Zmiany w konsumpcji napojów wśród młodzieży

Transkrypt

1 Marcinkowska Probl Hig Epidemiol U i wsp. 2014, Zmiany 95(4): w konsumpcji napojów wśród młodzieży 907 Zmiany w konsumpcji napojów wśród młodzieży Changes in beverage consumption among youth Urszula Marcinkowska 1/, Michał Gałeczka 2/, Karol Kukowka 2/, Monika Kania 2/, Karolina Lau 1/, Jadwiga Jośko-Ochojska 1/ 1/ Wydział Lekarski z Oddziałem Dentystycznym w Zabrzu, Katedra Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 2/ studenci medycyny, Wydział Lekarski z Oddziałem Dentystycznym w Zabrzu, Katedra Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Wprowadzenie. Wśród polskiej młodzieży w ciągu ostatnich kilku lat obserwuje się zmiany w strukturze konsumpcji płynów do tradycyjnych napojów np. herbaty, mleka dołączają produkty nowoczesne (napoje energetyzujące, izotoniczne, gazowane). Cel badania. Ocena spożycia przez młodzież napojów bezalkoholowych: wody mineralnej, soków owocowych, słodkich napojów gazowanych, mleka oraz napojów energetyzujących i izotonicznych. Materiał i metoda. W badaniu udział wzięło 1331 uczniów szkół gimnazjalnych (690 uczniów 52%) i ponadgimnazjalnych (641 uczniów 48%). Wśród badanych 52% stanowiły dziewczęta, a 48% chłopcy. Spośród ankietowanych 51% to uczniowie gimnazjum, a 49% uczniowie liceum. 36% badanych mieszka na wsi, 64% w mieście. Średni wiek respondentów: 15,4±1,6 lat. Średnie BMI: 20,21±2,7. Wyniki. 44% uczniów przyznaje się do regularnego spożywania słodkich, napojów gazowanych. Wśród młodzieży pijącej napoje słodkie przeważają chłopcy (56%) nad dziewczętami (44%), co daje silną zależność statystyczną p=0, % respondentów twierdzi, iż ta grupa płynów stanowi podstawowy napój w ich codziennej diecie. 94% uczniów regularnie spożywa soki owocowe. Młodzież najczęściej wybiera 100% soki z kartonu (35% ankietowanych). 96% pije wodę mineralną, w tym większość (68%) pije wodę niegazowaną. Spośród badanej młodzieży 10% nie pije w ogóle mleka, szklankę tygodniowo wypija 12%. Wnioski. 1. Istnieją różnice płciowe w odniesieniu do konsumpcji płynów: chłopcy częściej sięgają po wody butelkowane mineralne, słodkie napoje gazowane oraz mleko, dziewczęta natomiast chętniej spożywają soki owocowe. 2. Zaobserwowano niskie spożycie mleka i napojów mlecznych. 3. Prawie 1/5 młodzieży zastępuje spożywane posiłki wypijanymi płynami, co może prowadzić do otyłości indukowanej dietą. 4. Spożycie napojów energetyzujących oraz izotonicznych wzrasta wraz z obniżeniem się wieku młodzieży je spożywającej. Introduction. During a few last year s some changes in the structure of beverage consumption can be observed among Polish youth from traditional (tea, milk) to new (energy drinks, isotonic drinks, sweetened carbonated drinks). Aim. An evaluation of liquids consumption by youth: mineral water, fruit juices, sweetened beverages, milk, energy and isotonic drinks. Material & Method. The questionnaires were filled in by 1331 students (incl. 690 junior high school students 52% of the students and 641 high school students 48%). Among the subjects there were 52% of females and 48% of males. 51% of the students lived in villages and 64% in towns. The average age was 15.4±1.6 years. The average BMI amounted to 20.21±2.7. Results. 44% of the subjects drank regular sweetened carbonated beverages. Boys dominated among those consumers 56% (p=0,000). 16% claimed that this group of beverages was the basis in their everyday diet. 94% drank regular fruit juices, generally they chose 100% fruit juice in cardboard packets. 96% drank mineral water, mostly non-carbonated water. Among the subjects 10% did not drink milk and 12% drank only one glass of milk per week. Conclusions. 