Dojrzałość szkolna i psychofizyczna dziecka 6 letniego

Transkrypt

1 Kwartalnik Samorządowego Przedszkola nr 10 im. Jana Pawła II w Krakowie Opracowanie: A.W. Dojrzałość szkolna i psychofizyczna dziecka 6 letniego W ramach kolejnej reformy polskiego systemu oświaty obniżono wiek obowiązku szkolnego do 6 roku życia. Obowiązek szkolny dla dzieci 6 letnich przesunięty został na wrzesień 2014r. Do tego czasu decyzję o rozpoczęciu nauki dziecka w I klasie szkoły podstawowej podejmują rodzice. Reforma programowa traktuje wczesne kształcenie ogólne, jako fundament do dalszego, wszechstronnego rozwoju dziecka. Przemiany cywilizacyjne sprawiają, że dzieci wcześniej osiągają dojrzałość szkolną. Rozpoczęcie nauki w szkole to niezwykle ważne wydarzenie w życiu każdego dziecka. Zmiana otoczenia, nowi koledzy, pierwsze poważne zakupy (plecak, zeszyty, książki) i w końcu konieczność systematycznej pracy (odrabianie zadań) oraz zmierzenie się z wyzwaniem bycia ocenianym przez nauczyciela. Wszystko to sprawia, że przekroczenie progu szkoły kończy pewien etap życiowy sześciolatek przestaje być maluchem, a staje się uczniem, przed którym otwiera się kraina wiedzy. Nowa podstawa programowa zakłada, że: szkoła łagodnie wprowadza uczniów w świat wiedzy, dbając o ich harmonijny rozwój intelektualny, etyczny, społeczny i fizyczny. Z takiego założenia wynika jednoznaczny wniosek, że I etap edukacji ma ogromne znaczenie dla każdego dziecka. Gdyż właśnie na tym etapie zostaje ono wyposażone w podstawowe, niezbędne i konieczne do dalszej nauki wartości, umiejętności i wiadomości. Nauczyciele stają obecnie przed ogromnym wyzwaniem polegającym na pracy w klasach pierwszych jednocześnie z dziećmi sześcio- i siedmioletnimi. Trudność przygotowania i prowadzenia zajęć w grupie łączącej młodszych i starszych uczniów przede wszystkim polega na tym, że sześciolatek może znacząco różnić się od siedmiolatka, ponieważ właśnie doświadcza skoku rozwojowego obejmującego zmiany w obrębie układu nerwowego, umysłowego, ruchowego i hormonalnego. Powodują one różne zachowania dziecka, które normują się dopiero w wieku siedmiu lat. Z tych względów każda z wymienionych grup wiekowych może funkcjonować inaczej w warunkach szkolnych.

2 Jeden rok w życiu dziecka to cała epoka w jego rozwoju. W kontekście obecności dziecka sześcioletniego w szkole warto przyjrzeć się różnicom rozwojowym 6 i 7 latka. Skok rozwojowy Rozwój psychoruchowy jest procesem ciągłym, stopniowym, z dwoma wyjątkami. Owe wyjątki to skoki rozwojowe jeden przypada na około 6 rok życia, drugi okres dorastania. Skok rozwojowy polega na dokonywaniu się w organizmie znacznych zmian w stosunkowo krótkim czasie. Oznacza to, że dziecko 6-letnie jest innym jakościowo dzieckiem od 7-latka! U prawidłowo rozwijającego się dziecka w wieku od 5,5 roku do ok. 6,5 roku (różnice indywidualne) w ciągu pół roku dokonują się istotne zmiany rozwojowe we wszystkich sferach. Spowodowane są one uaktywnieniem się układu hormonalnego, który: wpływa na rozwój fizyczny, wpływa na różnicowanie się wielu cech związanych z płcią, przyspiesza dojrzewanie układu nerwowego. Dziecko 7-letnie jest dzieckiem po zmianach, dziecko 6-letnie zaś tuż przed lub w trakcie zmian. Warto przyjrzeć się dokładniej niektórym zmianom, ponieważ od nich bezpośrednio zależą możliwości dziecka i jego przystosowanie do wymagań szkoły. Zmiany w rozwoju fizycznym dziecka Obserwuje się istotne zmiany w rozwoju kośćca i mięśni oraz narządów wewnętrznych. Rosną