Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej z Warszawy i miejscowości podwarszawskich

Transkrypt

1 606 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej z Warszawy i miejscowości podwarszawskich Nutritional habits of secondary school students from Warsaw and the Warsaw vicinity Anna Ziółkowska 1/, Małgorzata Gajewska 2/, Dorota Szostak-Węgierek 1/ 1/ Zakład Medycyny Zapobiegawczej i Higieny, Instytut Medycyny Społecznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Warszawa 2/ Zakład Promocji Zdrowia i Szkolenia Podyplomowego, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny, Warszawa Wstęp. Wiek młodzieńczy jest okresem rozwoju umiejętności samostanowienia i samorealizacji, również w przypadku żywienia. Cel pracy. Ocena wybranych zachowań żywieniowych młodzieży gimnazjalnej z Warszawy i miejscowości podwarszawskich oraz analiza częstości stosowania diet odchudzających i czynników mogących wpływać na podejmowane decyzje żywieniowe. Materiał i metody. Badanie ankietowe przeprowadzono wśród uczniów pierwszych klas losowo wybranych gimnazjów Warszawy i miejscowości podwarszawskich. Analizie statystycznej poddano 190 prawidłowo wypełnionych ankiet. Wyniki. Posiłkiem regularnie spożywanym przez większość uczniów był obiad. Ok. 2/3 gimnazjalistów spożywało regularnie pierwsze śniadania i kolacje, ponad 1/3 drugie śniadania. Do podjadania i częstego spożywania żywności typu fast food przyznało się ponad 80% osób, a ok. 50% do częstego spożywania słodkich lub słonych przekąsek oraz słodzonych gazowanych napoi bezalkoholowych. Co czwarty uczeń spożywał jedzenie bez uczucia głodu. Osoby pozytywnie postrzegające niedowagę częściej stosowały diety odchudzające, a popularną metodą obniżania masy ciała było wyłączne spożywanie napojów w ciągu dnia. Decyzja o odchudzaniu najczęściej była podejmowana samodzielnie przez uczniów, a źródłem informacji był Internet. Wnioski. Nieprawidłowe zachowania żywieniowe występują u znacznego odsetka młodzieży. Popularność diet odchudzających, prowadzących do niedoborów makro- i mikroskładników, może mieć wpływ na rozwój psychofizyczny młodzieży. Jedną z niepokojących form odchudzania było wyłączne spożywanie płynów w ciągu całego dnia, w tym wyłączne picie wody. Pozytywne postrzeganie niedowagi przez ponad połowę uczniów może zwiększać ryzyko niedożywienia w tej grupie wiekowej. Zaobserwowane nieprawidłowe zachowania żywieniowe wskazują na potrzebę edukacji młodzieży na temat prawidłowego żywienia podstawy profilaktyki pierwotnej przewlekłych chorób niezakaźnych. Introduction. Adolescence is a period of development of self-determination and self-realization skills, also regarding nutrition. Aim. To evaluate selected nutritional habits of junior high school students from Warsaw and the Warsaw vicinity, together with an analysis of the incidence of weight-loss diets and the factors likely to influence nutritional decisions. Material and method. The study was performed in the first grade students of junior high schools in Warsaw and the Warsaw vicinity. The results of 190 students were subjected to statistical analysis. Results. Lunch was consumed the most regularly, first breakfast and dinner by two thirds, second breakfast by over one third of the students. Over 80% of the subjects admitted snacking and a frequent consumption of fast foods, about 50% to a frequent consumption of sugary or salty snacks and sweetened carbonated soft drinks. Every fourth student declared eating food without feeling hungry. Persons with the positive attitude towards underweight often applied slimming diets. A