Finansowanie z funduszy unijnych systemów telematycznych dedykowanych dla logistyki miejskiej w Polsce

Transkrypt

1 Ewa Ciepaj 1 Politechnika Opolska Ewa Kulińska 2, Politechnika Opolska Finansowanie z funduszy unijnych systemów telematycznych dedykowanych dla logistyki miejskiej w Polsce 1. LOGISTYKA MIEJSKA Większa możliwość znalezienia pracy, możliwość korzystania z różnych form rekreacji i kultury, większa dostępność ośrodków zdrowia i edukacji to tylko niektóre czynniki warunkujące i nasilające od kilku dekad proces koncentracji ludności na obszarach miejskich. Miasta, jako obszary o ograniczonym zasięgu terytorialnym i dużej koncentracji ludności generują wśród mieszkańców potrzebę przemieszczania się pomiędzy poszczególnymi obszarami miasta (dzielnice i osiedla mieszkaniowe, centrum, strefy przemysłowe, strefy handlowe, obszary zielone i rekreacji, strefy podmiejskie), a także punktami (gastronomicznymi, edukacyjnymi, medycznymi, kulturowymi, czy religijnymi) o różnej lokalizacji przestrzennej. Niekoordynowane w odpowiedni sposób potoki pasażerów, jak również strumienie przepływów towarowych wywołują w wielu miejscach zagęszczenie środków transportu, powstawanie zatorów oraz zakłóceń obniżających płynność ruchu. A przecież transport jest jednym z podstawowych czynników determinujących poziom rozwoju gospodarczego miasta, będąc jednocześnie głównym elementem kosztów systemu logistycznego, jakim jest miasto. Dlatego w ostatnich latach coraz większą uwagę skupia się na procesach transportowych zachodzących w ramach logistyki miejskiej. Logistyka miejska to koncepcja poszukiwania efektywnych rozwiązań w zakresie funkcjonowania systemów transportowych na obszarach zurbanizowanych, której celem jest zredukowanie kongestii transportowej przy jednoczesnym usprawnieniu przewozu dóbr, osób oraz odpadów w miastach. Mnogość strumieni (materiałowy, ludzki, kapitałowy, informacyjny) i towarzyszące im relacje są składowymi systemu logistycznego miasta, stanowiącego pewnego rodzaju środowisko do realizacji operacji logistycznych. Miasto jest systemem otwartym, ponieważ posiada wyraźne powiązania z otoczeniem. Jest także systemem dynamicznym, a więc zmiennym, zdolnym do wzrostu gospodarczego i reagującym na zmiany zachodzące w jego otoczeniu. Wymaga zatem planowania, koordynowania, kontrolowania i organizacji przepływów dotychczas nieskoordynowanych [Szymczak, s.26], przebiegających na terenie miasta i w jego okolicach. Współczesne miasta nie są dostosowane do prawidłowego funkcjonowania w aspekcie logistycznym. Dlatego też, niezmiernie istotne jest uwzględnienie logistyki na etapach projektowania, przebudowy, czy rozbudowy miasta. Jednak z uwagi na mnogość elementów na wejściu i wyjściu z systemu, jak również ilość zachodzących relacji pomiędzy poszczególnymi elementami i podsystemami, bardziej uzasadnione wydaje się traktowanie logistyki miejskiej jako koncepcji satysfakcjonującego minimum, charakterystycznego dla teorii behawioralnych w zarządzaniu. Oznacza to, iż poszukiwanie rozwiązań optymalnych może być nieuzasadnione z ekonomicznego i społecznego punktu widzenia, jak również czasu który musiałby zostać na to poświęcony. Logistyka miejska opiera się więc raczej o zasadę ograniczonej racjonalności, w myśl której obiekt stojący przed trudnym problemem, jest skłonny zrezygnować z rozwiązania optymalnego, na rzecz rozwiązania zadowalającego, które jest wystarczająco dobre z punktu widzenia jakiegoś kryterium lub kilku kryteriów (np. obniżenie kosztów, obniżenie emisji CO ², poprawa jakości życia mieszkańców). Zadania logistyki miejskiej są warunkowane wymaganiami stawianymi systemowi logistycznemu miasta przez poszczególne grupy interesariuszy: mieszkańców, przedstawicieli świata biznesu, przedstawicieli 1 e.ciepaj@po.opole.pl 2 e.kulinska@po.opole.pl