stopy i powoli zanika fizjologiczne płaskostopie (kości stóp wysklepiają się). Wydłużają się i twardnieją kości kończyn, rosną zęby stałe, zmieniają się proporcje ciała, powoli kształtuje się większa odporność na zmęczenie związane z dłuższym przebywaniem w jednej pozycji. Rozpoczyna się pierwszy etap kostnienia nadgarstka (część chrząstek zamienia się w kości) ruchy dłoni stają się bardziej odporne na zmęczenie, poprawia się płynność i szybkość ruchów rąk dziecko łatwiej uczy się pisania w linijkach i łączenia liter. Zaczyna także ładniej rysować, lepiej wycinać, może nauczyć się wiązania kokardki itp. (drugi i ostatni etap kostnienia nadgarstka przypada na wiek około 10 lat dziecko staje się zdolne do pisania w zeszycie w jedną linię). Do rozwoju kości dopasowuje się układ mięśniowy. Mięśnie stają się silniejsze (wzrasta siła skurczu), są bardziej odporne na zmęczenie, (wzrasta także siła zwieraczy dziecko nie musi już tak często załatwiać potrzeb fizjologicznych). Rozwijają się wszystkie narządy wewnętrzne lepiej pracuje serce, płuca (lepsze dotlenienie) i jednocześnie rośnie potrzeba ruchu, zwiększa się pojemność żołądka (zmniejsza się częstotliwość przyjmowania pokarmów, a zwiększa się objętość przyswajanej jednorazowo porcji). Dzieci stają się bardziej odporne na choroby. U chłopców powoli rozwija się pas barkowy, u dziewcząt pas miednicowy. U chłopców kości długie grubieją bardziej niż u dziewczynek. Do tych zmian dopasowuje się układ mięśniowy. Z tego powodu u chłopców zaczyna przejawiać się głód ruchu ogromna potrzeba biegania, skakania, siłowania się, rywalizacji. Chłopcy w tym wieku muszą biegać i krzyczeć na przerwach, bić się (wg oceny dorosłych) z byle powodu, grać w piłkę, jeździć szybko na rowerze. Ta potrzeba ruchu dominuje do około 9-10 roku życia i ruch staje się kryterium oceny społecznej kolegów: dzieciom mniej sprawnym dokucza się, czują się one gorsze, są odrzucane przez grupę. Dziewczynki preferują aktywność ruchową wymagającą większej precyzji (skakanie przez

3 gumę, taniec) aniżeli sporty siłowe. Kościec (także kości i mięśnie dłoni) kształtuje się około 1,5 do 2 lat dłużej u chłopców niż u dziewcząt. W związku z tym dziewczynki bardziej niż chłopcy lubią wycinać, rysować, malować; zeszyty dziewcząt są bardziej czyste, schludne, pismo staranniejsze (dlatego nie należy porównywać zeszytów chłopców i dziewcząt). W związku z tymi zmianami inaczej kształtują się zainteresowania chłopców i dziewczynek oraz powoli wzrasta antagonizm między nimi. Poczucie my, chłopaki i my, dziewczynki ułatwia integrację dzieci określonej płci, akceptację własnej płci i stopniowe uczenie się społecznych ról męskich i kobiecych (nie należy za karę sadzać w jednej ławce chłopca z dziewczynką oboje cierpią; dzieci mogą razem siedzieć, jeśli jest taki zwyczaj). Zmiany w układzie nerwowym Zmiany w funkcjonowaniu układu nerwowego są tak znaczące, że to one decydują o istotnych różnicach między dziećmi młodszymi a starszymi. Najbardziej istotne z punktu widzenia nauki szkolnej zmiany zachodzącym w tym okresie to: Wydłużają się wypustki komórek nerwowych, dojrzewają drogi nerwowe, dzięki czemu poprawia się szybkość i dokładność przewodzenia impulsów (lepszy czas reakcji, zanikają powoli współruchy np. pomoc języka przy pisaniu), reakcje różnicują się. Wzrasta także ilość połączeń nerwowych (poprawia się koordynacja ruchów, integracja informacji z różnych narządów zmysłowych). Dojrzewają receptory zmysłów poprawia się