Andrzej Malinowski, Ryszard Asienkiewicz, Józef Tatarczuk, Aleksander Stuła, Artur Wandycz DZIECKO LUBUSKIE

Transkrypt

1 Andrzej Malinowski, Ryszard Asienkiewicz, Józef Tatarczuk, Aleksander Stuła, Artur Wandycz DZIECKO LUBUSKIE Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego Zielona Góra 2005

2

3 Spis treści Wstęp Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) Cele pracy Materiał i metody badań Przedmiot badań Metody badań Metody opracowania statystycznego Poziom rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży ziemi lubuskiej w wieku 7-18 lat Ontogenetyczna zmienność wysokości i masy ciała Wskaźniki rozwoju somatycznego Dymorfizm płciowy Normy i metody oceny rozwoju somatycznego Jednocechowe metody oceny rozwoju (siatki centylowe) Trend sekularny i akceleracja rozwoju Zróżnicowanie poziomu rozwoju biologicznego populacji dzieci i młodzieży ziemi lubuskiej w świetle wybranych zmiennych społecznych Środowisko zamieszkania Wykształcenie rodziców Rodzaj wykonywanej pracy zawodowej rodziców Liczba dzieci w rodzinie Regionalne i środowiskowe zróżnicowanie rozwoju fizycznego w Polsce Niektóre problemy dojrzewania dziewcząt w świetle uwarunkowań społecznych i morfologicznych

4 5 Wstęp Prawidłowy rozwój fizyczny dzieci i młodzieży jest w długim ciągu pokoleń przedmiotem szczególnej troski rodziców i wychowawców, a współcześnie również lekarzy, specjalistów wychowania fizycznego można rzec całego społeczeństwa i sprawujących w nim władzę. Przykładem troski władz w przeszłości mogą być wypowiedzi Józefa Piłsudskiego, który zaniepokojony złym stanem zdrowia poborowych i kandydatów do szkół oficerskich w latach dwudziestych XX wieku wyrażał troskę o stan biologiczny młodych Polaków. Władze na ogół deklarują troskę o prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży, lecz ich praktyczne działania okazują się niewystarczające. Warto przypomnieć, że kryzysy ekonomiczne, wojny, polityka państwa względem wsi w okresie PRL mają swoją dokumentację biologiczną we wskaźnikach rozwoju. Jak pisał znakomity polski antropolog Jan Czekanowski (1930) w swojej książce pt. Zarys antropologii Polski (...) wzrost osobnika poza momentami natury rasowej jest uwarunkowany oddziaływaniem czynników fizycznych, jak odżywianie, światło, ciepło itd. Składają się one na środowisko, w którym przebiega proces rozwoju. Sposób oddziaływania tych czynników w postaci mniej lub więcej obfitego odżywiania przy większym lub mniejszym wysiłku fizycznym, lepszego lub gorszego mieszkania jest uwarunkowany stanowiskiem społecznym jednostki. Nie podlega dyskusji to, że współcześnie szczególną troską należy objąć środowiska bezrobotnych, byłych pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych, rodziny wielodzietne, osoby samotnie wychowujące dzieci, dzieci przebywające w domach dziecka. Dawniej, w większości krajów Europy, środowisko społeczne różnicowało poziom rozwoju młodej generacji, a krytyczny pod tym względem był przełom XVIII i XIX wieku. Współcześnie, w większości krajów naszego kontynentu zjawisko to należy już do przeszłości, gdy w Polsce nadal utrzymuje się społeczna stratyfikacja rozwoju i występują różnice miasto wieś, czy różnice regionalne. Takie właściwości jak wysokość i masa ciała czy wiek występowania pierwszej miesiączki menarchy (gr. menarche) są zdaniem znakomitego polskiego antropologa T. Bielickiego czułymi barometrami zmian sytuacji społeczno-ekonomicznej i miernikami stopnia rozwarstwienia społecznego ludności. Stwierdzenia te są tożsame ze stwierdzeniami znanego angielskiego pediatry auksologa J.M. Tannera, że brak społecznej stratyfikacji rozwoju dzieci i młodzieży dowodzi bezklasowości społeczeństwa. W świetle przytoczonych wypowiedzi, konieczność rozpoznania tych problemów w Polsce w dobie przemian ustrojowych wydaje się bezsprzeczna. Poczynania badawcze w tym kierunku mają też w Polsce długą tradycję, co prezentują liczne opracowania. Nasza inicjatywa miała na celu ukazanie wielkości stratyfikacji społecznej rozwoju dzieci i młodzieży województwa lubuskiego i porównanie przebiegu tego rozwoju w naszym regionie w stosunku do innych regionów w Polsce. Monografia nasza nawiązuje do wcześniejszych opracowań pod tytułem Dziecko..., które zaproponował A. Malinowski. Pod jego redakcją ukazało się Dziecko poznańskie (1976) oraz Dziecko wielkopolskie (1978), w którym zawarto dane o różnicach rozwojowych dzieci Poznania, z miast oraz wsi wielkopolskich. W 1988 roku ukazało się Dziecko pomorskie F. Rożnowskiego i Dziecko krakowskie M. Chrzanowskiej i współautorów (1983, 1988), które doczekało się już trzeciego wydania w 2002 roku. J. Cieślik i współautorzy (1994) opracowali Dziecko poznańskie 90, natomiast pod redakcją M. Krawczyńskiego (2000) ukazało się Dziecko poznańskie W 1996 roku A. Jopkiewicz opublikował Dziecko kieleckie, które ma kolejne wydanie w 2000 roku. Również w 2000 roku ukazało się Dziecko z regionu kujawsko-pomorskiego w opracowaniu M. Napierały. Dziecko szczecińskie w opracowaniu D. Umiastowskiej i współautorów ukazało się w 2001 roku. Z inicjatywy A. Malinowskiego, J. Grabowskiej opublikowano w 1998 roku monografię Dziecko konińskie, następnie ukazała się w 1998 roku Dziecko łódzkie pod red. A. Malinowskiego i D. Chlebnej-Sokół, który to tytuł jest kontynuowany przez D. Chlebną-Sokół. W 2004 roku ukazało się też opracowanie M. Składa i H. Popławskiej pt. Dziecko wiejskie bialskopodlaskie. Przede wszystkim opracowanie nasze nawiązuje do monografii Z. Drozdowskiego (1982) pt. Rozwój fizyczny dzieci

5 6 Wstęp Ziemi Lubuskiej ( ), która mimo wartościowych treści nie uzyskała odpowiedniej popularności w Polsce. Zdaniem prof. M. Krawczyńskiego, który na gruncie pediatrii jest wybitnym znawcą auksologii, bez uwzględnienia rozwoju dziecka nie można dziś mówić o wczesnej profilaktyce w pediatrii, nie może też być prawidłowego postępowania prewencyjnego w medycynie dorosłych. Mamy prawo oczekiwać, że opracowanie nasze będzie przydatne w pediatrycznych i szkolnych ocenach rozwoju, toteż adresatami tej pozycji winni być lekarze rodzinni, pediatrzy, pielęgniarki (higienistki) szkolne, nauczyciele wychowania fizycznego oraz rodzice, którzy interesują się najbardziej rozwojem swych dzieci. Inicjatywa badań wyszła z Katedry Wychowania Fizycznego Uniwersytetu Zielonogórskiego, a do badań włączył się zespół pracowników Zamiejscowego Wydziału Wychowania Fizycznego (w Gorzowie Wielkopolskim) poznańskiej AWF, kierowany przez prof. A. Stułę. Wyniki dedykujemy dzieciom i młodzieży ziemi lubuskiej oraz tym, którzy sprawują nad nimi pieczę. Autorzy