1. We can observe gender differences in beverage consumption: boys more often drink bottled mineral water, sweetened beverages and milk, girls fruit juices. 2. Low intake of milk and milk beverages is observed. 3. Almost 1/5 of the youth replace meals with beverages which can lead to diet-induced obesity. 4. The intake of energy and isotonic drinks increases while the age of young consumers decreases. Key words: sweetened beverages, water, milk, energy drinks, youth Słowa kluczowe: napoje gazowane, woda, mleko, napoje energetyzujące, młodzież Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. hum. Urszula Marcinkowska Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Śląski Uniwersytet Medyczny ul. Jordana 19, Zabrze-Rokitnica tel , umarcinkowska@interia.pl

2 908 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): Wprowadzenie Prawidłowe żywienie dzieci i młodzieży obejmuje nie tylko właściwą podaż produktów stałych, ale również napojów. Gdy jednak prowadzone są badania naukowe dotyczące spożywania płynów, koncentrują się one przede wszystkim na spożywaniu napojów alkoholowych jako ewidentnie szkodliwych. Nie bada się natomiast zbyt często rodzajów i ilości spożywanych napojów bezalkoholowych, co być może wynika z niedostrzegania zagrożeń dla zdrowia wynikających z niedostatecznej lub nadmiernej ich konsumpcji. Spożywanie napojów bezalkoholowych w okresie adolescencji jest rezultatem nie tylko nawyków żywieniowych wpojonych w okresie dzieciństwa [1], ale jest uwarunkowane aktualnie panującą modą i trendami konsumpcyjnymi. Szczególnie niekorzystny wpływ na nawyki żywieniowe mają reklamy oraz zachowania żywieniowe propagowane przez tzw. celebrytów [2], którzy stają się dla nastolatków wzorami do naśladowania także w sferze konsumpcji. Najbardziej podatne na przekaz reklamowy są dzieci, zwłaszcza te najmłodsze. Przykładowo dwuletnie dziecko nie potrafiące zidentyfikować litery M, umie rozpoznać znak McDonald s [3]. Jednak wraz z wiekiem wpływ reklam na odbiorców nie obniża się zbytnio i w rezultacie nastolatki także w dużym stopniu ulegają jego wpływowi [4]. Dzieje się tak, ponieważ w reklamach kierowanych do nastolatków prezentowany produkt połączony jest z wartościami ważnymi dla tej grupy: spotkaniami w rówieśniczym gronie, dobrą kondycją fizyczną [5], atrakcyjnością fizyczną oraz aktualnymi trendami mody. Przy czym reklama danego produktu spożywczego nie wpływa jedynie na konsumpcję tego produktu, lecz jakiejkolwiek dostępnej żywności [6]. W rezultacie zmienia się struktura konsumpcji do tradycyjnych napojów np. herbaty, mleka dołączają produkty nowoczesne (napoje energetyzujące, izotoniczne, gazowane), co obserwuje się także wśród polskiej młodzieży [7]. Cel badania Ocena spożycia przez młodzież napojów bezalkoholowych, w szczególności wody mineralnej, soków owocowych, słodkich napojów gazowanych, mleka. Materiał i metoda W badaniu udział wzięło 1331 uczniów szkół gimnazjalnych (690 uczniów 52%) i ponadgimnazjalnych (641 uczniów 48%). Wśród badanych 52% stanowiły dziewczęta, a 48% chłopcy. Spośród ankietowanych 51% to uczniowie gimnazjum, a 49% uczniowie liceum. 36% badanych mieszka na wsi, 64% w mieście. Średni wiek respondentów: 15,4±1,6 lat. Średnie BMI: 20,21±2,7. Podczas wykonywanego badania wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety. Badania były dobrowolne i anonimowe. Wyniki Słodkie napoje gazowane 44% uczniów przyznaje się do regularnego spożywania słodkich, napojów gazowanych (ryc. 1). Wśród młodzieży pijącej napoje słodkie przeważają chłopcy (56%) nad dziewczętami (44%), co daje silną zależność statystyczną p=0,000. Częściej napoje słodkie, gazowane piją młodsi uczniowie (p=0,015). 