PROMOCJA ZDROWIA. w teorii i praktyce psychologicznej. pod redakcją Heleny Wrony-Polańskiej Janusza Mastalskiego

Transkrypt

1 PROMOCJA ZDROWIA w teorii i praktyce psychologicznej pod redakcją Heleny Wrony-Polańskiej Janusza Mastalskiego Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

2 Książka dofinansowana ze środków Towarzystwa Edukacji Psychosomatycznej oraz Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego RECENZENT Prof. dr hab. Jan Tylka PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Winciorek Copyright by Helena Wrona-Polańska, Janusz Mastalski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2009 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , tel./fax Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, Kraków tel , tel./fax tel. kom , sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr

3 SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 7 Część I. Promocja zdrowia w ujęciu interdyscyplinarnym Helena Wrona-Polańska, Kreowanie zasobów osobowych wyzwaniem dla promocji zdrowia. Perspektywa psychologiczna Czesław Czabała, Promocja zdrowia psychicznego. Polityka dla Europy Janusz Mastalski, Walka z samotnością współczesnego człowieka formą promocji zdrowia. Perspektywa pedagogiczna Józef Makselon, Choroba a duchowość Bogusław Mielec, Duchowy wymiar zdrowia człowieka. Próba nakreślenia niektórych możliwości interpretacyjnych Część II. Promocja zdrowia w praktyce psychologicznej Aleksander B. Skotnicki, Prawda w medycynie Agnieszka Pietrzyk, Rehabilitacja psychospołeczna w onkologii model i jego wstępna weryfikacja. Doświadczenia śląskie Anna Lipińska-Olszewska, Style radzenia sobie ze stresem a zdrowie w ujęciu holistyczno-funkcjonalnym u pacjentów cierpiących na łuszczycę Ryszard Poprawa, Samoocena zasobów radzenia sobie jako czynnik ryzyka problematycznego angażowania się w używanie alkoholu Część III. Promocja zdrowia z perspektywy rozwojowej Władysława Pilecka, Odporność psychiczna jako wyznacznik zdrowia Joanna Fryt, Czynniki zdrowia w rodzinach dzieci chorych na astmę oskrzelową Marek Zwoliński, Zasoby osobiste i rodzinne a zdrowie psychiczne dorastających: pośrednicząca rola odporności na stres Irena Jelonkiewicz, Założenia i schemat programu poprawiającego radzenie sobie ze stresem młodzieży Beata Tobiasz-Adamczyk, Promocja zdrowia wśród osób w starszym wieku Część IV. Rola muzyki w promocji zdrowia Ewa Klimas-Kuchtowa, Muzyka w promocji zdrowia znaczenie dla pozyskiwania i pogłębiania wsparcia społecznego Grażyna Malczyk, Czynniki szkodliwe wpływające na zaburzenia funkcjonowania aparatu głosowego

4 6 Spis treści Beata Tęcza, Aktywność muzyczna w profilaktyce oraz terapii Piotr Pułka, Muzykoterapia w połączeniu z dźwiękoterapią w promocji zasobów propozycja programu Noty o autorach