6 7 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) Prezentację materiałów dotyczących historii badań ontogenetycznych dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce przedstawiono w trzech częściach. Pierwsza część dotyczy przeglądu badań do 1918 roku, druga obejmuje lata międzywojenne ( ), a trzecia część lata , w których omówiono wyniki badań ogólnopolskich i regionalnych. Analiza ukazuje osiągnięcia antropologii, pediatrii, medycyny szkolnej oraz nauk o kulturze fizycznej w polskich badaniach auksologicznych w XIX i XX wieku. W Polsce popularyzowanie zagadnień rozwoju dziecka zawdzięczamy Jędrzejowi Śniadeckiemu, który w 1805 roku wydał pracę O fizycznym wychowaniu dziecka. Dużą zasługą autora było zwrócenie uwagi na rolę środowiska przyrodniczego i społecznego w przebiegu rozwoju dzieci, podkreślenie różnic środowiskowych między miastem a wsią. Ponadto wydzielił on okresy rozwojowe dzieci i opisał różnice w rozwoju chłopców i dziewcząt. Powołanie przez Akademię Umiejętności Komisji Antropologicznej w Krakowie w 1873 roku zainicjowało pierwsze w Polsce masowe badania antropometryczne prowadzone przez J. Majera w 1875 roku. Pierwszą pracę Pomiary antropometryczne dzieci warszawskich przedstawił w 1881 roku L. Dudrewicz. W latach Landsberger prowadził badania antropometryczne dzieci poznańskich. Interesującym elementem tych badań było stwierdzenie, że dzieci polskie z tego miasta są bardziej długogłowe od niemieckich. W tym okresie podobne badania prowadzili F. Suligowski, który w 1887 roku wydał pracę Kilka słów o pomiarach antropometrycznych młodzieży gimnazjum męskiego w Radomiu oraz W. Kosmowski, przedstawiając spostrzeżenia dotyczące społecznych uwarunkowań rozwoju w pracy O wzroście i wadze dzieci klas biednych w Warszawie (1894). Wyniki badań wysokości i masy ciała uczniów szkół elementarnych Łodzi opublikował w 1899 roku na łamach Czasopisma Lekarskiego S. Lewkowicz (1899). Znaczący wpływ na podejmowanie badań rozwoju dzieci i młodzieży w końcu XIX i początkach XX wieku miała praca W. Wścieklicy (1888) Czy się wyradzamy? Stan sił fizycznych i zdrowia ludności Galicji i Królestwa Polskiego w porównaniu z innymi krajami wschodnio- i zachodnioeuropejskimi, skreślony na podstawie cyfr poboru wojskowego. W pracy tej wykazano między innymi związek poziomu rozwoju poborowych z ówczesnymi warstwami społecznymi i szczególne zaniżanie rozwoju poborowych ze wsi. Analizę wpływu środowiska szkolnego przedstawił N. Cybulski w 1890 roku w pracy O wpływie szkoły współczesnej na rozwój fizyczny młodzieży szkolnej. Kontynuatorem tych badań był W. Miklaszewski, który wniósł dwie prace, ukazujące różnice rozwojowe dzieci z rodzin ówczesnego proletariatu i klas uprzywilejowanych: Rozwój cielesny proletariatu Warszawy w świetle pomiarów antropologicznych (1912), Rozwój fizyczny klas uprzywilejowanych w Królestwie Polskim (1914). Okres rozwoju antropologii polskiej przed I wojną światową nazwał Czekanowski okresem prowincjonalnym, w którym to lekarze na podstawie analiz wysokości i masy ciała dochodzili do określenia biologicznej roli społecznych czynników rozwoju. Pisał on, że wysokość ciała oprócz uwarunkowań genetycznych (rasowych) jest bardzo czułym barometrem stosunków społecznych, dostępności grup społecznych do pożywienia, higieny, odzieży, ciepła i dóbr kulturowych oraz opieki lekarskiej. W okresie międzywojennym ( ) liczne ośrodki antropologiczne w Polsce prowadziły badania ontogenetyczne, dając początek systematycznym badaniom naukowym dotyczącym problemów rozwoju dziecka. Przedmiotem zainteresowań stały się nie tylko przemiany zachodzące w organizmie dziecka, lecz w coraz większym stopniu czynniki wyznaczające ten proces. Poziom rozwoju fizycznego populacji ludzkiej, zachodzące w nim zmiany na przestrzeni dłuższych okresów czasu, zaczęto uważać jako odzwierciedlenie różnorodnych czynników genetycznych, jak też czynników płynących z otaczającego środowiska. Wysuwano niejednokrotnie tezy, że poziom rozwoju fizycznego, zmiany zachodzące w wyznaczających go cechach somatycznych (wysokość i masa ciała) stanowią odzwierciedlenie różnic społecznych, jakim podlega ludzka populacja.