ostrość wzroku i wrażliwość na barwy, polepsza się zdolność odbioru bodźców słuchowych (również smakowych, węchowych, dotykowych, poprawia się zdolność utrzymywania równowagi) dzieci odbierają dokładniejsze informacje z otoczenia. Dojrzewają okolice ruchowe kory mózgowej polepsza się koordynacja i płynność ruchów, również ręki dzięki temu łatwiej pisać literki w zeszytach, łączyć je i powoli automatyzować pisanie. Dojrzewają struktury kory mózgowej odpowiedzialne za czynności typowo szkolne poprawia się wzrokowe spostrzeganie analityczno-syntetyczne (dzieci łatwiej różnicują kształty liter podobnych do siebie i różnice w ich położeniu przestrzennym np. litery typu: d, g, b, p, l, ł, f, t oraz m, n, u, w). Znacznie poprawia się słuchowe spostrzeganie analityczno-syntetyczne (lepsze różnicowanie brzmienia głosek, lepsze wysłuchiwanie głosek w nagłosie, wygłosie i śródgłosie, lepsza zdolność do analizy i syntezy wyrazowej). Dojrzewają te struktury kory mózgowej, które są odpowiedzialne za procesy myślowe powyżej 6. roku życia obserwuje się początki myślenia konkretno-wyobrażeniowego operacyjnego na konkretach. Umożliwia to tworzenie pierwszych pojęć, zrozumienie, że odejmowanie jest odwrotnością dodawania, dzielenie jest odwrotnością mnożenia, rozumienie klasyfikowania i teorii zbiorów. Dojrzewa cały układ nerwowy, w tym kora mózgowa, dzięki czemu: poprawia się zdolność do skupiania uwagi początki uwagi dowolnej; poprawia się zdolność do zapamiętywania lepsza jest pamięć trwała, dzieci łatwiej przypominają sobie potrzebne informacje; sprawniej przebiegają procesy pobudzania i hamowania wzrasta siła procesów hamowania dzieci stają się spokojniejsze, nieco mniej pobudliwe, co przejawia się w lepszej kontroli emocji, w lepszym panowaniu nad ekspresją emocji.

4 Dzieciom łatwiej opanować: niechęć do odrabiania lekcji, do codziennego rannego wstawania, zmęczenie spowodowane siedzeniem w ławce. Lepiej tolerują oczekiwanie na zaspokojenie głodu np. wytrzymują do przerwy; łatwiej przeżywają to, że Pani nie zapyta ich mimo podniesionej ręki, że nie zawsze w zeszycie znajdzie się oczekiwane słoneczko. Powoli zanika dziecięcy infantylizm emocjonalny i dziecko łatwiej wchodzi w rolę ucznia. Związek między dojrzewaniem i uczeniem się jest istotnym czynnikiem decydującym o powodzeniu dziecka w nauce. Wszyscy nauczyciele mający kilkuletnie doświadczenie w zakresie edukacji wczesnoszkolnej wiedzą świetnie, że w każdej klasie I znajdą się dzieci, które do półrocza nie robią żadnych postępów, a w drugim semestrze ruszają szybko do przodu. Oznacza to, że wolniej nastąpił u nich skok rozwojowy, o którym była mowa. Podstawowa różnica między sześciolatkiem a siedmiolatkiem polega na tym, że dziecko sześcioletnie jest ciągle jeszcze dzieckiem i tak powinno być traktowane, a dziecko siedmioletnie powoli dorasta do roli ucznia i stopniowo powinno być traktowane jako dziecko-uczeń. Jakie specyficzne cechy rozwojowe dzieci 6 letnich należy wziąć pod uwagę w organizacji procesu nauczania/uczenia się? Zabawa Główną formą aktywności dzieci w wieku przedszkolnym jest zabawa! Definiuje się ją jako czynność podejmowaną dla przyjemności. Skoro zabawa jest dla dziecka przyjemnością, to przyjemnością stają się także wszystkie czynności, które przy okazji w zabawie i przez zabawę są ćwiczone. Taka zabawowa forma wdrażania dzieci do pracy powinna przeważać w ciągu 2-3 miesięcy początkowej nauki oraz przez kilka dni po przerwie świątecznej, feriach lub