2 władz lokalnych. Dlatego tez do głównych zadań, realizowanych przez logistykę miejską należą: eliminacja zbędnych przepływów, zmniejszenie liczby wąskich gardeł, upłynnienie ruchu, odpowiednia lokalizacja poszczególnych obiektów, zapewnienie odpowiedniej jakości infrastruktury, zapewnienie systemu obsługi dostaw w mieście, zapewnienie niezawodności i odpowiedniej jakości usług komunikacji miejskiej, obniżenie kosztów eksploatacyjnych związanych z transportem, zapewnienie szybkiej i wiarygodnej informacji nt. systemu transportowego miasta, czy skrócenie czasu podróży. Reasumując dotychczasowe rozważania, warto zwrócić uwagę iż logistyka miejska opiera się na dwóch głównych filarach, którymi są mobilność i zrównoważany rozwój. Mobilność jest centralnym elementem dla zapewnienia sprawnego i niezawodnego przepływu ruchu, w tym ruchu towarowego. Natomiast zrównoważony rozwój wymaga integracji polityki gospodarczej, środowiskowej i społecznej w kontekście zarządzania przepływami dóbr i osób na obszarach zurbanizowanych. 2. SYSTEMY TELEMATYCZNE STOSOWANE W LOGISTYCE MIEJSKIEJ Dynamiczny rozwój technologii informatycznych, nowe sposoby komunikacji, lokalizacji i transmisji danych stwarzają nowe warunki dla funkcjonowania i zarządzania systemami transportowymi. W połączeniu z odpowiednim wyposażeniem infrastrukturalnym, umożliwiającym pozyskiwanie, przetwarzanie i dystrybucję informacji, takim jak: czujniki, liczniki pojazdów, stacje pogodowe, kamery, odbiorniki satelitarne, radiofonia cyfrowa, tworzą tzw. systemy telematyczne dedykowane dla transportu [Wydro, s.24]. Do kluczowych obszarów implementacji systemów telematycznych w miejskich systemach transportowych należą: sterowanie ruchem pojazdów, zarządzanie mobilnością mieszkańców oraz zarządzanie komunikacją miejską (rys.1). Sterowanie ruchem pojazdów na obszarach miejskich inteligentne skrzyżowania inteligentne znaki inteligentne systemy zarządzania wypadkami systemy zarządzania flotą pojazdów Zarządzanie mobilnością mieszkańców systemy opłat parkingowych systemy opłat za wjazd do poszczególnych stref miasta systemy pomiaru potoków pojazdów Zarządzanie komunikacją miejską systemy pozycjonowania pojazdów elektroniczne systemy opłat inteligentne systemy informacji pasażerskiej systemy pomiaru potoków pasażerskich Rys.1. Podstawowe obszary zastosowań systemów telematycznych w logistyce miejskiej. Źródło: Opracowanie własne. Sterowanie ruchem pojazdów na obszarach miejskich ma na celu poprawę przepustowości dróg, a tym samym upłynnienie ruchu pojazdów, jak również poprawę bezpieczeństwa na drogach. W tym celu wykorzystuje się m.in. inteligentne skrzyżowania. Ich zadanie sprowadza się do mierzenia natężenia ruchu (z wykorzystaniem odpowiednich czujników i kamer rejestrujących) na poszczególnych odcinkach skrzyżowania, następnie przetwarzania zgromadzonych informacji, po czym wyświetlania odpowiednich komunikatów dla użytkowników systemu transportowego za pośrednictwem sygnalizacji świetlnej. Analiza

3 zebranych danych pozwala na wyliczanie optymalnych, z uwagi na określone wcześniej kryterium (np. pierwszeństwo dla pojazdów komunikacji miejskiej), cykli sygnalizacji świetlnej dla poszczególnych obszarów skrzyżowania. Inteligentne skrzyżowania mogą działać w kilku trybach tj. adaptacyjnym, elastycznym, stało-czasowym, czy ręcznym [Olber, s ]. Innym powszechnym rozwiązaniem są inteligentne znaki, czyli tablice zmiennej treści tzw. VMS (Variable Message Signs), dostarczające informacji nt. bieżącej sytuacji na drogach w mieście. Do podstawowych informacji wyświetlanych w ramach tych znaków należą: informacje o zagrożeniach, wypadkach drogowych, pracach remontowobudowlanych, warunkach pogodowych, koniecznych objazdach, czy ograniczeniach prędkości. Komunikaty