7 8 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) W Krakowie inicjatorem badań auksologicznych był Julian Talko-Hryncewicz, a kontynuatorami E. Stołyhwo, B. Jasicki, P. Sikora i S. Panek. E. Stołyhwo uzyskała uznanie dzięki badaniom wieku dojrzewania dziewcząt w związku z pochodzeniem społecznym, rasowym oraz aktywnością fizyczną (1937), jak również badaniami nad dojrzewaniem matek i córek (1937). Wraz z Pankiem podjęła ona badania dotyczące wyrzynania się uzębienia stałego (Stołyhwo, Panek 1950, 1952), wprowadzając do prac nad rozwojem fizycznym metodę wieku zębowego. Panek kontynuował badania nad wyrzynaniem się uzębienia, rytmiką wzrastania, rozwojem sprawności ruchowej, związku wieku biologicznego z typem budowy ciała (1950, 1953). Badania ciągłe prowadzone w Krakowie pozwoliły B. Jasickiemu na szczegółowy opis kształtowania się twarzy głowy w ontogenezie u krótkogłowców, pośrednio- i długogłowców (1935, 1936, 1949). Przez wiele lat przed i po II wojnie światowej badał procesy rozwojowe dzieci i młodzieży Krakowa, znajdując pewne związki z typem rasowym przyspieszenia rozwoju u morfotypów śródziemnomorskich i alpejskich (1936, 1938). Udział P. Sikory w badaniach tego ośrodka w okresie międzywojennym i powojennym sprowadził się do wyjaśnień zmienności wskaźnika głowy, twarzy i nosa na podstawie danych liczbowych z badań ciągłych, jak również wpływu środowiska biogeograficznego regionów podgórskich na rozwój (1949). W ośrodku warszawskim prace nad rozwojem fizycznym dzieci i młodzieży zostały zapoczątkowane przez S. Kopczyńskiego, J. Bogdanowicza i J. Mydlarskiego. W 1930 roku z inicjatywy S. Kopczyńskiego przeprowadzono w wybranych losowo szkołach Polski badania dzieci w wieku 7-18 lat, których wyniki (ogłoszone w 1931 roku przez Główny Urząd Statystyczny) stanowiły pierwsze krajowe normy rozwojowe stosowane przez lekarzy higieny szkolnej. W 1936 roku J. Mydlarski i Z. Gilewicz utworzyli Komisję do badań wartości biologicznej i sprawności fizycznej młodzieży polskiej (działającą z ramienia Rady Naukowej Wychowania Fizycznego), zbierając informacje dotyczące (około 18 tysięcy) dzieci w wieku 8-15 lat w dziesięciu Kuratoriach Okręgów Szkolnych. Materiały i wyniki opracowań uległy zniszczeniu przez działania wojenne. Z wymienionego grona badaczy należy zwłaszcza podkreślić zasługi i prace J. Mydlarskiego, który zajmował się również zagadnieniami sprawności fizycznej młodzieży, konstruując pierwszy na świecie miernik sprawności fizycznej (1934). W skład tego miernika wchodziły: bieg na dystansie 60 m ze startu niskiego, skok wzwyż z rozbiegu i odbicia jedną nogą sprzed linii odległej 1 m od poprzeczki, sumy rzutów piłeczką palantową (o masie 80 g) z miejsca, ręką prawą i lewą. Nawiązaniem do miernika J. Mydlarskiego były dalsze polskie próby konstrukcji testów sprawności fizycznej dla dzieci i młodzieży R. Trześniowskiego (1963), L. Denisiuka i H. Milicerowej (1969) czy Z. Chromińskiego (1981). Mydlarski wybitny organizator nauki w zakresie antropologii i kultury fizycznej zorganizował po I wojnie światowej stałe badania poborowych, sportowców polskich, badania sprawności fizycznej młodzieży, analizował wpływ sportu na budowę ciała, propagował szkolne wychowanie fizyczne (1928, 1929, 1930, 1935). Po II wojnie światowej zorganizował przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk Komisję Antropometrii, zorganizował I Zdjęcie Antropologiczne ludności Polski w wieku 7-60 lat w zakresie 60 cech antropometrycznych, którego wyniki opublikował S. Górny (1972), ukazując różnice środowiskowe cech ludności miast i wsi. Wielotysięczne obserwacje poczynione przez Mydlarskiego, odnoszące się do poborowych i sportowców, zostały zniszczone w czasie II wojny światowej przez Niemców. Kontynuatorem idei Zdjęć Antropologicznych i sprawności fizycznej J. Mydlarskiego są R. Trześniowski i R. Przewęda, którzy w okresach dziesięcioletnich od końca II wojny światowej badali wysokość i masę ciała oraz cechy sprawności fizycznej młodzieży Polski w układzie wojewódzkim (1992). Z badań tych wynika, że akceleracji rozwoju fizycznego nie towarzyszy odpowiedni stopień akceleracji sprawności fizycznej (odnotowano tendencję obniżania siły zginaczy palców prawej i lewej ręki, wytrzymałości i wydolności fizycznej). W okresie po I wojnie światowej poza Krakowem drugim liczącym się centrum badań ontogenetycznych był Poznań, a w szczególności Zakład Antropologii Uniwersytetu Poznańskiego. Adam Wrzosek stworzył tu Polskie Towarzystwo Antropologiczne, założył czasopismo Przegląd Antropologiczny i zainicjował liczne badania z zakresu antropologii historycznej,

8 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) 9 lekarskiej oraz badania ontogenetyczne grupy językowej kaszubskiej i dzieci Poznania (1938). Oprócz licznego grona lekarzy praktyków (Stabrowski, Sienicki 1927; Ćwirko-Godycki, Skokowski 1928) wyróżniały się tu badania i prace organizacyjne M. Ćwirko-Godyckiego (Ćwirko-Godycki, Wrzosek 1937). Stałe badania dzieci szkolnych podjął Godycki w 1922 roku i prowadził je do 1939 roku. Osobną grupę 3 tysięcy dzieci badano w rocznych odstępach czasu w latach , uwzględniając kilkadziesiąt cech antropometrycznych, fizjologicznych, fotografie i wywiady rodzinne, oceny szkolne. Cały zebrany w Poznaniu i Wielkopolsce materiał został zniszczony przez działania wojenne. Podobne badania w zakresie rozwoju fizycznego prowadził w Wielkopolsce i na Pomorzu K. Stojanowski, uwzględniając problemy sprawności fizycznej, uwarunkowań konstytucjonalnych sprawności fizycznej. Również i te materiały uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej. W Poznaniu działał sprowadzony ze Lwowa L. Jaxa- -Bykowski, pedagog, przyrodnik, antropolog, który prowadził badania ciągłe młodzieży szkolnej Lwowa w latach w zakresie cech antropometrycznych, fizjologicznych, uwzględniając testy psychologiczne, informacje na temat dojrzewania i inicjacji seksualnej, alkoholizmu, nikotynizmu. Podobny program badawczy realizował on w Wielkopolsce i na Pomorzu, którego wyniki ogłosił w 1946 roku (Jaxa-Bykowski 1946), zaginiony zaś rękopis odnoszący się do badań ze Lwowa ogłosił w znacznym skrócie A. Malinowski (2001). Po zakończeniu II wojny światowej Godycki w latach przeprowadził badania ciągłe dzieci i młodzieży Wielkopolski w zakresie 7 cech antropometrycznych i 3 opisowych. Wyniki tych badań częściowo ogłoszone przez autora (1975) i Z. Drozdowskiego (1982), w odniesieniu do ziemi lubuskiej ukazały straty, jakie w rozwoju fizycznym dzieci spowodowały wojna i okres powojenny. Uzupełnieniem badań ontogenetycznych w Wielkopolsce były przeprowadzone z inicjatywy F. Wokroja badania ciągłe młodzieży licealnej Wielkopolski i Pomorza w latach Wyniki tych badań w odniesieniu do Wielkopolski opublikował A. Malinowski (1968, 1970), a w odniesieniu do Kujaw i Pomorza G. Kriesel (1967, 1968). Badania te ukazały między innymi utrzymywanie się stratyfikacji społecznej i środowiskowej rozwoju w Wielkopolsce i na Pomorzu, a więc w najbardziej ekonomicznie rozwiniętej części Polski. Liczne doniesienia dotyczące badań nad rozwojem fizycznym oraz morfologicznymi typami konstytucjonalnymi dzieci polskich w wieku szkolnym przedstawił w latach 30. J. Bogdanowicz (1933, 1937). Na podstawie badań wykonanych przez R. Barańskiego, J. Bogdanowicza i Z. Łomnickiego, ogłoszonych w 1938 roku w Pediatrii Polskiej, uzyskano tablice rozwoju dzieci do 16 roku życia, które były ogólnopolskimi normami rozwoju fizycznego stosowanymi w higienie szkolnej. W omawianym okresie międzywojennym pojawiają się pierwsze opracowania regionalne. W 1930 roku na łamach Przyjaciela Szkoły A. Warszak ogłasza pracę Pomiary antropologiczne w powiecie tucholskim na Pomorzu. F. Jaros przedstawia obszerną monografię w 1922 roku na temat Rozwój fizyczny dziecka w wieku szkolnym, która zawiera zagadnienia rozwoju biologicznego w zakresie cech antropometrycznych, fizjologicznych i psychicznych. W latach ukazują się edycje Atlasu rozwoju fizycznego i psychicznego dra J. Szwarza, skierowane do lekarzy szkolnych, higienistów, wychowawców i studentów. Po zakończeniu II wojny światowej nastąpił rozkwit badań ontogenetycznych, związanych z odbudową wcześniej istniejących oraz powoływaniem nowych ośrodków antropologicznych skupianych w uniwersytetach, w wyższych szkołach wychowania fizycznego (później przemianowanych w akademie wychowania fizycznego) czy też w samodzielnych placówkach naukowych, takich jak: Zakład Antropologii Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu, Instytut Matki i Dziecka oraz Instytut Naukowy Kultury Fizycznej, działających w Warszawie. Do prac nad ontogenezą człowieka włączyły się liczne zakłady higieny i pediatrii akademii medycznych oraz zakłady teorii wychowania fizycznego, skupione w wyższych szkołach wychowania fizycznego. Informacje o biologicznych skutkach wojny przyniosły wyniki szeroko zakrojonych badań ziem zachodnich prowadzonych pod kierunkiem prof. M. Ćwirko- -Godyckiego (Drozdowski 1982). Praca ta ukazuje poziom rozwoju fizycznego młodego pokolenia, kształtującej się społeczności ziemi lubuskiej końca lat 40. po zakończeniu II wojny światowej, jak również rolę czynnika biologicznego w stymulowaniu procesów migracyjnych. Porównując do populacji dzieci