wakacjach. Stopniowo należy przechodzić do formy wspólnej pracy z dość częstym, ale niezbyt regularnym nagradzaniem zwiększa się w ten sposób motywację do uczenia się. Nagrody powinny być materialne stempelki, duże czerwone plusy, podpis pod napisanym słowem brawo lub emocjonalne (- Ho, ho, ale mi się to podoba!). Małym dzieciom nie wpisujemy negatywnych uwag przestaną wtedy cokolwiek robić unikają przykrości. W pracy każdego dziecka szukamy czegoś pozytywnego. Dając dziecku nadzieję, motywujemy je do pokonywania trudności. Uwaga U dzieci 6-letnich (również u niektórych siedmiolatków) przeważa jeszcze uwaga mimowolna (bodźce z otoczenia odwracają uwagę od tego, co dzieje się na lekcji), czas skupiania uwagi na czynnościach szkolnych jest krótki około 15 minut. Dziecko nie potrafi poza tym skupić się na wykonywaniu kilku czynności równocześnie, tzn. nie potrafi jednocześnie przepisywać i zwracać uwagi na słowa nauczyciela (dlatego nie wie, że coś było zadane, jeżeli kończy przepisywać z tablicy w czasie zadawania pracy domowej). Dość silna koncentracja uwagi szybko wywołuje duże zmęczenie dziecko musi odpocząć. Najlepiej odpoczywa się w zabawach ruchowych! Jeżeli dzieci piszą dłuższy tekst, to zmęczenie rączki można zmniejszyć ćwiczeniami

5 palców obu rąk, np. wyskukiwanie odgłosów padającego deszczu (lub innymi ćwiczeniami proponowanymi np. w kinezjologii edukacyjnej) Pamięć U sześciolatków przeważa wciąż uwaga pamięć mechaniczna, dlatego nowe treści powinny być często powtarzane i utrwalane z wykorzystaniem wielu zmysłów. Sprzyja temu odpowiednia zabawa ruchowa. Wszystkie dzieci do około 10. roku życia charakteryzują się tzw. małą gotowością pamięci. Dzieci potrzebują pewnego czasu do wydobycia z pamięci żądanej przez nauczyciela informacji. Wówczas należy albo odczekiwać, albo podpowiadać pierwszą sylabę, pierwsze słowa lub strofkę wiersza. Ten drugi sposób jest lepszy, bo mniej stresuje dziecko. Można pomóc w zapamiętywaniu, wprowadzając ruch, rymy, rytm i różne sposoby kojarzenia. Ruch Dzieci 6-letnie mają jeszcze słaby kościec i słabe mięśnie muszą w związku z tym często zmieniać pozycję. Kładą się na ławce, klęczą na niej, podpierają się, wychodzą z ławki (warto wiedzieć, że jeszcze niektóre 7-latki i większość młodszych dzieci w domu woli rysować, leżąc na podłodze, a nie korzystać z biurka). Konieczne są więc częste zmiany pozycji i ruch dla czynnego odpoczynku mięśni i układu kostnego (w przedszkolu dzieci w tym wieku rzadko pracują przy stolikach, jeżeli pracują, to krótko). Nie należy karać dzieci za ich właściwości rozwojowe i cechy indywidualne (to nie jest niegrzeczność, to jest niemożność dłuższego przebywania w tej samej pozycji). Sale lekcyjne powinny składać się z dwóch części: edukacyjnej (wyposażonej w tablicę, stoliki itp.) i rekreacyjnej (odpowiednio do tego przystosowanej). Zalecane jest wyposażenie sal w pomoce dydaktyczne i przedmioty potrzebne do zajęć (np. liczmany), sprzęt audiowizualny, komputery z dostępem do Internetu, gry i zabawki dydaktyczne, kąciki tematyczne (np. przyrody), biblioteczkę itp. Uczeń powinien mieć możliwość pozostawienia w szkole części swoich podręczników i przyborów szkolnych. Sześciolatkom należy pozwalać wychodzić do toalety w czasie zajęć, a ponieważ dzieci w tym wieku często czekają na ostatnią chwilę, powinny mieć możliwość szybkiego wyjścia. Pisanie Dzieci sześcioletnie mają wciąż silne napięcie mięśniowe rąk (palców, nadgarstka, przedramienia i barków), ruchy rąk u