropodmioty. Kolejne pytania, które postawiono krakowskim przedsiębiorcom, dotyczyło stosowania nietypowych rozkładów czasu pracy. Spośród wszystkich rodzajów czasu pracy zawartych w polskim kodeksie pracy badane przedsiębiorstwa stosowały następujące: zadaniowy czas pracy, równoważny czas pracy, praca w ruchu ciągłym, ruchomy czas pracy, skrócony czas pracy. Firmy, które stosują nietypowe rozkłady czasu pracy, stanowią relatywnie stałą pod względem liczebności grupę, co można interpretować jako pozytywną ocenę powyższych form przez tych przedsiębiorców. W badanym okresie zanotowano niewielkie zmiany w stosowaniu nietypowych rozkładów czasowych, jedynie w przypadku skróconego oraz ruchomego czasu pracy wyraźnie wzrosła liczba przedsiębiorstw stosujących te formy (tabela 7.8). Największy wzrost zanotowano w wypadku skróconego czasu pracy. Wydaje się, że w pewnym zakresie (podobnie jak w krajach Europy Zachodniej) jest to spowodowane chęcią godzenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym, ale równie często przyczyną pracy w czasie skróconym jest brak jakiegokolwiek innego zatrudnienia. Tabela 7.8. Liczba przedsiębiorstw stosujących nietypowe rozkłady czasowe w latach Rodzaj czasu pracy Zadaniowy czas pracy Równoważny czas pracy Praca w ruchu ciągłym Ruchomy czas pracy Skrócony czas pracy Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Informacje zawarte w tabeli 7.9 odzwierciedlają poziom zainteresowania nietypowymi rozkładami czasowymi, wskazywanymi przez badane przedsiębiorstwa. Dominuje nadal typowy ośmiogodzinny dzień pracy i czterdziestogodzinny tydzień roboczy (równoważny czas pracy), gdyż ze wszystkich stosowa-

17 169 nych przez badane przedsiębiorstwa nietypowych rozkładów czasowych cieszył się on w badanym okresie największą popularnością (prawie jedna trzecia przedsiębiorstw korzystała z tej formy czasu pracy 30,24%). Równoważny czas pracy związany jest z możliwością wydłużenia czasu pracy pracownika nawet do 12 godzin na dobę w zamian za wolne dni lub godziny, co wydaje się atrakcyjne dla firm produkcyjnych, pracujących w ruchu ciągłym, lub firm, które ze względu na specyficzny przedmiot działalności, nie mogą przerywać pracy przed zakończeniem kolejnego etapu (np. budownictwo, usługi hotelarskie, telefoniczne itp.). Tabela 7.9. Procentowy udział przedsiębiorstw stosujących nietypowe rozkłady czasu pracy w ogólnej liczbie badanych przedsiębiorstw w latach Rodzaj czasu pracy Zadaniowy czas pracy 20,16 23,50 23,50 Równoważny czas pracy 30,24 30,24 30,24 Praca w ruchu ciągłym 16,80 20,16 20,16 Ruchomy czas pracy 13,44 19,04 22,40 Skrócony czas pracy 14,56 20,16 23,50 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Z uzyskanych wyników badań wynika, że część przedsiębiorstw dostrzega korzyści ze stosowania elastycznych form pracy, nawet jeśli ich w danym momencie nie wykorzystuje. Pracodawcy podkreślają, że stosowanie tych form zatrudnienia pozwala na dopasowanie poziomu zatrudnienia do bieżących potrzeb firmy. Dostrzegają również, że jest to sposób na obniżenie kosztów zatrudnienia, gdyż stosowanie elastycznych form zatrudnienia pozwala uniknąć wysokich kosztów związanych ze zwalnianiem i zatrudnianiem pracowników. Z drugiej strony około 30% przedsiębiorstw nie dostrzega żadnych korzyści, co może wynikać z różnych powodów albo niedostatecznej wiedzy, albo przekonania, że wykorzystanie elastycznych form pracy nie przynosi żadnych korzyści, ani społecznych, ani ekonomicznych. W opinii przedsiębiorców firmy, które chcą stosować elastyczne formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy, napotykają pewne bariery organizacyjne, technologiczne oraz prawne (dowolna interpretacja uregulowań prawnych lub brak tych regulacji). W polskich warunkach wydaje się, że duże znaczenie powinno mieć upowszechnienie elastycznej organizacji czasu pracy, która nie powoduje skutków ekonomicznych w postaci obniżonego wynagrodzenia. Wymaga to pewnego wysiłku organizacyjnego ze strony pracodawców, co może być główną przeszkodą w upowszechnieniu takich rozwiązań.

18 UWAGI KOŃCOWE Zasadnicze znaczenie dla przemian ekonomicznych związanych z globalizacją ma postęp techniczny. Powoduje on ogromne zmiany w strukturze produkcji oraz metodach wytwarzania, organizacji i zarządzania, zarówno w skali mikro-, jak i makroekonomicznej. Nie mniej ważne są zmiany w zapotrzebowaniu i wyposażeniu w zasoby wytwórcze, wśród których silnie wzrasta znaczenie zaawansowanych zasobów (technologii, kwalifikacji, infrastruktury). Postęp naukowo- -techniczny jest procesem ciągłym i również w przyszłości będą utrzymane powyższe tendencje i kierunki przemian. Wpływ procesu globalizacji oraz postępującej automatyzacji i robotyzacji na rynek pracy jest ogromny i stanowi wielkie wyzwanie dla współczesności. Postęp techniczny, a zwłaszcza rozwój mikroelektroniki, która prowadzi do coraz bardziej wyrafinowanej zautomatyzowanej produkcji, zwiększa możliwości produkcji bez pracy rutynowej i powtarzalnej. Coraz bardziej opłacalny staje się alternatywny system produkcji w stosunku do systemu opartego na pracy. Natomiast globalizacja, zwiększając ostrość współzawodnictwa, tworzy silną presję na obniżkę kosztów, tak poprzez wdrażanie nowoczesnej technologii, jak i przez przenoszenie poszczególnych faz produkcji do krajów o najniższej cenie pracy. Wzrost bezrobocia i konkurencji o pracę wymusza konieczność uelastycznienia rynku pracy, co pozwala utrzymać relatywnie większe zatrudnienie, ale w bardziej zróżnicowanych formach (choć czasem gorszych z punktu widzenia zabezpieczeń pracowniczych). Konieczność stosowania elastycznych form zatrudnienia wynika z wyzwań, jakie stawia rynkom pracy wzrost konkurencji na świecie oraz sam proces globalizacji. Przeprowadzone badanie ankietowe wykazało, że wiedza na temat nietypowych form zatrudnienia badanych przedsiębiorców jest niewystarczająca. Przedsiębiorcy, którzy zdecydowali się wykorzystać nietypowe formy zatrudnienia w swoich przedsiębiorstwach, ocenili je pozytywnie i docenili korzyści, które wynikają z ich stosowania. W przyszłości konieczne stanie się upowszechnienie wiedzy na temat elastycznych form zatrudnienia i możliwości, jakie są z nimi związane. W dobie globalizacji uelastycznienie rynku pracy pozwala bowiem podmiotom szybciej dostosowywać się do zachodzących przemian gospodarczych.