9 10 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) z Dolnego Śląska i Pomorza, stwierdzono, że dzieci ziemi lubuskiej charakteryzuje wyraźnie niższy rozwój fizyczny. Polska należy do nielicznych krajów, w których systematycznie od 50 lat rejestruje się stan rozwoju fizycznego populacji dzieci i młodzieży. W kolejno przeprowadzonych przez Zakład Antropologii Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu badaniach, w latach 1955, 1966, 1977/1978 i 1987/1988, oceniano rozwój fizyczny dzieci i młodzieży w wieku 7-18 lat na tle zmieniających się w czasie społeczno-ekonomicznych warunków życia populacji polskiej (Bielicki i wsp. 1981; Hulanicka i wsp. 1990). Analizę zmian sekularnych przeprowadzono dla wysokości i masy ciała, otłuszczenia oraz wieku menarchy w kolejnych dziesięcioleciach. Z pierwszych dwóch badań, stanowiących losowe próby ogólnopolskie (I i II Zdjęcie Antropologiczne Polski z lat 1955 i 1966), a także z badań innych autorów wynika, że jednym z najważniejszych czynników różnicujących rozwój fizyczny dzieci w Polsce jest stopień zurbanizowania miejsca ich zamieszkania (Panek 1970; Bocheńska 1972; Górny 1976; Bielicki i wsp. 1981; Jedlińska 1985). W Polsce stopień urbanizacji osiedla łączy się ze sposobem dystrybucji żywności, poziomem ogólnej higieny życia, poziomem opieki zdrowotnej, a także podobnie jak w innych krajach, z poziomem rozwoju gospodarczego i kulturowego. W następnych badaniach przeprowadzonych w latach 1977/78 i 1987/88 (III i IV Zdjęcie Antropologiczne) dzieci i młodzież szkolna reprezentowała trzy typy środowisk społecznych różniących się wyraźnie stopniem urbanizacji (duże miasta powyżej 0,5 mln ludności, małe miasta liczące około 10 tysięcy ludności oraz wsie). Na podstawie przeprowadzonych analiz (lata 1955, 1966, 1978 i 1988) stwierdzono stałą tendencję do powiększania się wymiarów ciała populacji dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce, które są odbiciem znacznych różnic społecznych i ekonomicznych trzech analizowanych środowisk. Średnie wysokości i masy ciała wzrosły w okresie u obu płci we wszystkich klasach wieku (7-18 lat) w dużych i małych miastach oraz na wsiach. Tempo zmian wysokości ciała było rzędu od 2 do 3 cm na dziesięciolecie w latach , natomiast w okresie ( ) od 1,5 cm do 2,4 cm. Najmniejsze przyrosty wysokości ciała stwierdzono w populacji chłopców i dziewcząt z dużych miast, a największe u dzieci ze środowisk wiejskich. W populacji wielkomiejskiej w badanym 40-leciu, zarówno u dziewcząt, jak i chłopców nastąpił znaczny przyrost grubości fałdów tłuszczowych. Średnie wieku menarchy obniżyły się w okresie w trzech analizowanych środowiskach (średnio o 0,7 roku na dziesięciolecie), natomiast wyniki badań z 1988 roku ukazały decelerację tempa dojrzewania w trzech środowiskach, który był efektem kryzysu gospodarczego lat 80. w Polsce. Największe opóźnienie wieku menarchy stwierdzono u dziewcząt z małych miast (0,25 roku), u dziewcząt z dużych aglomeracji wynosiło 0,12 roku, a u wiejskich 0,06 roku (Bielicki i wsp. 1981; Waliszko i wsp. 1980; Zenktener i wsp. 1984; Hulanicka i wsp. 1990). Ze środowiskiem naukowym Wrocławia związany był S. Górny, który na podstawie zebranych (w latach ) przez zespoły Komisji Antropometrii PAN pomiarów antropometrycznych ponad 40 tysięcy dzieci i młodzieży w wieku 1-18 lat opracował pierwsze, po zakończeniu II wojny światowej, ogólnopolskie standardy rozwoju fizycznego. Tablice te stanowiły doskonały instrument do oceny rozwoju biologicznego pojedynczych osobników i populacji oraz umożliwiały porównanie różnych regionów kraju i grup społecznych. W odniesieniu do wcześniejszych badań informowały o akceleracji rozwoju i przyrostach międzypokoleniowych (Górny 1965). Wprowadzenie metody stochastycznej korelacji wielorakiej w badaniach częstości występowania zespołów cech, zmienności budowy ciała ludzkiego, a także typologiczne ujęcie budowy ciała osobnika, oparte na wskaźnikach ilorazowych, przedstawili A. Wanke (1950, 1953, 1954) i E. Kolasa (1969). Ocenę rozwoju dziecka opartą na matematycznych zależnościach cech somatycznych w odniesieniu do wieku badanych wprowadzili T.K. Nowakowski i J. Perkal (1952). T. Bielicki uzyskał rozgłos w zakresie badań dotyczących społecznych uwarunkowań rozwoju, określając społeczne dystanse rozwoju dzieci i młodzieży, ludzi dorosłych oraz procesów starzenia w układzie: duże miasta małe miasta wsie (Bielicki i wsp. 1977, 1981, 1988, 1992; Bielicki 1992). Badania poborowych Polski pozwoliły na szczegółowe określenie zmian międzypokoleniowych w różnorodnych warian-