większości dzieci nie są jeszcze płynne, występuje geometryzacja i brak precyzji. Należy się liczyć z tym, że wiele dzieci nie będzie chciało pisać, literki nie będą mieścić się w linii, pismo będzie mało kształtne, litery nie będą ze sobą powiązane, łuki w wielu literach mogą być zmienione na fragmenty kwadratu lub prostokąta (tzw. geometryzacja). Szlaczki, które rysują sześciolatki, to:vvvvvv lub ^^^^^^^, //////, \\\\\\; natomiast szlaczki z linii płynnych typu: UUUUUU lub eeeeee mogą być zbyt trudne. Dzieci nie rozumieją jeszcze konieczności ćwiczenia ręki, więc nie będą chciały rysować szlaczków dla nich samych. Szlaczki powinny czemuś służyć, np. jako ozdoba

6 samochodu, bombki na choinkę, dzbanka, talerza, ramki do obrazka. Nie oceniajmy pisma, ale dajmy dziecku nadzieję, że niedługo będzie łatwiej i ładniej, chwalmy za włożony wysiłek (tłumaczmy rodzicom, aby nie zmuszali dzieci do pisania i nie rysowali ani nie pisali za dziecko). Stosunki przestrzenne Za sprawą uwarunkowań rozwojowych dzieci mają kłopot z oceną stosunków przestrzennych typu: prawo-lewo, spod, nad, obok, zza, pod, przed itp. Rzutuje to na różnicowanie kształtów liter i cyfr, utrudnia ich zapamiętywanie, a tym samym pisanie i czytanie. Dzieci wymagają więc wielu ćwiczeń typu zabawowego, które ułatwiają późniejsze spostrzeganie analizę i syntezę znaków graficznych. Przy wprowadzaniu liter i cyfr ułatwieniem jest słowne opisanie ich kształtów, porównywanie ich ze sobą, a dopiero potem ćwiczenia w ich utrwalaniu. W zakresie spostrzegania wzrokowego dokonuje się ogromny postęp u dzieci pod wpływem nauczyciela, który uczy wnikliwej obserwacji, wskazuje kierunek spostrzegania, zwracając uwagę na to, co istotne. Biorąc pod uwagę wiek dziecka, istotne jest, by początki nauki pisania i czytania odbywały się na materiale zabawowym takim, jak np. klocki do układania, tablice magnetyczne z przyczepianymi literami i cyframi. Dziecku łatwiej jest opanować na początku pismo drukowane, ponieważ litery bardziej różnią się między sobą! Słuchanie W spostrzeganiu słuchowym dzieci 6letnie zdolne są do: podziału zdania na wyrazy (bez niektórych przyimków), do analizy i syntezy sylabowej wyrazu oraz do wysłuchiwania głosek w nagłosie (głoski w wygłosie i śródgłosie są jeszcze zbyt trudne do wysłuchania przez dziecko). Trzeba więc ćwiczenia i zabawy w tym zakresie dopasować do możliwości dziecka. Pamiętajmy, że dziecko nie zna i jeszcze nie musi znać pojęć typu: zdanie, wyraz, sylaba, głoska. Spostrzeżenia zmysłowe i wyobrażenia W procesach myślowych sześciolatka dominuje myślenie konkretno- wyobrażeniowe przedoperacyjne. Spostrzeżenia zmysłowe i wyobrażenia są dominującym materiałem myślowym. Oznacza to, że według dziecka np. liczebność zbioru zmienia się przy innym ułożeniu elementów; wody przelanej ze słoika do talerza ubywa (jest mniej), gdy dziecko bierze pod uwagę wysokość słupa cieczy lub przybywa (jest więcej niż było w słoiku), gdy maluch ocenia wielkość powierzchni lustra wody. Dziecko ocenia sytuacje tylko z jednego punktu widzenia np. niektóre dzieci w I klasie dodają złotówki do kilogramów, a do tego dodają pewną liczbę jabłek; na pytanie: dlaczego tak robią, odpowiadają: bo to trzeba dodać jest to tzw. centracja. Większość dzieci sześcioletnich nie ma jeszcze ukształtowanej odwracalności myślenia, nie potrafi myślowo odwrócić procesu przekształceń, zarówno wlać myślowo z powrotem wody z talerza do słoika, jak i odwrócić procesu dodawania czy mnożenia.