5 WPROWADZENIE W ostatnich latach wciąż wzrasta zainteresowanie zdrowiem i jego promowaniem. Chociaż problematyka zdrowia ma swoją wielowiekową tradycję, to jednak systematyczne zajmowanie się zdrowiem zaznacza się dopiero w ostatnim półwieczu XX wieku i wiąże się z powstaniem psychologii zdrowia. Idea promocji zdrowia narodziła się i rozprzestrzeniła w Polsce z inicjatywy profesora Juliana Aleksandrowicza, nestora polskiej psychosomatyki, który zorganizował w 1972 roku w Krakowie konferencję naukowo-humanistyczną skupiającą uczonych z całego świata, traktowaną jako III rewolucja zdrowotna. Nadrzędnym jej celem było zwiększenie świadomości jednostkowej i społecznej dotyczącej zdrowia, ponieważ ludzie nie potrafią jeszcze organizować sobie zdrowego życia, gdyż wiedza o zdrowiu z trudem przenika do ich świadomości (Aleksandrowicz 1979, s. 35). Rewolucja naukowo-humanistyczna zakładała, że zdrowie człowieka jest najwyższą wartością i jemu muszą być podporządkowane zarówno nauka, jak i kultura. Podkreślanie z całą stanowczością konieczności podejmowania interdyscyplinarnych badań i działań na rzecz zdrowia oraz przekazywanie osiągnięć wiedzy naukowej poprzez jej popularyzację i edukację zdrowotną stało się celem zasadniczym dla rozwoju promocji zdrowia. Promocja zdrowia narodziła się już ponad pół wieku temu wraz z ruchem na rzecz zdrowia zapoczątkowanym przez socjologów medycyny, jednakże z dużymi trudnościami upowszechnia się w życiu. Świadczy to o ogromnej złożoności tego problemu, wielu uwarunkowaniach społecznych, a także ogromnej roli jednostki w działaniach na rzecz zdrowia. Rozdźwięk pomiędzy teorią a praktyką w zakresie promocji zdrowia wynika zarówno z przyczyn społecznych, jak i indywidualnych. Wszystkie czynniki makroi mikrospołeczne, jak: rodzina, szkoła, Kościół, środowisko pracy, powinny włączyć się w nurt promocji zdrowia. Jednakże ważna jest jednostka, aby świadomie realizowała hasło Twoje zdrowie w Twoich rękach. W działalności na rzecz zdrowia istotna jest świadomość zdrowia, przekonania zdrowotne, poczucie własnej skuteczności, na które składają się nie tylko zamiar zmiany zachowania, ale także siła woli, aby ten zamiar doprowadzić do pozytywnego rezultatu. Konieczne jest kreowanie zasobów osobowych, które pozwolą na realizację zamierzonych celów i utrzymanie równowagi pomiędzy rosnącymi wciąż wymaganiami społecznymi a posiadanymi możliwościami (zasobami). Dzisiaj jesteśmy jakby w pół drogi między teorią a praktyką w tym zakresie. Konieczne są sprzężone, interdyscyplinarne nie tylko badania, lecz także i działania zmierzające do integracji w imię promocji zdrowia. Ogólnie w promocji zdrowia najważniejsza jest aktywność własna na rzecz zdrowia, rozwijanie zasobów służących zdrowiu i sprzyjających radzeniu sobie ze stresem życiowym oraz aktywność aksjologiczna prowadząca do ukształtowania prozdrowotnej hierarchii wartości. Ważne jest także krzewienie zachowań zdrowotnych w procesie socja-

6 8 lizacji pierwotnej (w rodzinie, wychowaniu przedszkolnym), w socjalizacji wtórnej (zdrowotna edukacja w szkole i organizacjach) oraz podejmowanie czynności celowych na rzecz zdrowia. Znaczącą rolę odgrywa edukacja zdrowotna, która powinna obejmować wiedzę o zdrowiu, potencjałach zdrowia i jego zagrożeniu. Powinna to być edukacja dla zmiany, zmierzająca do uczenia się kompetencji potrzebnych dla zdrowia i szerzenia zdrowia. Programy edukacji zdrowotnej należy adresować do przedszkoli, szkół, miejsc pracy, organizacji społecznych, których celem jest uczenie zmierzające do dobrowolnego podjęcia zachowań związanych ze zdrowiem. Niniejsza monografia obejmuje problematykę promocji zdrowia odnoszącą się zarówno do teorii, jak i praktyki psychologicznej. Składa się z czterech części. Część pierwsza, dotycząca interdyscyplinarnego, holistycznego podejścia do zdrowia i jego promowania, zawiera problematykę niezwykle interesującą i ważną z psychologicznego punktu widzenia obejmującą kreowanie zasobów osobowych jako niezbędnych w utrzymaniu zdrowia, omówienie zadań prowadzących do ochrony zdrowia psychicznego i jego promowania, sposoby walki z samotnością współczesnego człowieka w celu utrzymania i promowania zdrowia, ukazanie duchowego wymiaru zdrowia jako pełniącego funkcje integrujące między podmiotowymi i sytuacyjnymi determinantami zdrowia, szczególnie istotnego nie tylko w zdrowiu, ale także w chorobie. Część druga, poświęcona różnym aspektom promowania zdrowia w praktyce psychologicznej, zawiera problematykę dotyczącą człowieka z poważną chorobą somatyczną, jego sposobów radzenia sobie za stresem wynikającym z choroby, relacji lekarz pacjent, ze szczególnym podkreśleniem sposobu przekazywania informacji choremu stopniowo, pobudzając jego wiarę w terapię i nadzieję na wyleczenie. W skutecznym radzeniu sobie z chorobą, a także problemem alkoholowym ważne z punktu widzenia promocji zdrowia jest rozwijanie i potęgowanie zasobów osobowych oraz rehabilitacja. Część trzecia, dotycząca promocji zdrowia z perspektywy rozwojowej, obejmuje różne czynniki i uwarunkowania zdrowia dzieci i młodzieży, a także osób w starszym wieku, ze szczególnym podkreśleniem odporności i rozwoju zasobów sprzyjających skutecznemu radzeniu sobie ze stresem, czyli zdrowiu. Część czwarta ukazuje rolę muzyki i aktywności muzycznej w terapii, profilaktyce oraz promocji zasobów. Książka, którą oddajemy do rąk Czytelnika, zawiera aktualne i interdyscyplinarne podejście do promocji zdrowia zarówno w teorii, jak i praktyce psychologicznej, ukazując ogromne znaczenie tej problematyki w różnych dziedzinach życia człowieka i konieczność podjęcia aktywności na rzecz zdrowia, ze szczególnym naciskiem na edukację ku zdrowiu. Ze względu na całościowe podejście do problematyki promocji zdrowia jest ona adresowana do psychologów, lekarzy, pedagogów, nauczycieli, wychowawców i rodziców, filozofów oraz teologów, a także studentów odpowiednich kierunków, stanowiąc podstawę do dalszych poszukiwań i badań, jak również kanwę dla tworzenia programów promujących zdrowie w różnych dziedzinach życia człowieka. Kraków, maj 2008 Helena Wrona-Polańska Janusz Mastalski