popular method to decrease body mass was solely fluids drinking throughout the day. A decision to go on a diet was most often made by the students themselves. Internet was the main source of information. Conclusions. Incorrect nutritional habits concerned a significant percentage of young people. Popularity of weight-loss diets, leading to a deficiency of macro- and micronutrients, may have an impact on the psychophysical development of youth. One of the observed forms of these diets is drinking only fluids throughout a day. Positive perception of underweight by more than a half of the students may increase the risk of malnutrition in this age group. The observed incorrect nutritional habits indicate the need for youth education about healthy nutrition the basis of primary prevention of non-communicable diseases. Key words: junior high school students, diet, nutritional habits Słowa kluczowe: młodzież gimnazjalna, dieta, zachowanie żywieniowe Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence lek. Anna Ziółkowska Zakład Medycyny Zapobiegawczej i Higieny IMS WUM ul. Oczki 3, Warszawa tel , fax anna.ziolkowska@wum.edu.pl

2 Ziółkowska A i wsp. Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej z Warszawy i miejscowości podwarszawskich 607 Wprowadzenie Wiek młodzieńczy okres przejściowy pomiędzy dzieciństwem a dorosłością jest czasem dojrzewania fizjologicznego i psychicznego, warunkującym ukształtowanie się osobowości. Młodzież nabywa poczucie wartości oraz zdolność samostanowienia i samorealizacji poprzez rozwiązywanie podstawowych konfliktów (zależności, ról, seksualnego oraz ideowo światopoglądowego) [1]. Okres ten jest również kluczowy dla rozwoju zachowań żywieniowych, które mogą ulegać modyfikacji pod wpływem rówieśników [2,3] czy propagowanego w mediach wizerunku. Nabyte w okresie młodzieńczym zachowania są często kontynuowane w życiu dorosłym, zwiększając ryzyko wystąpienia przewlekłych chorób niezakaźnych [4, 5, 6, 7]. Prowadzone przez WHO programy edukacyjne, w tym The Second WHO European Action Plan for Food and Nutrition Policy [8], jak również wytyczne towarzystw i instytutów naukowych [2, 9] mają na celu zwiększenie świadomości społecznej na temat zdrowego żywienia. Cel pracy Analiza wybranych zachowań żywieniowych młodzieży gimnazjalnej z Warszawy i miejscowości podwarszawskich, jak również ocena częstości stosowania diet odchudzających oraz czynników mogących wpływać na podejmowane decyzje żywieniowe. Materiał i metody Badanie przeprowadzono wśród uczniów pierwszych klas dwóch losowo wybranych gimnazjów z Warszawy i miejscowości podwarszawskich. Do analizy statystycznej zakwalifikowano 190 spośród 203 rozdanych ankiet. Dziewczęta stanowiły ponad 55,1% uczniów, 45,0% osób mieszkało w Warszawie. Średni wskaźnik masy ciała (BMI) dziewcząt wynosił 19,8±2,8 kg/m², chłopców 20,9±4,4 kg/m². Wartości BMI porównano z wartościami centylowymi opracowanymi dla dzieci warszawskich [10]. Niedożywienie występowało u 1,1% dziewcząt i 3,1% chłopców, niedowaga - u 16,0% i 3,1% odpowiednio. Prawidłową masę ciała posiadało 69,1% dziewcząt i 75,0% chłopców. Nadwagę stwierdzono u 11,7% dziewcząt i 9,4% chłopców, otyłość u 2,1% i 9,4% odpowiednio. Narzędziem badawczym był kwestionariusz zawierający pytania dotyczące m.in. zachowań żywieniowych młodzieży (regularności spożywania posiłków, podjadania pomiędzy posiłkami, częstego spożywania słodkich lub solonych przekąsek, słodzonych gazowanych napoi bezalkoholowych, żywności typu fast food). Pytania dotyczące motywacji do stosowania diet odchudzających, źródeł wiedzy o nich oraz