10 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) 11 tach zmiennych społecznych wykształcenie, zawód, stanowisko w zawodzie (Bielicki i wsp. 1981, 1997). Tak np. na przełomie lat 60. i 70. XX wieku, poborowi synowie rolników byli przeciętnie o 7 cm niżsi od poborowych z miast, których rodzice mieli wykształcenie wyższe. Bielicki podobnie jak Wolański (1971) ostrzegał władze ówczesnej Polski przed biologicznymi skutkami stratyfikacji społecznej zjawisk rozwojowych. Skala tego zróżnicowania obserwowana w Polsce przejawiała się najbardziej jaskrawo wśród krajów Europy w drugiej połowie XX wieku. W ośrodku wrocławskim E. Piasecki prowadził badania w zakresie zjawisk demografii społecznej związanej z antropologią wymieralność w różnych grupach wieku (1977, 1985), wpływ zmiennych społecznych na rozwój młodzieży (1982), zmiany sekularne noworodków (1988). P. Bergman uzyskał uznanie w zakresie określenia roli genetycznych determinatorów rozwoju w długofalowych badaniach ciągłych bliźniąt jednojajowych (1988, 1995). Należy też podkreślić zasługi Z. Welona w zakresie badań nad stabilnością i zmiennością somatotypu człowieka w ontogenezie, prac teoretycznych dotyczących norm rozwojowych, opartych na danych liczbowych o somatotypie rodziców, norm do oceny rozwoju fizycznego dziecka. Welon dążył do nadania matematycznej ścisłości w przewidywaniu przebiegu rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży (1971, 1984, 1991; Welon i wsp. 1979). Godne uwagi są prace B. Sekity (1977, 1988) dotyczące poziomu rozwoju somatycznego i sprawności fizycznej dzieci wrocławskich w wieku od 3 do 7 lat, w których prześledzono prawidłowości i trendy rozwojowe (wysokości i masy ciała, szybkości, siły ramion, zwinności i siły eksplozywnej kończyn dolnych). Stwierdzono, że poziom rozwoju fizycznego chłopców i dziewcząt w badanym okresie ontogenezy (3-7 lat) kształtuje się podobnie, przy zaznaczającej się tendencji wyższych parametrów wysokości i masy ciała w zespołach męskich. Na podstawie uzyskanych istotnych różnic w próbach sprawnościowych w poszczególnych rocznikach dzieci stwierdzono, że wiek kalendarzowy stanowi podstawowy czynnik rozwoju sprawności fizycznej dzieci przedszkolnych. Odnotowano nierównomierne tempo rozwoju cech motorycznych u dzieci w wieku 3-7 lat; najszybciej rozwija się zwinność, następnie szybkość, siła kończyn dolnych i siła ramion. Efektem praktycznym prowadzonych badań było opracowanie testu sprawności fizycznej dla dzieci przedszkolnych łącznie ze skalą znormalizowaną do oceny wyników prób (rzut piłką lekarską 1 kg znad głowy, skok w dal z miejsca, bieg na 20 m ze startu wysokiego i bieg wahadłowy 4 x 5 m z przenoszeniem klocka). Znaczący wkład środowiska wrocławskiego w badaniach auksologicznych mają prace dotyczące biospołecznych uwarunkowań rozwoju cech morfologicznych i motorycznych dzieci w różnych okresach ontogenezy (Borysławski 1994; Kornafel 1995; Ignasiak 1988), zmian sekularnych cech morfologicznych dzieci w wieku przedpokwitaniowym (Ignasiak, Sławińska 1988), wpływu skażonego środowiska na rozwój dzieci wiejskich (Janusz, Ignasiak 1993, 1994), społecznych różnic w sprawności fizycznej dzieci i młodzieży w Polsce (Szklarska 1988), zmienności budowy ciała dzieci szkolnych Wrocławia w wieku 7-15 lat (Burdukiewicz 1995). W Warszawie po zakończeniu II wojny światowej, kontynuatorką badań Mydlarskiego, wiążących antropologię z wychowaniem fizycznym, była H. Milicerowa. Z zakresu badań rozwojowych opublikowała ona kilka prac opartych na przekrojowych badaniach dzieci i młodzieży polskiej (Milicerowa 1961, 1964). Autorka ukazuje trendy sekularne wysokości i masy ciała, a także zjawisko akceleracji dojrzewania dzieci polskich na tle innych populacji europejskich. Stwierdziła, że w populacji polskiej czynniki środowiskowe (socjalno-bytowe) odgrywają podstawową rolę w różnicowaniu międzygrupowym wysokości ciała. Zwraca ona uwagę na tendencje do zmniejszania się różnic międzyśrodowiskowych w okresie lat 50. i stwierdza, że zjawisko akceleracji rozwoju występuje w każdej grupie niezależnie od rozwarstwienia społecznoekonomicznego (Milicerowa 1965). Pierwsze normy dotyczące rozwoju podstawowych cech somatycznych i sprawności fizycznej dzieci warszawskich opublikowała Milicerowa razem z Denisiukiem w pracy Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży szkolnej (1969), w której zwraca uwagę na biologiczne podłoże dojrzewania somatycznego i rozwoju motoryki oraz współzależności tych procesów z uwzględnieniem czynników genetycznych i środowiskowych. W kolejnej pracy Budowa somatyczna jako kryte-

11 12 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) rium selekcji sportowej (1973), Milicerowa metodą korelacji wielorakiej i cząstkowych równań regresji przedstawia normogramy do przewidywania typu dorosłej budowy ciała, z praktycznym wykorzystaniem przy doborze i selekcji dzieci do zespołów sportowych. Duże zasługi dla współczesnego rozwoju teorii ontogenezy są udziałem N. Wolańskiego. Badacz ten sformułował i uzasadnił jako pierwszy w Polsce czynniki rozwoju: genetyczne determinatory, paragenetyczne stymulatory i środowiskowe (biogeograficzne i społeczne) modyfikatory rozwoju (1981, 1986). Wyjaśnił on różnice w ekosensytywności (wrażliwości) środowiskowej chłopców i dziewcząt w zależności od wieku, określił cztery możliwe do realizacji wzorce rozwoju i dojrzewania, które wynikają z jego teorii limitowego rozwoju. Liczne jego prace związane są z rozwojem metod oceny przebiegu indywidualnego rozwoju dziecka w ontogenezie oraz roli heterozji w rozwoju fizycznym (1962, 1965, 1971, 1972, 1975, 1987). Szeroki zakres problemów dotyczący motoryczności dzieci i młodzieży w różnych okresach ontogenezy, genetycznej kontroli rozwoju psychomotorycznego oraz wpływu treningu na organizm przedstawił Wolański z Parizkovą w pracy Sprawność fizyczna a rozwój człowieka (1976). Szczególną zasługą Wolańskiego jest popularyzacja ontogenezy w licznych podręcznikach, książkach wydawanych w Polsce i za granicą. Wolański wykształcił w ramach ogólnopolskiego seminarium liczną kadrę auksologów antropologów, lekarzy, specjalistów wychowania fizycznego w problematyce oceny rozwoju dzieci i młodzieży. Zagadnieniem wpływu stratyfikacji społecznej na rozwój fizyczny dzieci i młodzieży polskiej w środowisku warszawskim zajmowali J. Charzewski (1981, 1990, 1991), A. Siniarska (1985), E. Łuczak (1985, 1992, 1994). Wyniki ich badań przeprowadzonych w latach 70. i 80. wskazują na utrzymujące się różnice międzyśrodowiskowe wysokości i masy ciała z tendencją do ich zmniejszania, będące efektem intensywnego trendu wysokoroślenia i akceleracji dojrzewania w środowiskach małomiasteczkowych w odniesieniu do dużych miast. Badania nad regionalnym i społecznym zróżnicowaniem wieku menarchy u dziewcząt, a także u kobiet i dziewcząt uprawiających sport wyczynowy, prowadziła T. Łaska- -Mierzejewska (1993). Wyniki jej obserwacji potwierdziły intensywną akcelerację wieku menarchy w Polsce do połowy lat 80., natomiast biologicznym przejawem kryzysu społecznoekonomicznego tego czasu (po 1982 roku) było zwolnienie tempa rozwoju i dojrzewania oraz deceleracja, która najbardziej przejawiła się u dziewcząt wiejskich (0,06-0,45 roku). Ponadto stwierdziła, że wiek menarchy zawodniczek jest późniejszy niż w populacjach, z których pochodzą, co zależy od uprawianej dyscypliny sportu oraz od wieku rozpoczęcia treningu (1999). Badania nad sekularną tendencją sprawności fizycznej dzieci i młodzieży Polski prowadził R. Przewęda. Na podstawie wyników z lat stwierdził międzypokoleniowe różnicowanie się struktury sprawności fizycznej. Jego zdaniem, populacja polska upodabnia się do młodzieży wielkomiejskiej, wśród której przeważa szybkościowo-zwinnościowy typ sprawności. Natomiast ilościowa ocena pokoleniowych przemian sprawności dzieci i młodzieży wykazuje tendencję do obniżania się ogólnej sprawności fizycznej na tle trendu wysokoroślenia (Przewęda 1992). Na to zjawisko zwracali uwagę w populacji dzieci kieleckich (Dutkiewicz 1985), Raczek (1986) w populacji dzieci szkolnych Katowic, Szopa, Żak (1986) wśród dzieci i młodzieży krakowskiej, Haleczko (1989) w populacji dzieci wrocławskich. Odnotować należy badania Chromińskiego (1986, 1993) nad dynamiką wielopoziomowego rozwoju somatycznego i sprawności motorycznej uczniów w wieku lat, Kopczyńskiej-Sikorskiej, Kurniewicz-Witczakowej (1980, 1982, 1983, 1985, 1996), dotyczące diagnostyki rozwoju dzieci i młodzieży polskiej oraz biologicznych układów odniesienia (norm rozwojowych) stosowanych w pediatrii, Woynarowskiej (1986, 1990, 1993), dotyczące wpływu zmian zachodzących w rozmieszczeniu podskórnej tkanki tłuszczowej u dzieci i młodzieży warszawskiej, Składa (1973) nad rozwojem fizycznym i motorycznym bliźniąt, Skibińskiej (1967, 1972) i Teodorczyk (1969) w zakresie ocen przydatności metod określania budowy ciała oraz dymorfizmu płciowego cech somatycznych dzieci i młodzieży oraz badania Mięsowicz (1988, 1997) dzieci z różnymi zaburzeniami endokrynologicznymi. Problematyka badań ontogenetycznych dzieci i młodzieży w krakowskim środowisku antropologicznym związana jest z Uniwersytetem Jagiellońskim i Akademią Wychowania Fi-