7 Część I PROMOCJA ZDROWIA W UJĘCIU INTERDYSCYPLINARNYM

8 Helena Wrona-Polańska KREOWANIE ZASOBÓW OSOBOWYCH WYZWANIEM DLA PROMOCJI ZDROWIA. PERSPEKTYWA PSYCHOLOGICZNA 1. Wprowadzenie do problematyki Problematyka promocji zdrowia została po raz pierwszy podjęta i szczegółowo określona na I Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia, która odbyła się w 1986 roku w Ottawie. Jej rezultatem był sporządzony dokument zwany Kartą Ottawską, w której została zawarta definicja promocji zdrowia: Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymywania (Karta Ottawska 1994). Pojawienie się w drugiej połowie XX wieku działań na rzecz zdrowia było uwarunkowane wzrastającymi wciąż wskaźnikami umieralności w krajach wysoko uprzemysłowionych z powodu chorób cywilizacyjnych nowotworów i zawałów, które wskazywały na konieczność szukania przyczyn tych chorób w czynnikach pozamedycznych, w środowisku pracy i stylu życia, gdyż zwiększenie funduszu na służbę zdrowia przyniosło wzrost poziomu zdrowia jedynie o około 10%, czyli w granicach błędu statystycznego (Włodarczyk 1994). Przemiany te określane jako II rewolucja zdrowotna przyczyniły się do rozszerzenia modelu zdrowia na biopsychospołeczny, zwany także ekologicznym, i powstania medycyny behawioralnej, upatrującej przyczyn różnych chorób w środowisku i stylu życia (Wrześniewski 2002). Wymagało to innego podejścia do przyczyn tych chorób i ich leczenia. Zdrowie stało się pojęciem interdyscyplinarnym i zmuszało do współpracy wielu specjalistów różnych dziedzin, zarówno w sferze badań, jak i praktyki klinicznej. Jednakże brak było świadomości zdrowia, które rozumiano jedynie jako brak objawów chorobowych. Stąd też pojawiła się konieczność zwiększenia świadomości zdrowia jako najwyższej wartości, o którą warto dbać i zabiegać. Prekursorem takiego podejścia i wielkim inspiratorem badań nad zdrowiem i jego promowaniem był nestor polskiej psychosomatyki Profesor Julian Aleksandrowicz, wieloletni kierownik Kliniki Hematologii Akademii Medycznej w Krakowie (obecnie CM UJ), przewodniczący Komisji Ochrony Zdrowia Społecznego PAN w Krakowie i prezes Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej.

