prof. zw. dr hab. Mariola Bidzan ŻOŁNIERZY ZAWODOWYCH WOJSKA POLSKIEGO oraz promotora pomocniczego dr Izabeli A. Grzankowskiej,

Transkrypt

1 INSTYTUT PSYCHOLOGII Gdańsk, prof. zw. dr hab. Mariola Bidzan Instytut Psychologii UG Recenzja rozprawy doktorskiej mjra mgra inż. Krzysztofa Piórowskiego RADZENIE SOBIE ZE STRESEM A ZMĘCZENIE PRZEWLEKŁE ŻOŁNIERZY ZAWODOWYCH WOJSKA POLSKIEGO napisanej pod kierunkiem dr hab. Małgorzaty A. Basińskiej, prof. UKW oraz promotora pomocniczego dr Izabeli A. Grzankowskiej, dokonana na podstawie uchwały Rady Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy z dnia 14 lutego 2017 r. Doktorant, będący zawodowym wojskowym, a jednocześnie psychologiem i certyfikowanym psychoterapeutą pracującym w nurcie poznawczo behawioralnym nie tylko z teorii, ale z autopsji doświadcza następstw licznych zmian, restrukturyzacji i transformacji, któremu podlega w ostatnich latach Wojsko Polskie. Zmiany te, jak pisze sam Autor, wynikają z kilku powodów, do których należy zaliczyć m.in. konieczność dostosowania systemu obronnego państwa do warunków współdziałania sojuszniczego z NATO, reorganizację systemu dowodzenia armią, modernizację przestarzałego sprzętu bojowego oraz modyfikację samych struktur osobowych w armii poprzez jej profesjonalizację. Autor zdaje sobie sprawę, że z uwagi na specyfikę funkcjonowania armii, w tym hierarchizacją władzy, koniecznością bezwzględnego podporządkowania przełożonym, bezwarunkowym przestrzeganiem bardzo precyzyjnie określonych, sztywnych norm i przepisów regulujących pracę, podziałem na dowódców i podwładnych, podwyższonym ryzykiem dla zdrowia i życia, a także występującą często w tej pracy presją czasu, stresem i napięciem, obserwować można wśród żołnierzy pojawianie się niekorzystnych zjawisk natury zdrowotnej, zarówno w sferze psychicznej, jak i i fizycznej, takich jak zmęczenie. Mimo wagi zagadnienia w literaturze przedmiotu niezmiernie mało jest prac odnoszących się do radzenia sobie ze stresem w kontekście przewlekłego zmęczenia u zawodowych wojskowych, uwzględniających specyfikę funkcjonowania armii, tym bardziej, że Doktorant nie ograniczył się do najczęściej penetrowanego przez badaczy radzenia sobie ze stresem z perspektywy behawioralnej (stosowane strategie radzenia sobie), ale uwzględnił także perspektywę poznawczą radzenia sobie (rozumianą jako elastyczność poznawcza). ul. Bażyńskiego 4, Gdańsk 1/5

2 Już w tym miejscu pragnę podkreślić, iż przedstawiona do oceny rozprawa doktorska jest przeze mnie oceniona bardzo wysoko, stanowi bowiem rzetelnie zrealizowany projekt badawczy, w dużej mierze nowatorski. Lektura rozprawy dowodzi, że Doktorantowi problem, którym się zajmuje jest bliski, zna go dogłębnie i traktuje wielowymiarowo. Doskonale rozumie i czuje specyfikę pracy żołnierza zawodowego i jej odrębność w stosunku do pracy osób cywilnych. Świadczy to z pewnością o tym, że recenzowana dysertacja jest ściśle związana z zainteresowaniami zarówno poznawczymi jak i praktyką kliniczną Pana mjra mgra inż. Krzysztofa Piórowskiego, co stanowi duży walor umiejętności łączenia teorii z praktyką. Dysertacja ma układ typowy, liczy 286 stron tekstu. Zwraca uwagę bardzo dobra proporcja rozprawy, 105 stron liczy część teoretyczna, pozostałe składają się na część empiryczną. Rozprawa doktorska składa się ze Wstępu, jednego rozdziału teoretycznego, wprowadzającego do rozdziału dotyczącego metodologii badań własnych, po którym następuje przedstawienie wyników, ich dyskusja, ograniczenia badań oraz wnioski. Na końcu pracy Autor zamieszcza Literaturę cytowaną, z której korzystał, streszczenie w języku polskim i angielskim, Spis