spożywania płynów były pytaniami wielokrotnego wyboru [1]. Analizę statystyczną przeprowadzono za pomocą pakietu statystycznego SAS i dokładnego testu Fishera. Wyniki W badanej grupie najczęściej regularnie spożywanym posiłkiem był obiad (prawie 90% ankietowanych), około 65% uczniów spożywało regularnie pierwsze śniadanie i kolację, a drugie śniadanie niecałe 40% gimnazjalistów (tab. I). Tabela I. Regularność spożywania posiłków (n=190) Table I. Regularity of meal consumption (n=190) Posiłek Spożywa regularnie Czasami spożywa Nie spożywa I śniadanie 63,5 24,9 11,6 II śniadanie 39,0 39,0 22,0 Obiad 89,4 9,6 1,0 Podwieczorek 26,5 38,9 34,6 Kolacja 65,1 27,0 7,9 Rozkład odpowiedzi dotyczących wybranych zachowań żywieniowych przedstawiono na rycinie 1. Podjadanie pomiędzy posiłkami Spożywanie słodkich lub solonych przekąsek Spożywanie słodzonych gazowanych napoi bezalkoholowych Spożywanie żywności typu fast food Spożywanie jedzenia bez uczucia głodu 13,8 28, ,1 49,7 czasami Ryc. 1. Wybrane zachowania żywieniowe (n=190) Fig. 1. Selected nutritional habits (n=190) tak 57,4 69,7 16, nie 43,9 50,3 13, Znajomość wartości kalorycznej spożywanych produktów deklarowało 35,1% młodzieży. Prawie 12% uczniów przyznało, że regularnie stosowało diety odchudzające, a niecałe 15% stosowało je okresowo. W pytaniu o motywację do wprowadzenia diety 47,8% uczniów gimnazjów deklarowało samodzielne podejmowanie decyzji. Głównym źródłem informacji na temat diet był Internet (ryc. 2). Ponad 27% uczniów przyznawało się do dni, w których spożywali tylko napoje, przede wszystkim wodę, soki lub inne płyny. Według deklaracji ankietowanych 26,5% uczniów stosowało tego typu dietę raz w tygodniu. Osoby deklarujące wyłączne spożywanie wody w ramach całodziennej diety stanowiły 31,4% wszystkich odchudzających się, którzy wyeliminowali w danym dniu

3 608 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): z diety posiłki i 8,5% wszystkich zbadanych uczniów (ryc. 3). % ,8 Moja decyzja Czynniki motywujące do diety odchudzającej 11,6 3,7 15,8 Rodzice Koleżanki Inne i koledzy przyczyny Prasa Źródła informacji o diecie odchudzającej Internet Znajomi Inne źródła wiedzy Ryc. 2. Stosowanie diet odchudzających przez gimnazjalistów motywacja i źródła informacji (n=190) Fig. 2. Application of weight-loss diets by junior high school students motivation and sources of information (n=190) % ,4 Tylko woda /woda i inne Rodzaje wybieranych napoi 15,6 37,2 7,8 27,4 Soki Mleko Inne płyny 8,4 37,9 13,7 Częstość wyłącznego picia płynów 26,5 Raz na tydzień 20,4 Raz na miesiąc ,1 Inna częstość Ryc. 3. Rodzaje wybieranych napoi przez osoby deklarujące okresowe wyłączne spożywanie płynów w ciągu dnia i częstość takiego zachowania Fig. 3. Types of beverages chosen by persons declaring periodic solely fluids drinking throughout the day and the frequency of such behavior Niemal 54,6% przebadanych uczniów przychyliło się do stwierdzenia, że niedowaga jest lepsza od nadwagi. Stwierdzono, że osoby posiadające taki pogląd istotnie częściej stosowały diety odchudzające. Nie stwierdzono natomiast znaczących różnic w odniesieniu do diety polegającej na wyłącznym spożywaniu płynów w ciągu dnia (tab. II). Gimnazjaliści deklarujący podjadanie między posiłkami istotnie częściej mieli zwyczaj spożywania żywności bez uczucia głodu, a także znacznie częściej jedli słodkie lub słone przekąski oraz żywność typu fast food (tab. III). Tabela II. Współwystępowanie poglądu niedowaga jest lepsza od nadwagi z deklarowanym stosowaniem diet odchudzających (n=182) lub wyłącznym spożywaniem płynów (n=189) Table II. Coexistence