16% respondentów twierdzi, iż ta grupa płynów stanowi podstawowy napój w ich codziennej diecie. Ponad połowa (65%) jest zdania, iż słodkie, gazowane napoje mają negatywny wpływ na zdrowie; 12% twierdzi odmiennie, a 23% nie ma zdania na ten temat. Średnia wartość wskaźnika BMI dla badanej grupy wyniosła 20,21 (SD=2,77). Stwierdzono w tym przypadku różnicę statystyczną między dziewczętami a chłopcami (p=0,000) średnie BMI dziewcząt wynosiło 19,71, natomiast dla chłopców średnia wartość BMI to 20,76. Potwierdzono związek spożycia słodkich gazowanych napojów z poziomem wskaźnika BMI. Korelacja wynosi p=0,017 im więcej słodkich gazowanych napojów młodzież spożywa, tym ma większą masę ciała. Woda mineralna i soki owocowe Prawie wszyscy gimnazjaliści i licealiści piją wodę mineralną 96%, w tym większość, bo 68%, pije wodę niegazowaną. Średnio młodzież wypija 4,38±2,72 butelki półtoralitrowej tygodniowo, przy czym statystycznie częściej (p=0,001) więcej wody mineralnej piją chłopcy (średnio 4,7 butelki półtoralitrowej tygodniowo) niż dziewczęta (4,1 butelki). Wiek badanych nie ma w tym względzie znaczenia. Częściej po wodę mineralną sięgają osoby mieszkające w mieście (p=0,010). Nie zauważono związku między spożywaniem wody mineralnej a poziomem wskaźnika BMI % % 64% 11% Spożycie napojów gazowanych [litr / tydzień] Ryc. 1. Ilość wypijanych napojów gazowanych (N=1331) Fig. 1. Consumption of carbonated beverages (N=1331) 5% 0 1 do 5 5 do 10 powyżej 10

3 Marcinkowska U i wsp. Zmiany w konsumpcji napojów wśród młodzieży 909 Znacząca większość przyznaje, że regularnie spożywa soki owocowe 94%. Młodzież najczęściej wybiera 100% soki z kartonu 35% ankietowanych. 18% sięga po świeżo wyciskane soki owocowe, 11% jednodniowe soki z półki sklepowej. 32% respondentów nie zwraca uwagi na to, jaki sok pije; częściej, bo w 53%, to chłopcy nie zastanawiają się nad rodzajem wypijanego soku. Wykazano statystyczny związek spożywania soków owocowych z płcią badanych (p=0,040): 57% dziewcząt pije soki świeżo wyciskane, 56% dziewcząt pije soki jednodniowe ze sklepu, 56% dziewcząt pije 100% soki z kartonu. Mleko i napoje mleczne Spośród badanej młodzieży 10% nie pije w ogóle mleka, szklankę tygodniowo wypija 12%, dwie szklanki tygodniowo 13%, 3 szklanki tygodniowo 11%, 4 szklanki 7%, 5 szklanek 10%. Średnio polska młodzież wypija tygodniowo 4,8 szklanki mleka (SD=4,90). Wiek, a zatem i rodzaj szkoły nie ma w tym względzie znaczenia. Różnice zaobserwowano w przypadku płci (p=0,000) częściej sięgają po mleko chłopcy (średnio wypijają 5,70 szklanki mleka tygodniowo) niż dziewczęta (4 szklanki). Nie zaobserwowano różnic w spożyciu jogurtu między dziewczętami a chłopcami, natomiast różnice statystyczne występują w spożyciu kefiru (p=0,015) częściej sięgają po kefiry chłopcy (1,07 kubka tygodniowo, zaś dziewczęta 0,80 kubka kefiru tygodniowo). W przypadku spożycia jogurtu wykazano związek z wiekiem badanych- im młodsze dziecko, tym mniej spożywa jogurtów (p=-0,016). W odniesieniu do spożycia kefiru brak jest związku z wiekiem badanych. Napoje energetyzujące i izotoniczne 52,9% ankietowanych, niezależnie od miejsca zamieszkania, regularnie spożywa napoje energetyzujące, w tym 58% uczniów gimnazjów i 45% uczniów liceów, co daje istotną statystycznie różnicę p=0, % uczniów spożywa regularnie napoje izotoniczne, w tym 50% gimnazjalistów i 37% licealistów, co daje różnicę statystyczną p=0,000. Miejsce zamieszkania respondentów również ma znaczenie (p=0,001): napoje izotoniczne pije regularnie 37% uczniów mieszkających na wsi i 47% uczniów