12 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) 13 zycznego. Bocheńska oraz jej uczniowie prowadzą badania dotyczące wpływu czynników środowiskowych, genetycznych, a także aktywności ruchowej na osobniczy rozwój morfofunkcjonalny dzieci szkolnych Krakowa (Bocheńska 1987; Bocheńska, Chrzanowska 1993; Żarów 1987; Mleczko 1991; Szopa 1988; Szopa, Arlet 1989), zmienności ontogenetycznej komponentów ciała oraz ich uwarunkowań (Szopa 1985; Chrzanowska 1992). Obszerną analizę stanu rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży Krakowa, normy i standardy do oceny i kontroli rozwoju, zróżnicowanie procesów rozwojowych w świetle czynników społecznych i demograficznych oraz trendów sekularnych przedstawiono w pracy zbiorowej Dziecko krakowskie (Chrzanowska i wsp. 1988). Zestawienia liczbowe zawarte w tej monografii ukazują rozwój fizyczny dzieci i młodzieży krakowskiej, który jest zbliżony do populacji chłopców i dziewcząt dużych i małych miast Polski, późniejszy wiek menarchy w odniesieniu do populacji dziewcząt z Warszawy, Wrocławia i Łodzi, zwolnienie tempa zmian sekularnych populacji dzieci krakowskich oraz tendencję do zmniejszania się różnic rozwojowych wynikających ze stratyfikacji społecznej. W wyniku badań prowadzonych w latach wśród dzieci szkolnych Nowej Huty (nowej dzielnicy Krakowa) stwierdzono, że oprócz podnoszonych powszechnie wpływów czynników genetycznych i społeczno-ekonomicznych na rozwój, stan zdrowia populacji dzieci i młodzieży (określony przynależnością do grup dyspanseryjnych) istotnie różnicuje poziom i przebieg rozwoju biologicznego. W grupach rozpatrywanych czynników odnotowano odmienności w torach rozwojowych cech somatycznych i sprawności fizycznej dziewcząt i chłopców, które wskazują na różną ekosensytywność obu płci na wpływy czynników środowiskowych (Gołąb 1993). Rezultaty badań nad zmiennością rozwojową i dystrybucją otłuszczenia informują, że dla chłopców i dziewcząt otyłych w odniesieniu do nadmiernie szczupłych charakterystyczne są dynamiczne zmiany z wiekiem grubości tkanki tłuszczowej z wczesnym początkiem drugiej fazy wzrostu otłuszczenia, przyspieszone wzrastanie wysokości i masy ciała, wcześniejsze dojrzewanie oraz szybsze tempo redystrybucji tłuszczu i wcześniejsze występowanie otłuszczenia typu centralnego (Chrzanowska 1992). Badania rozwoju dzieci szkolnych Poznania i województwa poznańskiego po zakończeniu II wojny światowej oprócz wspomnianego wcześniej prof. M. Ćwirko-Godyckiego, w latach prowadził A. Jankowiak (1962), obejmując populację chłopców i dziewcząt w wieku 6-13 lat. Na podstawie wyników powtórzonych w 1971 roku badań stwierdzono zwolnienie akceleracji rozwoju dzieci poznańskich. W odniesieniu do dzieci z dużych miast Polski (Gdańsk, Katowice, Warszawa), odnotowano wyższe parametry wysokości i masy ciała populacji poznańskiej (Jankowiak, Bac 1971). Znaczący wkład w rozwój badań antropologicznych uczniów szkół poznańskich wniósł kierujący Zakładem Antropologii Uniwersytetu Poznańskiego Andrzej Malinowski, autor bardzo licznych publikacji (1976, 1978, 1983, 1994, 2000). Niewątpliwie najwybitniejszym dziełem prof. Malinowskiego, napisanym wspólnie z D.M. Kaliszewską-Drozdowską i J. Cieślikiem w latach 70., jest praca Dziecko poznańskie normy i metody kontroli rozwoju fizycznego (1976), w której przedstawiono wyniki badań dzieci z lat W 1978 roku ukazała się poszerzona monografia Dziecko wielkopolskie. Monografie te stanowiły wzór dla późniejszych opracowań o podobnym charakterze z całej Polski. W latach 90. Malinowski, pracując w Uniwersytecie Łódzkim, kontynuował badania rozwoju dzieci, wydając kolejną monografię Dziecko łódzkie (Malinowski, Chlebna-Sokół 1999). Prace badawcze prowadzone w Zakładzie Biologii Rozwoju Człowieka Uniwersytetu Poznańskiego skupione są wokół problemu Metodyczne i metodologiczne aspekty badań rozwoju osobniczego człowieka, które opierają się na teoretycznym założeniu wielopoziomowego rozwoju osobnika i populacji w ontogenezie (Cieślik 1979). Koncepcja ta pozwala ocenić tendencje wzrastania cech ilościowych w ontogenezie w ujęciu populacyjnym. W ramach badań empirycznych prowadzone są, począwszy od lat 60., w 10-letnich przedziałach czasu, przekrojowe badania antropometryczno-ankietowe dzieci i młodzieży miasta Poznania. Głównym ich celem jest rejestracja zmian w zakresie cech morfologicznych zachodzących w kolejnych populacjach dzieci i młodzieży oraz ukazanie roli czynników środowiskowych w rozwoju, a także opracowanie aktualnych norm rozwojowych. Wyniki badań prowadzonych w latach