of an attitude underweight is better than overweight with the declared application of weight-loss diets (n=182) or solely fluids drinking (n=189) Zachowania żywieniowe Niedowaga jest lepsza od nadwagi p Tak Nie Stosowanie diet odchudzających Tak 10,1 2,4 * Czasami 21,2 8,4 Nie 68,0 89,2 Spożywanie płynów zamiast potraw Tak 32,3 19,5 NS Nie 67,7 80,5 NS nieistotne statystycznie; * p<0,01 Tabela III. Współwystępowanie zwyczaju podjadania i częstego spożywania słodkich lub słonych przekąsek (n=189), słodkich gazowanych napoi bezalkoholowych (n=187), żywności typu fast food (n=188) lub spożywanie żywności bez uczucia głodu (n=188) Table III. Coexistence of a snacking habit and frequent consumption of sweet or salty snacks (n=189), sweet carbonated soft drinks (n = 187), fast foods (n = 188) or eating without feeling hungry (n = 188) Zachowania żywieniowe Podjadanie pomiędzy posiłkami Tak Czasami Nie p Częste spożywanie słodkich Tak 63,6 37,0 30,8 ** lub słonych przekąsek Nie 36,4 63,0 69,2 Częste spożywanie słodzonych Tak 58,2 43,0 60,0 NS gazowanych napoi bezalkoholowych Nie 41,8 57,0 40,0 Częste spożywanie żywności Tak 30,9 7,5 3,8 ** typu fast food Czasami 56,4 75,7 73,1 Nie 12,7 16,8 23,1 Spożywanie żywności bez Tak 41,8 18,7 15,4 * uczucia głodu Nie 58,2 81,3 84,6 NS nieistotne statystycznie; * p<0,01; **p<<0,001 Dyskusja Jedną z podstawowych zasad prawidłowego żywienia według Instytutu Żywności i Żywienia jest regularne spożywanie posiłków w ciągu dnia [9]. W wytycznych polskich o żywieniu dzieci, opartych na badaniach amerykańskich, podkreśla się także znaczenie regularnego spożywania śniadań [12]. W badaniach przeprowadzonych przez Timlin i wsp. potwierdzono pozytywną zależność pomiędzy codziennym spożywaniem śniadań a istotnie niższymi wartościami wskaźnika masy ciała u nastolatków [13]. W naszym badaniu aż 36,5% uczestników nie spożywało regularnie pierwszych, a i 61,0% drugich śniadań. Obserwowane wśród młodzieży częste niespożywanie śniadań lub ich nieregularne spożywanie stwierdzili również w swych badaniach inni autorzy [14, 15]. Jednym z warunków utrzymania regularnego spożywania posiłków jest unikanie podjadania. Zasady tej nie przestrzegało ponad 80% zbadanych gimnazjalistów, a około 60% potwierdzało, niezgodne z zalecenia-

4 Ziółkowska A i wsp. Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej z Warszawy i miejscowości podwarszawskich 609 mi ekspertów [9, 11, 16], częste spożywanie słodkich lub solonych przekąsek czy słodzonych gazowanych napoi alkoholowych. Również ponad 80% gimnazjalistów przyznało się do spożywania żywności typu fast food. Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała istotną zależność pomiędzy zwyczajem podjadania a spożywaniem żywności bez uczucia głodu oraz jedzeniem słodkich lub solonych przekąsek i żywności typu fast food. Liczne badania wykazują, że spożywanie tego typu żywności, poprzez nadmierną podaż nasyconych kwasów tłuszczowych, izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz soli, zwiększa ryzyko występowania chorób sercowo naczyniowych i metabolicznych [6, 17]. Produkty typu fast food stanowią także istotne źródło fosforanów, co przy współistniejącym niedoborze wapnia u dzieci i młodzieży, obniża magazynowanie tego pierwiastka w kościach i zwiększa ryzyko osteoporozy w wieku dorosłym [18]. Znajomość wartości kalorycznej produktów zadeklarowało jedynie około 35% uczniów, co wskazuje na potrzebę edukacji żywieniowej wśród młodzieży gimnazjalnej. Niepokojącym zjawiskiem jest również pozytywne postrzeganie przez nastolatków niedoboru masy ciała. Niedowaga sprzyja