9 12 W 1972 roku zorganizował konferencję naukowo-humanistyczną w Krakowie, skupiającą uczonych z całego świata, która zyskała miano III rewolucji zdrowotnej (Aleksandrowicz, Matuszewski 1974). Przemiany te przyczyniły się do całościowego, systemowego, holistyczno-funkcjonalnego podejścia do zdrowia, zwiększenia świadomości w zakresie zdrowia i rozwoju ruchu promocji zdrowia, którego kontynuatorami byli przede wszystkim socjologowie medycyny (Słońska 1994) i psycholodzy, twórcy psychologii zdrowia (Matarazzo 1980, Taylor 1990). Promocja zdrowia definiowana jest jako: Proces nabywania przez ludzi umiejętności kontrolowania i wpływania na własne zdrowie (Czabała 1994). Jest to czynność celowa, którą należy rozwijać poprzez zwiększanie świadomości, zarówno jednostkowej jak i społecznej w zakresie problematyki dotyczącej zdrowia (Aleksandrowicz 1979, Sęk 1997). Pomocne może być w tym rozumienie zdrowia jako wartości, a szczególnie traktowanie zdrowia jako najwyższej wartości, o którą warto dbać i zabiegać, gdyż umożliwia ona osiąganie innych wartości (Aleksandrowicz 1974). Celem promocji zdrowia jest: podnoszenie świadomości jednostkowej i społecznej dotyczącej zdrowia i czynników warunkujących zdrowie; umożliwienie człowiekowi kontroli nad procesami zdrowia i udziału w realizacji celów zdrowotnych; rozwój i umacnianie zasobów zdrowotnych, tkwiących w jednostce i środowisku. W literaturze przedmiotu spotykamy różne podejścia do problematyki promocji zdrowia. Anderson (1993) proponuje najszersze ujęcie promocji zdrowia, które obejmuje zarówno działania ukierunkowane na rozwój i utrzymanie zdrowia, jak też działania prewencyjne prewencję pierwotną, wtórną i trzeciego stopnia. Takie rozumienie promocji zdrowia skupia działania skierowane nie tylko na ludzi zdrowych, ale także chorych. Najczęściej w piśmiennictwie spotyka się rozszerzenie rozumienia promocji zdrowia o prewencję pierwotną, czyli profilaktykę obejmującą grupy ryzyka (Heszen-Niejodek 1995, Sęk 1997). Jednakże Słońska (1994) podkreśla wyraźną odmienność podejścia promocyjnego w stosunku do prewencyjnego. Punktem wyjścia dla prewencji jest choroba, a jej celem przeciwdziałanie, w promocji zaś punktem wyjścia jest zdrowie, a jej celem pomnażanie potencjałów zdrowia poprzez podnoszenie jakości życia. Wydaje się, że wspólną cechą zarówno promocji zdrowia, jak i prewencji jest stosowanie strategii pozytywnej polegającej na pomnażaniu zasobów, czyli potencjałów zdrowia (Czabała, Sęk 2002). Zdaniem Sęk (1997) modele prewencji i promocji różnią się w zakresie podejmowanych działań i korzystają z odmiennych modeli edukacji zdrowotnej. Davies (1990) wyróżnia dwa modele edukacji: 1. Model prewencyjny przekonanie o konieczności takich zmian w zachowaniu, które zdaniem profesjonalistów (lekarzy) zmniejszają ryzyko zachorowalności na daną chorobę. 2. Model autokreacyjny dostarcza przesłanek pozwalających samodzielnie podejmować decyzje dotyczące zdrowego stylu życia i radzenia sobie z codziennymi problemami, zmierza do uaktywnienia grup społecznych i jednostek.

10 NOTY O AUTORACH Czesław Czabała, profesor zwyczajny, kierownik Zakładu Psychologii i Promocji Zdrowia Psychicznego, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa. Joanna Fryt, magister psychologii, Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński. Irena Jelonkiewicz, doktor psychologii, adiunkt, Zakład Psychologii i Promocji Zdrowia Psychicznego, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa. Ewa Klimas-Kuchtowa, doktor psychologii, starszy wykładowca, Instytut Psychologii Stosowanej, Uniwersytet Jagielloński. Anna Lipińska-Olszewska, magister psychologii, Towarzystwo Pomocy Dzieciom, Łódź-Bałuty. ks. Józef Makselon, profesor zwyczajny, kierownik Katedry Psychologii Religii, PAT, Kraków. Grażyna Malczyk, magister sztuki, logoterapeuta, wykładowca, Uniwersytet Gdański. ks. Janusz Mastalski, profesor zwyczajny, kierownik Katedry Pedagogiki Ogólnej, PAT, Kraków. ks. Bogusław Mielec, doktor teologii, adiunkt, Katedra Teologii Moralnej Ogólnej, PAT, Kraków. Agnieszka Pietrzyk, doktor psychologii, wykładowca, Uniwersytet Śląski. Władysława Pilecka, profesor zwyczajny, kierownik Zakładu Psychologii Zdrowia, Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński. Ryszard Poprawa, doktor psychologii, adiunkt, Instytut Psychologii, Uniwersytet Wrocławski. Piotr Pułka, magister sztuki, muzykoterapeuta. Aleksander B. Skotnicki, profesor zwyczajny, kierownik Katedry i Kliniki Hematologii, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński. Beata Tęcza, doktor nauk medycznych w zakresie psychologii, Zakład Psychologii Ogólnej, Instytut Psychologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Beata Tobiasz-Adamczyk, profesor nadzwyczajny, kierownik Zakładu Socjologii Medycyny, Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński. Helena Wrona-Polańska, profesor nadzwyczajny, kierownik Zakładu Psychologii Zdrowia, Katedra Psychologii, Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków. Marek Zwoliński, magister psychologii, starszy specjalista, Zakład Psychologii i Promocji Zdrowia Psychicznego, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa.

11 REDAKTOR Dorota Węgierska KOREKTOR Dorota Bednarska SKŁAD I ŁAMANIE Wojciech Wojewoda Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , tel./fax