13 14 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) wśród dzieci i młodzieży poznańskiej w wieku 3-18 lat ukazują procesy dotyczące wzrastania i dojrzewania organizmu w progresywnej fazie ontogenezy człowieka (Cieślik i wsp. 1994). Z wyników 10-letnich obserwacji ( ) prowadzonych przez M. Kaczmarek (1995) wśród dzieci poznańskich potwierdzono powiązania między czynnikiem społecznoekonomicznym a poziomem rozwoju cech biologicznych (wysokości i masy cała). Odnotowano, że przeciętnie lepsze warunki życia stwarzają rodziny, w których matka i ojciec mają wykształcenie wyższe, dziecko urodziło się pierwsze w kolejności i jest jedynakiem. Podkreślić należy badania zależności między sprawnością fizyczną a cechami, wskaźnikami i komponentami ciała populacji dzieci i młodzieży Poznania z uwzględnieniem stratyfikacji społecznej, prowadzone przez Osińskiego (1988), uwarunkowań rozwoju ruchowego dzieci wiejskich województwa poznańskiego (Strzelczyk 1995), zmienności komponentów ciała w populacji polskiej (Wieliński 2000). W Łodzi badania auksologiczne dzieci i młodzieży prowadzone są głównie przez Akademię Medyczną i Uniwersytet Łódzki. Pierwsze prace z zakresu ontogenezy zostały wykonane w latach , w których oceniano udział czynników genetycznych i środowiskowych w przebiegu rozwoju wysokości ciała, 9 pomiarów głowy, kości dłoni dzieci i dorosłych w różnych środowiskach (Grabowska 1973; Becker 1984). Kolejne badania skupione były nad wpływem trybu życia oraz czynników biogeograficznych i biospołecznych na rozwój dzieci i młodzieży w zdrowiu i chorobie. Wyniki badań chłopców prowadzonych w latach wykazały zależności między typem budowy ciała a poziomem i dynamiką zmian wydolności wysiłkowej pod wpływem zwiększonej aktywności ruchowej (Grabowska i wsp. 1982). Badania analizujące wpływ ponadoptymalnych dawek fluorków w wodzie pitnej na rozwój fizyczny dzieci wiejskich województwa łódzkiego w wieku 7-10 lat przeprowadzono w 1980 roku. Stwierdzono, że zwiększona zawartość fluorków hamuje wzrastanie wielu cech somatycznych (zwłaszcza długościowych) i cefalometrycznych oraz sprzyja powstawaniu wad postawy i zniekształceń pokrzywiczych (Chlebna-Sokół 1992, 1996). W latach pod kierunkiem A. Malinowskiego przeprowadzono badania biospołecznych uwarunkowań stanu rozwoju dzieci i młodzieży z różnych środowisk województwa konińskiego, których wyniki przedstawiono w Dziecku konińskim (Grabowska 1998). Uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży łódzkiej przedstawił Stolarczyk (1995) na podstawie badań wykonanych w 1988 roku. Autor stwierdził, że najsilniej w środowisku łódzkim różnicuje procesy rozwoju fizycznego wykształcenie ojca, mierzone liczbą istotnych różnic międzygrupowych. W odniesieniu do materiałów zebranych w 1978 roku autor odnotował zahamowanie trendu sekularnego (zwłaszcza u chłopców), który związany jest z coraz trudniejszymi warunkami bytowymi rodzin łódzkich, nie zaobserwował przejawów akceleracji procesów dojrzewania. W regionie bydgoskim badania rozwoju fizycznego i sprawności motorycznej oraz zmian międzypokoleniowych cech somatycznych dzieci i młodzieży szkolnej prowadził G. Nowicki (1975, 1983, 2000), W. Bożiłow (1999, 2000), W. Bożiłow i wsp. (1999). Stwierdzili oni, że w zespole czynników zewnętrznych wpływających na zmiany międzypokoleniowe w badanym regionie znaczną rolę odegrały warunki środowiskowe, społeczno-demograficzne, zdrowotne i bytowe, które bardziej zaznaczyły się w populacji chłopców niż dziewcząt. Większe zmiany sekularne wśród badanych odnotowano w środowisku miejskim, które stwarza korzystniejsze warunki rozwoju w odniesieniu do wsi, wśród osób pochodzących z rodzin inteligenckich, robotniczych, a najmniejsze z chłopskich. Z badanych cech motorycznych dzieci bydgoskich (lata ) odnotowano korzystne zmiany w rozwoju siły kończyn dolnych, zwinności i szybkości, natomiast regres wytrzymałości i gibkości (większy u chłopców niż u dziewcząt), a w kolejnym dziesięcioleciu ( ) zahamowanie rozwoju wyników sprawności fizycznej (siły ramion, szybkości i zwinności) oraz dalszy regres wytrzymałości. Tendencje rozwojowe cech somatycznych i sprawności fizycznej dzieci i młodzieży szkolnej makroregionu śląskiego, normy rozwojowe, zagadnienia okresów sensytywnych w progresywnej fazie ontogenezy przedstawiali w pracach J. Rzepka, B. Smyłła, A. Czok (1987, 1997) oraz J. Raczek (1986, 1988, 1989).