7 Odwracalność myślenia zależy od stopnia dojrzewania kory mózgowej i od doświadczeń dziecka w operowaniu na konkretach. Dziecko ma jeszcze zbyt mało informacji, by zrozumieć otaczający świat: nie ma ukształtowanych pojęć czasowych (miesiące, dni tygodnia, pojęcia: wczoraj, dziś, jutro i wielu innych), często nie rozumie, o czym do niego mówimy należy więc na początku nauki szkolnej kształtować u dzieci wiele pojęć, wzbogacać słownik, między innymi przez czytanie bajek i opowiadań. Skoro dziecko niewłaściwie operuje informacjami, ma kłopoty także w operowaniu na liczbach. Odpowiednie ćwiczenia i zabawy wpływają pozytywnie na dojrzewanie kory mózgowej i rozwój wielu struktur korowych, pozwalają także na zdobywanie doświadczeń w tym zakresie. Emocje, motywacje Największe jednak różnice między dziećmi sześcio-i siedmioletnimi występują w sferze emocjonalnomotywacyjnej. Nie należy przesadzać z wymaganiami, trzeba poczekać, aż dojrzeje układ nerwowy. Oddziaływania wychowawcze to uczenie o tym, co dobre, a co złe na podstawie specjalnie dobranych baśni ze sporą dozą emocji, to opowiadania o przygodach zwierząt, to pokazywanie (bez karania!) skutków niektórych zachowań dzieci, to uczenie empatii, umiejętności przepraszania i wybaczania, to ocenianie przez nauczyciela zachowania, a nie samego dziecka (nie: Jesteś złym chłopcem, skoro popchnąłeś kolegę, ale: Źle się zachowałeś, bo pchnąłeś kolegę, zrobiłeś mu przykrość, zobacz, on płacze, przeproś go!). Dziecko ma większe prawo, niż my dorośli, do uczenia się na błędach, a często nie pozwalamy mu na to, stosując etykietki typu: łobuz, niegrzeczny, rozrabiaka i wiele gorszych. Dzieci 6-letnie mają mniej dojrzały układ nerwowy niż siedmiolatki i silniej z tego powodu reagują emocjonalnie. Wszystkie emocje, te pozytywne, a tym bardziej negatywne oraz duża liczba różnorodnych bodźców, stanowią dla organizmu ogromny wydatek energetyczny dziecko (my też!) wypala się, rozregulowuje się jego funkcjonowanie (staje się płaczliwe, drażliwe, nieznośne, agresywne itp.) można pomóc mu, dostarczając paliwa owoce, kawałek czekolady, kanapka itp. (głównie brakuje glukozy i magnezu) i wyciszenia się elementy relaksacji. Obecność dzieci sześcioletnich w klasie szkolnej to duże wyzwanie. Można uczynić z tej trudności atut w grupie różnych istnieje duże bogactwo do wykorzystania w procesie uczenia się od siebie tak, jak robimy to przez całe życie.