tabel, Spis rysunków oraz Załączniki (które stanowią: zgoda Ministerstwa Obrony Narodowej na przeprowadzenie badań, jak również wykorzystane do badań kwestionariusze). Przyjęcie takiej struktury pracy jest zgodne z wymaganiami, stąd od strony formalnej rozprawa spełnia standardy stawiane pracom doktorskim o charakterze empirycznym. Tytuł pracy w pełni odpowiada treściom w niej zawartym, jest stylistycznie i metodologicznie prawidłowy. Jednocześnie jest zwięzły i daje potencjalnemu czytelnikowi wskazówkę, jakiego obszaru eksploracji naukowej dotyczy dysertacja. We Wstępie (3 strony) Pan mjr mgr inż. Krzysztof Piórowski dokonuje skrótowego, chociaż całościowego wprowadzenia do problematyki, którą zajmuje się w pracy, podkreślając wielowymiarowość zjawiska, które bada. Autor we Wstępie opisał także skrótowo cel pracy. Dobrze wprowadza to czytelnika w zasadniczą część pracy. Treści zawarte w pierwszym rozdziale o tytule: Podstawy teoretyczne badań, zgrupowane są w trzech podrozdziałach, które dotyczą przedstawienia specyfiki służby żołnierzy zawodowych, z uwzględnieniem regulacji prawnych odnoszących się do do służby żołnierzy zawodowych, wpływu wybranych czynników organizacyjnych i indywidualnych na pracę żołnierzy zawodowych Wojska Polskiego, satysfakcji z pracy (przyjętego w pracy konstruktu, sposobów ujmowania satysfakcji z pracy) i jej związku z funkcjonowaniem. Następnie Doktorant zajął się problematyką stresu i radzenia sobie z nim, szczególnie dużo miejsca poświęcając stresowi, jaki towarzyszy pracy zawodowej żołnierzy zawodowych Wojska Polskiego. Po tym przedstawił przyjęte w pracy podejście R. Lazarusa i S. Folkman i wnikliwie opisał te wymiary, którymi zajął się w pracy, tj. elastyczność poznawczą i przewlekłe zmęczenie. Podsumowując tę cz. rozprawy stwierdzam, iż zakres i dobór informacji zaprezentowanych we wszystkich trzech podrozdziałach teoretycznych świadczy o bardzo dobrym rozeznaniu Autora w pracach dotyczących omawianych zagadnień Doktorant korzysta zarówno z literatury współczesnej, jak i klasyki, odwołuje się zarówno do bogatej (liczącej 401 pozycji), bardzo dobrze dobranej literatury światowej jak i polskiej. ul. Bażyńskiego 4, Gdańsk 2/5

3 Należy podkreślić dużą wnikliwość Badacza przy opisywaniu zagadnień teoretycznych, jak również umiejętność krytycznego myślenia przy odnoszeniu się do istniejącego stanu rzeczy. Co istotne, Doktorant pokazuje możliwe rozwiązania wynikające ze słabości niektórych badań, a zaprezentowany i zrealizowany przez Niego projekt badawczy jest w dużej mierze odpowiedzią na wysunięte zastrzeżenia. Stąd część teoretyczną uważam za bardzo dobrą syntezę dotychczasowych wiedzy dotyczącej problematyki funkcjonowania żołnierzy zawodowych w kontekście ich radzenia sobie ze stresem i zmęczenia przewlekłego. W drugim rozdziale Podstawy metodologiczne badań własnych - Autor przedstawił: 1. cel pracy, którym jest określenie związków między radzeniem sobie ze stresem a zmęczeniem przewlekłym żołnierzy zawodowych Wojska Polskiego przy uwzględnieniu mediacyjnej roli satysfakcji zawodowej oraz różnicującej roli innych zmiennych pośredniczących (społeczno- demograficznych i związanych ze służbą). Cel pracy jest wyraźnie określony i wypływa z wcześniej przyjętej podstawy teoretycznej. 