dla podróżujących są wyświetlane za pomocą symboli graficznych lub tekstu, z wykorzystaniem dwóch rodzajów znaków: ledowych oraz bębnowych. Inteligentne znaki umożliwiają użytkownikom systemu transportowego podejmowania decyzji co do sposobów realizacji podróży w czasie rzeczywistym, dzięki czemu każda podróż może być na bieżąco korygowana [Król, ]. Sterowanie ruchem pojazdów w mieście jest możliwe również dzięki wykorzystaniu inteligentnych systemów zarządzania wypadkami, które pozwalają na lokalizację miejsca zdarzenia, pojazdów uczestniczących w zdarzeniu, jak również wygenerowanie najlepszych możliwych wariantów przeprowadzenia akcji ratowniczej (np. przeprogramowanie sygnalizacji świetlnej pod kątem akcji służb ratunkowych), jak i zabezpieczania ruchu pozostałych pojazdów w okolicy zdarzenia (np. określenie objazdów). Do systemów zarządzanie mobilnością mieszkańców można zaliczyć: inteligentne systemy opłat parkingowych, systemy opłat za wjazd do ścisłego centrum miasta lub do poszczególnych stref miasta, jak również systemy pomiaru potoków pojazdów. Pierwsze, umożliwiają obecnie nie tylko uiszczenie opłaty parkingowej z wykorzystaniem różnych narzędzi elektronicznych, ale również korzystanie z rozwiązań kompleksowych, jak choćby jedna wspólna opłata za korzystanie z parkingu P&R (park and ride) i komunikacji miejskiej jednocześnie. Z kolei, systemy opłat za wjazd do ścisłego centrum mają z jednej strony ograniczać stężenie spalin i hałas na obszarach, które przynajmniej w Europie charakteryzują się najwyższą atrakcyjnością turystyczną, jak również mają za zadanie zniechęcać użytkowników miejskich systemów transportowych do realizacji podróży miejskich z wykorzystaniem indywidualnych, zmotoryzowanych środków transportu, na rzecz wykorzystania przyjaznych środowisku rozwiązań, jak rowery czy przemieszczanie się pieszo. Ostatnia płaszczyznę implementacji systemów telematycznych w ramach logistyki miejskiej stanowią systemy zarządzania komunikacją miejską, na które składają się: systemy pozycjonowania pojazdów, systemy elektronicznego poboru opłat, systemy pomiaru potoków pasażerskich, jak również inteligentne systemy informacji pasażerskiej. Pozycjonowanie pojazdów komunikacji miejskiej odbywa się z wykorzystaniem takich rozwiązań jak: GPS, GSM, czujników i sensorów [Wilczek, s.30-35]. W systemach elektronicznego poboru opłat najczęściej stosuje się karty zbliżeniowe, działające najczęściej w oparciu o technologię RFID. W zależności od typu karty do tego zastosowanej bilet może być kasowany poprzez bezpośrednie przyłożenie karty do odpowiedniego czytnika umieszczonego w pojeździe lub bilet może zostać skasowany automatycznie w momencie wsiadania i wysiadania z autobusu. Systemy pomiaru potoków pasażerskich umożliwiają dokonywanie ciągłego pomiaru ilości pasażerów wsiadających na konkretnym przystanku, a także ich odmierzanie przy wysiadaniu. Obecne systemy stosują elektro-optyczne detektory ruchu lub kamery termowizyjne [Mikulski, s.85]. Omawiane systemy telematyczne są wykorzystywane w celu projektowania charakterystyk brygad, linii autobusowych i tramwajowych, czy obserwacji natężenia ruchu pasażerów w poszczególnych porach roku, miesiącach a nawet w ujęciu dziennym. Systemy inteligentnego informowania pasażerów mogą występować na przystankach w postaci tablic zmienno świetlnych informujących pasażerów o rzeczywistym czasie odjazdu poszczególnych środków transportu, uwzględniających ewentualne opóźnienia, jak również w postaci systemów nawigacji miejskiej, w ramach których pasażerowie mogą wyznaczyć sposób realizacji podróży z punktu A do punktu B (np. dowiadują się o trasie, nazwach przystanków, miejscach ewentualnych przesiadek). Sposób funkcjonowania takiego systemu we Wrocławiu został przedstawiony na rys. 2.