mieszkających w miastach. Co niepokojące, prawie co piąty badany 19% przyznaje, że dopuszcza do sytuacji, w której przez całą dobę nie spożywa pokarmów, a jedynie ogranicza się do nawadniania. Statystycznie częściej (p=0,047) nic nie jedzą, a jedynie piją płyny dziewczęta (21,5%) niż chłopcy (16,5%). Wiek badanych nie ma znaczenia. Dyskusja W ciągu ostatnich kilku lat zmieniła się struktura wypijanych przez młodzież płynów. Przede wszystkim wzrosło spożycie napojów słodzonych, szczególnie tych, które mają w składzie kofeinę [8]. Nadmierna konsumpcja napojów zawierających węglowodany, znacząco zwiększyła ilość przyjmowanych dziennie kalorii, które nie mają istotnej wartości odżywczej. Wpływa to na równowagę węglowodanów, tłuszczów i białek potrzebnych do prawidłowego wzrostu i rozwoju [9]. Napoje bezalkoholowe i soki owocowe dostarczają odpowiednio 5,5% i 3,5% energii, co razem stanowi aż 9% i jest to wartość wyższa niż pochodząca z jakiekolwiek innego źródła energii. Na przestrzeni lat, od 1977 do 2006 roku, wzrosła ilość kalorii przyjmowanych w napojach bezalkoholowych z 87 do 154 kcal [10]. Konsumpcja napojów słodkich, gazowanych stanowi znaczący problem. Badania własne wskazują, że prawie połowa uczniów regularnie spożywa słodkie napoje gazowane. Badania przeprowadzone w Australii dowodzą, że ten rodzaj napojów jest najchętniej spożywanym 77% dzieci i młodzieży deklarowało picie słodkich napojów w ciągu minionego dnia. Średnie spożycie wynosiło 500 ml, a prawie 31% respondentów spożywało ponad 750 ml dziennie [11]. Związek wieku badanych ze spożyciem słodkich napojów gazowanych nie jest jednoznaczny badania własne wskazują na niższy wiek pijących je dzieci, natomiast badania zagraniczne stwierdzają, ze im wyższa grupa wiekowa, tym większe spożycie jest notowane [11]. Mówiąc o kaloryczności wypijanych płynów, nie można pominąć także składu napojów izotonicznych i energetyzujących. Połowa uczniów ankietowanych w badaniach własnych deklaruje regularne spożycie tych napojów. Napoje te zawierają znaczne ilości węglowodanów w postaci glukozy, sacharozy, czy syropu fruktozowego [12]. Napoje izotoniczne zawierają 2 19 g węglowodanów na 240 ml objętości, a napoje energetyzujące mają do 67 g na porcję. Wartość kaloryczna to kcal na porcję w napojach izotonicznych, kcal w napojach energetyzujących, czyli tyle, ile wynosi kaloryczność przeciętnego hamburgera [2]. Według standardów amerykańskich maksymalna dawka cukru wynosi 32 gramy przypadające na 2000 kcal, co jest równe 7-8% ich całkowitego dziennego spożycia, z czego wynika, że niektóre 0,5 litrowe napoje energetyzujące przekraczają dawkę maksymalną dwukrotnie [12]. Najnowsze polskie badania wskazują, że puszka dowolnego napoju energetyzującego o pojemności 250 ml zawiera ponad 33 gramy sacharozy, co stanowi 31% dziennego poboru cukru w codziennej

4 910 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): diecie [13]. Ponadto w Polsce coraz częściej konfekcjonuje się napoje w butelkach litrowych, zatem maksymalna dawka cukru jest kilkakrotnie przekraczana. Niepokoi ponadto fakt, iż jak wskazują badania własne, po napoje energetyzujące statystycznie częściej sięgają młodsze dzieci. Poza konsumpcją napojów słodzonych, młodzież sięga również po wody butelkowane, wpisując się w ogólnopolski trend konsumpcyjny. W 2013 r. polski rynek wód butelkowanych był wart 3 mld złotych, natomiast najczęściej kupowane były wody czyste niegazowane (52,1%), wody czyste gazowane (32,2%); resztę stanowią wody słodkie [14]. Wskazuje się na różne czynniki wpływające na spożycie wody. Obok oczywistych, do których zaliczymy: płeć (chłopcy piją więcej wody, co