rozwojowi chorób wynikających z niedożywienia lub niedoborów witamin czy mikroelementów, a postrzeganie jej jako zjawiska pozytywnego cechuje zaburzenia odżywiania się, na które szczególnie narażeni są nastolatkowie [19, 20, 21, 22]. Również w przeprowadzonym badaniu osoby deklarujące taki pogląd częściej stosowały diety odchudzające. Należy podkreślić, że znacznie wyższy odsetek uczniów udzielił odpowiedzi na pytanie o motywację do wprowadzenia diety odchudzającej niż przyznał się do jej stosowania. Warto także zwrócić uwagę, że 27% zbadanych gimnazjalistów stosowało diety polegające na wyłącznym spożywaniu płynów w ciągu całego dnia, przy czym 31,4% spośród nich piło jedynie wodę. Według deklaracji uczniów tego typu diety raz na tydzień stosował co czwarty ankietowany. Badania Oblacińskiej i Jodkowskiej [23] wykazały, że różne metody odchudzania stosują zarówno otyli gimnazjaliści, jak i ich rówieśnicy z prawidłową masą ciała. Poważnym problemem pozostają jednak nieracjonalne metody odchudzania, w tym celowe omijanie posiłków, głodówki czy prowokowanie wymiotów. Do tej grupy metod, niebezpiecznych dla zdrowia, zwłaszcza w okresie intensywnego wzrostu i dojrzewania, z pewnością można zaliczyć dietę polegającą na wyłącznym spożywaniu wody w ciągu całego dnia. Co istotne u prawie połowy ankietowanych gimnazjalistów decyzja o stosowaniu diety odchudzającej była podjęta samodzielnie, a główne źródło wiedzy stanowił Internet. Wyniki tego i wielu innych badań wskazują na potrzebę podjęcia działań mających na celu edukację dzieci i młodzieży na temat zasad prawidłowego żywienia w ramach profilaktyki przewlekłych chorób niezakaźnych. W działaniach tych należy uwzględnić również rolę środków masowego przekazu i reklam w kształtowaniu opinii nastolatków jako konsumentów [5, 6, 7, 24, 25, 26]. Podsumowanie i wnioski 1. Nieprawidłowe zachowania żywieniowe, takie jak nieregularne spożywanie posiłków, podjadanie pomiędzy posiłkami czy częste spożywanie żywności typu fast food, występowały u znacznego odsetka zbadanej młodzieży. 2. Diety odchudzające są bardzo popularne wśród młodzieży. 3. Jedną z form nieracjonalnych diet odchudzających, stosowanych przez młodzież, było wyłączne spożywanie płynów w ciągu całego dnia. Szczególnie niepokojący jest znaczny odsetek osób deklarujących wyłączne picie wody w ramach tej metody odchudzania. 4. Decyzję o odchudzaniu znaczny odsetek uczniów podejmuje samodzielnie. 5. Pozytywne postrzeganie niedoboru masy ciała przez ponad połowę zbadanych uczniów może zwiększać ryzyko wystąpienia niedożywienia w tej grupie wiekowej. 6. Zaobserwowane nieprawidłowe zachowania żywieniowe wskazują na pilną potrzebę edukacji młodzieży na temat zasad prawidłowego żywienia, będącej podstawą profilaktyki pierwotnej przewlekłych chorób niezakaźnych w tej grupie wiekowej. Piśmiennictwo / References 1. Zmysłowska K, Gadamska T. Wybrane problemy psychologiczne wieku młodzieńczego [w:] Pediatria praktyczna. Bożkowa K (red). PZWL Warszawa 1999: Renda M, Fischer P. Diety wegetariańskie dzieci i młodzieży. Pediatria po Dyplomie 2010, 14(2): Neumark-Sztainer D, Story M, Perry C, et al. Factors influencing ford choices of adolescents: Findings from focus -group discussions with adolescents. J Am Diet Association 1999, 99: Jodkowska M, Tabak I, Oblacińska A. Aktywność fizyczna i zachowania sedenteryjne gimnazjalistów z nadwagą i otyłością w Polsce w 2005 r. Prob Hig Epidemiol 2006, 87, suplement: Cybulska B, Kłosiewicz-Latoszek L, Cichocka A. Zaburzenia lipidowe. PZWL, Warszawa Urban M (red). Miażdżyca u dzieci i młodzieży. Cornetis, Wrocław 2007.