4 Rys.2. System nawigacji miejskiej we Wrocławiu dedykowany dla pasażerów komunikacji miejskiej. Źródło: Reasumując, wciąż rozwijające się systemy telematyczne znajdują coraz szersze zastosowanie w logistyce miasta. Już teraz z wykorzystaniem np. smartfonów czy tabletów, które mają dostęp do Internetu możemy śledzić trasę przejazdu, sprawdzać ewentualne opóźnienia, czy nawet kupić bilet na przejazd komunikacją miejską. 3. SYSTEMY TELEMATYCZNE W POLITYCE TRANSPORTOWEJ UNII EUROPEJSKIEJ ORAZ POLSKI Zaawansowane systemy telematyczne coraz częściej są wykorzystywane w ramach implementacji inteligentnych systemów transportowych (ITS) w miastach. W dokumencie Miasta jutra: wyzwania, wizje, rozwiązania z 2011 r. szacowano, że blisko 70% populacji Unii Europejskiej mieszka na obszarach miejskich i udział ten nieprzerwanie rośnie. [ec.europa.eu/region al_policy ]. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/40/UE z dnia 7 lipca 2010 r. definiuje ITS jako systemy transportowe z zaawansowanymi aplikacjami, wykorzystujące technologie informatyczne i komunikacyjne stosowane w obszarze transportu drogowego w celu świadczenia innowacyjnych usług związanych z zarządzaniem: ruchem, procesami przepływu informacji między użytkownikami, jak również zapewniających bardziej bezpieczne i racjonalne korzystanie z sieci transportowych[1]. Obecnie w inteligentnych systemach transportowych upatruje się szeregu korzyści, w tym: wzrostu bezpieczeństwa ruchu, sprawniejszego przebiegu akcji ratunkowych w przypadku wypadków transportowych, usprawnienia realizacji zadań z zakresu przewozu pasażerów i ładunków, obniżenia negatywnego oddziaływania transportu na środowisko naturalne, czy unowocześnienia systemów informacji pasażerskiej. Dlatego też w ciągu ostatnich kilkunastu lat tematyka systemów telematycznych w transporcie nabrała szczególnego znaczenia, co znalazło swe odzwierciedlenie w odpowiednich zapisach i regulacjach prawnych Unii Europejskiej, m.in.: dokumencie pt.: Biała Księga-wspólna polityka transportowa do 2010, dokumencie pt.: Europa w ruchu: polityka transportowa służąca zrównoważonej mobilności wyniki średnio-okresowego przeglądu polityki sformułowanej w 2001 roku, komunikacie Komisji Europejskiej do: Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, pt.: W kierunku europejskiego obszaru

5 bezpieczeństwa ruchu drogowego: kierunki polityki bezpieczeństwa ruchu drogowego na lata , Białej Księdze pt.: Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu. Dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu. Dokumencie pt.: Plan działania na rzecz wdrażania inteligentnych systemów transportowych w Europie dyrektywie 2010/40/UE ustanawiającej ramy prawne dla wdrożeń i koordynacji ITS na obszarze krajów członkowskich UE. Tematyka dot. ITS pojawiła się również w polskich zapisach i regulacjach prawnych. Podstawowym dokumentem w tym zakresie jest: Polityka Transportowa Państwa na lata , przyjęta przez Radę Ministrów w czerwcu 2005 r. Natomiast w marcu 2011 r. ukazał się projekt dokumentu Strategia rozwoju transportu do 2020 roku (z perspektywą do 2030 roku) [18], w którym to cały rozdział poświęcono wdrażaniu nowoczesnych technologii w transporcie. Zidentyfikowano w niej priorytetowe zadania w zakresie rozwoju infrastruktury telematycznej w Polsce, akcentując konieczność pozyskiwania i unowocześniania urządzeń do gromadzenia i przetwarzania danych, rozwoju systemów zarządzania ruchem, czy wprowadzania systemów zarządzania mobilnością miejską. Wskazano w niej także na potrzebę wprowadzenie systemów elektronicznych usług informacyjnych i finansowych w transporcie, czy aplikację i doskonalenie systemów zarządzania bezpieczeństwem ruchu i wypadkami. Wspomniana wcześniej strategia może zatem stanowić bazę wyjściową dla tworzenia i aktualizowania odpowiednich zapisów nt. ITS w programach krajowych i regionalnych. Financing with UE funds telematics systems dedicated for urban logistics in Poland LITERATURA [1]. Kowalski A., Tytuł artykułu, monografii, Numer/Vol., str , wydawca, rok i miejsce wydania. [2]. Nowak B. [3]. [4]. Szymczak M., Logistyka Miejska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008, s. 26. [5]. Wydro K. B., Usługi i systemy telematyczne w transporcie, Telekomunikacja i techniki informacyjne, 3-4, 2008, s.24 [6]. Olber B., Kolmasiak C.: Inteligentne skrzyżowania jako metoda rozładowywania natężenia ruchu w nowoczesnych miastach, Logistyka, tom CD1, nr 6/2012, s [7]. Król H.: Telematyka transportu drogowego elementem bezpieczeństwa, Logistyka, tom CD, nr 3/2011, s [8]. Wilczek A.: Obszary zastosowania telematyki w transporcie miejskim i regionalnym, Przegląd ITS, 04/2008, s [9]. Mikulski J.: Charakterystyka ogólna telematycznych systemów transportowych [w:] Telematyka transportu drogowego, Wydawnictwo Instytutu Transportu Drogowego, Warszawa 2008, s. 85 [10]. [Polityka Regionalna Unii Europejskiej, październik 2011 r., Miasta jutra: wyzwania, wizje, rozwiązania ( final.pdf] [11]. 16 regionalnych programów operacyjnych na lata , aktualnych na dzień r.