2. uzasadnienie podjętej problematyki badawczej, 3. model badań własnych, 4. problemy i hipotezy badawcze, 5. operacjonalizację zmiennych, 6. po czym opisał narzędzia zastosowane w badaniach, tj. Arkusz Personalny (w którym określono zmienne demograficzno- społeczne i związane ze służbą), Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem Mini- COPE autorstwa Charlesa S. Carvera, w polskiej adaptacji Zygfryda (nie Zygmunta, jak pisze Doktorant) Juczyńskiego i Niny Ogińskiej- Bulik (2009) (do badania strategii radzenia sobie ze stresem), Kwestionariusz Elastyczności Poznawczej (Cognitive Flexibility Inventory) autorstwa Johna P. Dennisa i Jillon S. Vander Wal w polskiej adaptacji Krzysztofa Piórowskiego, Małgorzaty A. Basińskiej, Anny Piórowskiej oraz Izabeli A. Grzankowskiej, Kwestionariusz Oceny Samopoczucia CIS20R autorstwa Jana H. Vercoulena i współpracowników, w polskiej adaptacji Teresy Makowiec- Dąbrowskiej i Wiesławy Koszady- Włodarczyk (2006) (mierzy poziom zmęczenia przewlekłego), Skalę Satysfakcji z Pracy (SSP) autorstwa Anny M. Zalewskiej (2003). Niezmiernie cenne wydaje się zastosowanie kwestionariusza badającego elastyczność poznawczą - Cognitive Flexibility Inventory autorstwa Johna P. Dennisa i Jillon S. Vander Wal (2010), którego adaptacji podjął się Badacz wraz ze współpracownikami. Kwestionariusz ten jest mało jeszcze znany i wykorzystywany na gruncie polskim, jednak dotychczasowe wyniki badań prowadzonych z wykorzystaniem tegoż kwestionariusza wydają się wielce obiecujące. Narzędzia badawcze są dobrze dobrane do celu pracy, jak również pytań badawczych i wynikających z nich hipotez. W rozdziale drugim Doktorant zaprezentował także organizację i przebieg badań, wnikliwie scharakteryzował badaną grupę, (także pod względem subiektywnej oceny stanu zdrowia, chorób przewlekłych, występujących nie tylko u badanych, ale też w rodzinie zawodowych żołnierzy). Liczebność grupy badanej jest imponująca, w jej skład weszło 621 żołnierzy zawodowych Wojska Polskiego z wybranych jednostek wojskowych rozmieszczonych na terenie całego kraju. Grupa badana była zróżnicowana pod względem zmiennych demograficzno- społecznych oraz ul. Bażyńskiego 4, Gdańsk 3/5

4 zmiennych związanych ze służą (takich jak stopień wojskowy oraz rodzaj wojsk, w których służyli badani żołnierze). Dla potrzeb projektu badawczego Badacz opracował Model badań własnych, w którym założono występowanie związku między poznawczym i behawioralnym radzeniem sobie ze stresem a zmęczeniem przewlekłym żołnierzy zawodowych Wojska Polskiego. Założono, że rolę mediacyjną pomiędzy radzeniem sobie a zmęczeniem przewlekłym pełnić będzie satysfakcja z pracy zawodowej żołnierzy. Ponadto przyjęto, że dwie grupy zmiennych pośredniczących, tj. czynniki demograficzno- społeczne oraz czynniki związane ze służbą, różnicować będą relację między radzeniem sobie a zmęczeniem przewlekłym badanych żołnierzy. W mojej ocenie model ten jest bardzo klarownie przedstawiony, bazuje na bardzo dobrze dobranej literaturze przedmiotu. W rozdziale 3. Wyniki badań własnych mjr mgr inż. Krzysztof Piórowski zaprezentował uzyskane wyniki bardzo klarownie i czytelnie, pogrupowane najpierw opisowo, a następnie według zaprezentowanych problemów i hipotez. Pomimo wielu wyników i drobiazgowego ich przedstawienia czytelnik nie gubi się w nich, wręcz przeciwnie, ma świadomość, że każdy rysunek, tabela itp. są ważne i powinny znaleźć się właśnie w tym miejscu. Doktorant uzyskał wiele ważnych wyników. Jednym z najciekawszych wyników jest ten, pokazujący, że Elastyczność poznawcza sprzyja adaptacyjnemu radzeniu sobie ze stresem, co wyraża się częstszym wyborem aktywnych strategii radzenia sobie i podejmowaniem konfrontacji ze stresującymi zdarzeniami. Z kolei brak elastyczności poznawczej - sztywność poznawcza sprzyja podejmowaniu przez jednostkę nieadaptacyjnych sposobów radzenia sobie ze stresem, co skutkuje częstszym unikaniem konfrontacji z sytuacja trudną i w efekcie brakiem jej rozwiązania. Wyniki i wypływające z nich