5 610 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Szczeklik A (red). Choroby wewnętrzne stan wiedzy na rok Medycyna Praktyczna, Kraków The Second WHO European Action Plan for Food and Nutrition Policy IŻŻ. Zasady prawidłowego żywienia Palczewska I, Niedźwiecka Z. Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Medycyna Wieku Rozwojowego 2001, 5(supl. 2): Jośko J, Malara B. Ankieta o zaburzeniach odżywiania wśród młodzieży szkolnej. Zakład Medycyny Środowiskowej i Epidemiologicznej ŚUM, Katowice. 12. Szajewska H, Horvath A, Dziechciarz P. Postępy w gastroenterologii i żywieniu dzieci w 2008 r. Medycyna Praktyczna Pediatria 2009, 2: Timlin MT, Perina MA, Story M, et al. Breakfast eating and weight change in 5-year prospective analysis of adolescents: Projekt EAT (Eating Among Teens). Pediatrics 2008, 121: e638-e Huk-Wieliczuk E, Szpakow A. Monitoring zachowań zdrowotnych młodziży wiejskiej pogranicza polsko białoruskiego. Prob Hig Epidemiol 2006, 87(supl): Wołoski T, Jankowska M. Wybrane aspekty zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej część I Zachowania młodzieży związane z odżywianiem. Prob Hig Epidemiol 2006, 87(supl): Żyła A, Książek J. Żywienie dzieci starszych. Medycyna Praktyczna Pediatria, 2008, 1: Szostak-Węgierek D, Cybulska B, Zdrojewski T i wsp. Dlaczego w Polskich szkołach nie powinna być sprzedawana żywność typu Fast food? Kardiol Pol 2009, 67: Kozłowska-Wojciechowska M. Rola wapnia z diety w profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Medycyna po Dyplomie 2004, 13(12): Part 3. Nutrition related disorders [in:] Essentials of human nutrition. Mann J, Truswell AS (ed). Oxford University Press Coughlin JW, Guarda AS. Behavioral Disorders Affecting Ford Intake: Eating Disorders and Other Psychiatric Conditions [in:] Modern Nutrition in Health and Disease. Shils M, Shike M, Ross AC (ed.). LWW 2006, Nicholls D, Grindrod C. Zaburzenia odżywiania się. Medycyna Praktyczna Pediatria 2009, 6: Berg E, Urban K, Terlecka J i wsp. Kogo może dotyczyć anorexia nervosa? Analiza materiału własnego. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2006, 2(2): Oblacińska A, Jodkowska M (red). Otyłość u polskich nastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2007: Feld LG, Corey H. Nadciśnienie tętnicze u dzieci. Pediatria po Dyplomie 2008, 12(3): Redukcja ryzyka sercowo-naczyniowego u dzieci z grupy wysokiego ryzyka. Zalecenia American Academy of Pediatrics. Pediatria po Dyplomie 2007, 11(6): Steelman J, Zeitler Ph. Osteoporoza u dzieci. Pediatria po Dyplomie 2002, 6(5):