potwierdzono w badaniach własnych), aktywność fizyczną oraz temperaturę otoczenia, badania wskazują także na znaczenie w odniesieniu do picia wody innych, wydawałoby się niepowiązanych z konsumpcją elementów. Uwidacznia się znaczenie: pochodzenia etnicznego, stopni otrzymywanych w szkole (częściej piją wodę uczniowie dostający wysokie oceny) oraz postrzeganie posiadanej masy ciała (osoby, które chcą obniżyć masę ciała piją więcej wody). Ponadto, więcej wody piją osoby, które: regularnie spożywają śniadania, nie spożywają produktów typu fast-food, nie oglądają w weekendy telewizji, a także te, które unikają podjadania podczas oglądania telewizji czy filmów [15]. Badania własne wskazują natomiast na związek picia wody z miejscem zamieszkania młodzież mieszkająca w miastach chętniej sięga po wodę, co być może wynika z dostępności tego produktu oraz statusu społecznoekonomicznego konsumentów. Badania własne informują również o dwóch poważnych nieprawidłowościach związanych z konsumpcją płynów. W odniesieniu do spożycia wody, badania własne wskazują, ze prawie 1/5 badanej młodzieży zdarza się nie spożywać produktów stałych, a jedynie pić płyny (częściej zjawisko to ma miejsce wśród dziewcząt). Rezygnacja z pożywienia, stosowanie suplementów oraz wypijanie dużej ilości wody są elementami różnego rodzaju diet, które są często stosowane przez młodzież [16]. Mają one oczywiście redukować masę ciała i przeciwdziałać otyłości, tymczasem coraz częściej prowadzą do otyłości spowodowanej stosowaniem diet (diet-induced obesity), gdyż mniejsza częstość jedzenia sprzyja nadmiernej masie ciała [17]. Kolejnym problemem, na który zwrócono uwagę jest niskie spożycie mleka i przetworów mlecznych. 10% badanych nie pije mleka w ogóle, a średnio młodzież wypija niecałe 5 szklanek tego napoju tygodniowo (przy zalecanych 2 szklankach dziennie). Jeszcze rzadziej młodzież sięga po kefiry i jogurty. Spadająca konsumpcja mleka wydaje się mieć uniwersalny zasięg. Badania amerykańskie wskazują, że w ciągu ostatniego dziesięciolecia konsumpcja mleka przez dzieci do 5 roku życia zmniejszyła się o 14% w stosunku do poprzedniej dekady, mimo że mleko jest podstawowym donorem wapnia (nawet do 62% dziennego zapotrzebowania) oraz magnezu i potasu (po około 30% dziennego zapotrzebowania) [18]. Ostatnie badania wskazują, iż dzieci i młodzież spożywające jogurty mają wyższą podaż protein, wapnia oraz witaminy D, niższą podaż tłuszczy oraz niższą zawartość tłuszczu w organizmie [19]. Ponadto badania prowadzone wśród dorosłych dowodzą na korzystny wpływ spożywania już dwóch opakowań jogurtu tygodniowo na lepszy poziom metabolizmu. Poza tym, co ciekawe, osoby, które spożywały jogurty wykazywały tendencję do konsumowania także innych zdrowych produktów i unikania produktów niekorzystnych dla zdrowia [20]. Polska młodzież rezygnuje ze spożywania mleka i jego przetworów, co w przyszłości może skutkować ryzykiem zachorowania na osteoporozę. Wnioski 1. Istnieją różnice płciowe w odniesieniu do konsumpcji płynów: chłopcy częściej sięgają po wody butelkowane mineralne, słodkie napoje gazowane oraz mleko, dziewczęta natomiast chętniej spożywają soki owocowe. 2. Zaobserwowano niskie spożycie mleka i napojów mlecznych. Niepokojący jest zwłaszcza fakt, że nie sięgają po te produkty dziewczęta, co skutkować może zwiększoną podatnością zachorowania na osteoporozę oraz gorszym stanem uzębienia. 3. Prawie 1/5 badanej młodzieży zastępuje spożywane posiłki wypijanymi płynami, co może prowadzić do otyłości indukowanej dietą. 4. Spożycie napojów energetyzujących oraz izotonicznych wzrasta wraz z obniżeniem się wieku młodzieży je spożywającej.