14 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) 15 Badania dzieci i młodzieży ziemi kieleckiej w minionym 50-leciu prowadzili R. Trześniowski (1961), J. Kołodziej (1969), J.M. Kołodziej (1970), J. Schejbal (1976), W. Dutkiewicz (1975, 1980, 1985, 1990, 1991), A. Jopkiewicz (1996, 1997, 2000). Miały one na celu określenie poziomu rozwoju fizycznego populacji, wpływu zmiennych społecznych na kształtowanie się cech somatycznych i motorycznych w ontogenezie, określenie różnic środowiskowych w rozwoju biologicznym i sprawności fizycznej w okresie dorastania, zmian sekularnych i akceleracji rozwoju, opracowanie norm rozwojowych. Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży Pomorza w świetle czynników paragenetycznych, środowiskowych, heterozji, a także trendów sekularnych i akceleracji badali F. Rożnowski, B. Zaworski, B. Budzyńska (1984, 1993, 1996). W przedstawionym powyżej wykazie prac auksologicznych dzieci i młodzieży szkolnej uwzględniono główne ośrodki badawcze w Polsce. Zagadnienia rozwoju fizycznego i motorycznego populacji dzieci w różnych okresach progresywnej fazy ontogenezy realizowane są także w mniejszych ośrodkach naukowych: w Częstochowie (Rodziewicz-Gruhn 1997), Białej Podlaskiej (Skład 2000; Wilczewski 1985), Rzeszowie (Radochońska 1997; Cieszkowski i wsp. 1999), Szczecinie (Pilawska 1961; Mięsowicz 1964; Witt i wsp. 1972; Kulgawczyk 1974; Umiastowska 1998; Katarska 1999) i innych, wnosząc wkład w poznanie prawidłowości procesów rozwojowych. Oceniając dorobek antropologii polskiej, Z. Drozdowski (1985), A. Malinowski (1985), T. Bielicki, J. Charzewski (1995) oraz inni autorzy podkreślają szczególną rangę badań nad biologicznymi skutkami i przejawami stratyfikacji społecznej rozwoju. Stratyfikacja ta ma swoją specyfikę terytorialną Polska wschodnia i zachodnia, środowiskową miasto wieś, w ramach której rozwój dzieci i młodzieży w różny sposób modyfikują takie czynniki, jak: poziom wykształcenia rodziców, zawód, pochodzenie społeczne, wielkość indywidualnych gospodarstw chłopskich, typ gospodarstw, dzietność rodzin i kolejność urodzenia dziecka. Fakty te trudno ująć i określić w krótkim przeglądzie badań, bowiem duża jest liczba autorów zajmujących się regionalną zmiennością społecznych czynników rozwoju. Najczęściej dane te analizowane były w odniesieniu do wysokości i masy ciała. Przedstawiony wykaz prac wzbogaca naszą wiedzę dotyczącą przebiegu procesów rozwojowych oraz inspiruje nowe pytania i tematy badawcze. Badania z zakresu ontogenezy dziecka wymagają kontynuacji, przede wszystkim ze względu na utrzymujący się trend sekularny (tendencja przemian), wpływający na okresowe zmiany norm. Dokonujące się przeobrażenia społeczno-ekonomiczne na terenie Polski różnicują warunki środowiskowe, które oddziaływają na poziom rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży. Efektem tych zjawisk są utrzymujące się dystanse międzyśrodowiskowe wysokości masy ciała oraz wieku menarchy. Implikuje to konieczność regionalnego rozpoznania modyfikatorów i stosowania regionalnych standardów rozwojowych, mających stanowić właściwy układ odniesienia danego obszaru kraju. Piśmiennictwo auksologiczne związane z Zieloną Górą jest bardzo skromne relatywnie do innych ośrodków. Jedyną obszerną pozycją w zakresie ontogenetycznego rozwoju dzieci i młodzieży w wieku szkolnym jest monografia powstała z opracowania materiałów zgromadzonych przez prof. Michała Ćwirko-Godyckiego w latach (Drozdowski 1982). Praca ta ukazuje biologiczną wartość zespołów chłopców i dziewcząt przybyłych z różnych obszarów zaludniających ziemię lubuską po zakończeniu II wojny światowej. Obecnie stanowi ona unikalny materiał porównawczy do badania międzypokoleniowych tendencji przemian procesów rozwojowych.

15 16 1. Przegląd badań ontogenetycznych w Polsce (w okresie zaborów, międzywojennym i powojennym) Piśmiennictwo rozdziału 1 1. Becker M. (1984): Age - dependent changes and sexual differences in the formation of the cortical layer of sone hand bones under different environmental conditions. Studies in Human Ecology, 5, Bergman P. (1988): [red.], Bliźnięta wrocławskie, t. I, Wrocław. 3. Bergman P. (1995): [red.], Bliźnięta wrocławskie, t. II, Wydawnictwo Arboretum, Wrocław. 4. Bielicki T., Charzewski J. (1995): Antropologia w Polsce: problematyka, osiągnięcia, zagrożenia, perspektywy. Wychowanie Fizyczne i Sport, nr 2, Bogdanowicz J. (1933): Wzrost i waga dzieci polskich w wieku szkolnym. Wychowanie Fizyczne, 14, Bogdanowicz J. (1937): Badania nad morfologicznymi typami konstytucjonalnymi u dzieci. Pediatria Polska, 18, Bożiłow W. (1999): Międzypokoleniowe trendy w rozwoju somatycznym i dojrzewaniu płciowym dzieci i młodzieży regionu kujawsko-pomorskiego. II Ogólnopolska Konferencja Naukowa Auksologia a Promocja Zdrowia, Kielce Wólka Milanowska, października Bożiłow W. (2000): Zmiany międzypokoleniowe w rozwoju somatycznym i dojrzewaniu płciowym dzieci i młodzieży województwa bydgoskiego. Międzynarodowy Kongres Nauk Antropologicznych Antropologia 2000, Bydgoszcz, Bożiłow W., Krakowiak J., Sawicki K., Krakowiak H., Góralczyk K. (1996): Badania biometryczne wzrastania i zmienności kształtu grasicy w rozwoju prenatalnym człowieka, [w:] Antropologia a medycyna i promocja zdrowia, [red.] A. Malinowski, B. Łuczak, J. Grabowska. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, t. II, Łódź, Bożiłow W., Krakowiak H. (1999): Rozwój somatyczny dzieci i młodzieży regionu bydgoskiego w latach II Ogólnopolska Konferencja Naukowa Auksologia a Promocja Zdrowia, Kielce Wólka Milanowska, października Bożiłow W., Sawicki K. (1969): Próba oszacowania błędów niektórych zewnętrznych pomiarów ciała płodów ludzkich, [w:] Materiały i Prace Antropologiczne, 77, Charzewski J. (1990): Rozwój fizyczny a przemiany społeczne. Kultura Fizyczna, nr 3-4, Charzewski J., Chabros E., Rogalska-Niedźwiedź M., Górowska D., Wilczewski A. (1991): Czy dystanse międzyśrodowiskowe ulegają zmianom? Wychowanie Fizyczne i Sport, nr 2, Cieszkowski S., Mirkiewicz M., Mirkiewicz F., Fruga R. (1999): Rozwój somatyczny dzieci rzeszowskich w wieku 7-15 lat z różnych środowisk urbanizacyjnych. Przegląd Naukowy Instytutu Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego WSP w Rzeszowie, t. III, z. 3-4, Ćwirko-Godycki J., Skokowski B. (1928): Wzrost młodzieży szkolnej w Poznaniu w latach Przegląd Antropologiczny, 3, Ćwirko-Godycki M. (1975): Dziecko Wielkopolskie w rozwoju metrycznym. Przegląd Antropologiczny, t. 41, z. 2, Warszawa Poznań, Cybulski N. (1890): O wpływie szkoły współczesnej na rozwój fizyczny młodzieży szkolnej. Wszechświat, t. 9, nr 30, Drozdowski Z. (1985): Antropologia a nauki stosowane. Antropologia polska nadchodzących lat. Konferencja na temat Antropologia i jej miejsce wśród nauk o człowieku. Poznań Błażejewko. AWF, Poznań. 19. Dudrewicz L. (1881): Pomiary antropologiczne dzieci warszawskich. Komisja Antropologiczna Akademii Umiejętności, Kraków, Górny S. (1972): Zdjęcie Antropometryczne Polski. Część I. Pomiary ludności dorosłej z lat Materiały i Prace Antropologiczne, nr 84, Warszawa. 21. Górny S. (1976): Cechy somatyczne młodzieży polskiej w 1966 roku. Materiały i Prace Antropologiczne, nr 92, Grabowska J. (1973): Genetic control of some properties in childrens growth. Studies in Human Ecology, vol. 1, Grabowska J., Gołębiowska M., Chlebna-Sokół D. (1982): Obserwacje nad zachowaniem się wydolności wysiłkowej w zależności od typu budowy ciała i aktywności ruchowej. Problemy Medyczne Wychowania Fizycznego i Sportu. Materiały XVIII Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej, Wrocław, Haleczko A. (1989): Biologiczne aspekty ewolucji sprawności motorycznej dzieci w wieku szkolnym - wybrane zagadnienia metodologiczne. Antropomotoryka, nr 1,