wnioski Doktorant potrafił bardzo wnikliwie omówić i - co niezmiernie cenne - przełożyć na propozycję oddziaływań praktycznych. Aplikacyjność uzyskanych wyników, w mojej ocenie, jeszcze bardziej zwiększa wartość recenzowanej pracy. Wszystkie przeprowadzone badania nie budzą jakichkolwiek zastrzeżeń metodologicznych. Na realizację i przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Ministerstwa Obrony Narodowej. Wykorzystując dobrze dobrane, zasadne, metody statystyczne Autor osiągnął wyniki mające duże znaczenie zarówno dla teorii jak i praktyki psychologicznej. Prezentując treści Doktorant w umiejętny, rzetelny sposób krytycznie się do nich ustosunkowywuje, jest w pełni świadomy ograniczeń dotychczasowych badań dotyczących penetrowanego problemu jak i pokrewnych, potrafi wyjaśnić ich przyczyny i znaleźć na nie antidotum, właśnie w postaci podjętego projektu badawczego. Zaletą rozprawy jest dojrzałość prezentacji, wnikliwość psychologiczna, jak również duża świadomość ograniczeń podjętych badań. Trudno w tej pracy znaleźć jakieś uchybienia, poza kilkoma niezręcznościami językowymi, np. We Wnioskach: Badani żołnierze zawodowi charakteryzowali się: ( ) satysfakcją z pracy w trzecim kwartylu. Należy jednak zaznaczyć, że przy redakcji tak dużej pracy nie da się ich uniknąć. Oceniając całościowo rozprawę doktorską należy podkreślić wagę podjętych problemów oraz to, iż przeprowadzone badania nie budzą zastrzeżeń natury metodologicznej. Uzyskane wyniki, ul. Bażyńskiego 4, Gdańsk 4/5

5 poddane badawczej analizie, w pełni wypełniają oczekiwania recenzenta odnośnie do kwalifikacji poznawczej i poziomu rozprawy naukowej, w tym wypadku doktorskiej, pozwalając na bardzo pozytywną ocenę. Dysertacja oparta jest na ważnych zarówno z praktycznego, jak i poznawczego punktu widzenia założeniach. Badania zostały zaplanowane i przeprowadzone wzorcowo. Całość rozprawy, w tym dyskusja wyników potwierdza, że Doktorant dysponuje bardzo dużą wiedzą, która pozwala na szczegółową analizę uzyskanych wyników, dowodzi krytycznego, opartego na faktach sposobu myślenia Autora. Zostały w tej części omówione wszystkie istotne dla opracowania wniosków wyniki. Opinie formułowane przez Badacza zawsze znajdują potwierdzenie w uzyskanych wynikach własnych, bądź w danych z literatury. Wnioski znajdują pełne uzasadnienie w uzyskanych wynikach. Podsumując, stwierdzam, że przedłożona mi do recenzji dysertacja Pana mjra mgra inż. Krzysztofa Piórowskiego pt. RADZENIE SOBIE ZE STRESEM A ZMĘCZENIE PRZEWLEKŁE ŻOŁNIERZY ZAWODOWYCH WOJSKA POLSKIEGO w pełni spełnia wymogi stawiane pracom doktorskim zgodnie z Ustawą o tytułach i stopniach naukowych z dnia 14 marca 2003 r., art. 31 (Dz. U. nr 65 poz. 595 z późn. zm.). Mam więc zaszczyt przedstawić Wysokiej Radzie Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersyteta Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy wniosek o dopuszczenie Pana mjra mgra inż. Krzysztofa Piórowskiego do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Jednocześnie biorąc pod uwagę wysokie walory pracy i istotny wkład w rozwój teorii oraz praktyki psychologii klinicznej odnoszący się do: 1. radzenia sobie ze stresem, zarówno w aspekcie behawioralnym, jak i poznawczym, oraz powiązaniami pomiędzy radzeniem sobie a zmęczeniem przewlekłym w grupie zawodowych żołnierzy z uwzględnieniem roli satysfakcji z pracy zawodowej; 2. opisu charakteru zmęczenia przewlekłego, występującego wśród zawodowych wojskowych; 3. opisu i zbadania zjawiska elastyczności poznawczej, które w polskiej literaturze jest dość ubogo analizowane wnoszę o wyróżnienie niniejszej dysertacji. ul. Bażyńskiego 4, Gdańsk 5/5