5 Marcinkowska U i wsp. Zmiany w konsumpcji napojów wśród młodzieży 911 Piśmiennictwo / References 1. Fernández-Aranda F, Krug I, Granero R, et al. Individual and family eating patterns during childhood and early adolescence: An analysis of associated eating disorder factors. Appetite 2007, 49(2): Boykoff MT, Goodman MK. Conspicuous redemption? Reflections on the promises and perils of the Celebritization of climate change. Geoforum 2009, 40(3): Worldwatch Institute (2010). State of the World Transforming Cultures. From Consumerism to Sustainability. Washington, Worldwatch Institute: Singh S, Mishra HG. Due to television commercial change in eating habits and its direct impact on obesity of teenager of JAMMU. The Public Administration and Social Policies Review IV 2012, 1(8). 5. Mazur A, Szymanik I, Matusik P i wsp. Rola reklam i mediów w powstawaniu otyłości u dzieci i młodzieży. Endokr Otył Zab Przem Mat 2006, 2(1): Halford JC, Gillespie J, Brown V, et al. Effect of television advertisements on food and food consumption in children. Appetite 2004, 42(2): Łoboda D, Gawęcki J. Udział płynów w żywieniu wybranej grupy gimnazjalistów a skład ich ciała. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): Kit BK, Fakhouri TH, Park S, et al. Trends in sugar-sweetened beverage consumption among youth and adults in the United States: Am J Clin Nutr 2013, 98(1): Committee on Nutrition and the Council on Sports Medicine and Fitness. Clinical Report Sports Drinks and Energy Drinks for Children and Adolescents: Are They Appropriate? Pediatr 2011, 127(6): Keast DR, Fulgoni III VL, Nicklas TA, et al. Food Sources of Energy and Nutrients among Children in the United States: National Health and Nutrition Examination Survey Nutr 2013, 5(1): Jensen BW, Nichols M, Allender S, et al. Consumption patterns of sweet drinks in a population of Australian children and adolescents ( ). BMC Public Health 2012, 12: Rath M. Energy drinks: What is all the hype? The dangers of energy drink consumption. J Am Acad Nurse Pract 2012, 24(2): Stasiuk E, Przybyłowski P. Ocena zawartości i pobrania węglowodanów z napojów energetyzujących. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(1): Krajowa Izba Gospodarcza Przemysł rozlewniczy. ( ). 15. Sohyun P, Bettylou S, O Toole T, et al. Factors associated with low drinking water intake among adolescents: the Florida youth physical activity and Nutrition Survey, 2007 J Am Diet Assoc 2011, 111(8): Sadowska J, Szuber M. Ocena stosowanych metod odchudzających oraz używania preparatów wspomagających odchudzanie przez młode kobiety. Rocz PZH 2011, 62(3): Neumark-Sztainer D, Wall M, Story M, et al. Dieting and unhealthy weight control behaviors during adolescence: associations with 10-years changes in body mass index. J Adolesc Health 2012, 50(1): Victor L, Fulgoni E, Quann E. National trends in beverage consumption in children from birth to 5 years: analysis of NHANES across three decades. Nutr J 2012, 11: Keast DR, Albertson AM, Gugger CK, et al. Yogurt consumption by US children is associated with higher protein, calcium and vitamin D intake, lower dietary fat, and lower body fat. Results from the National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES ). FASEB J 2013, 27: Wang H, Livingston KA, Fox CS, et al. Yogurt consumption is associated with better diet quality and metabolic profile in American men and women. Nutr Res 2013, 33: