WYMAGANIA JAKOŚCIOWE W PROCESACH OBSŁUG ORAZ NAPRAW STATKÓW POWIETRZNYCH

Transkrypt

1 Piotr WOŹNY Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 w Bydgoszczy Józef BŁACHNIO Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych PRACE NAUKOWE ITWL Zeszyt 35, s , 2014 r. DOI /afit WYMAGANIA JAKOŚCIOWE W PROCESACH OBSŁUG ORAZ NAPRAW STATKÓW POWIETRZNYCH W trakcie eksploatacji statki powietrzne (SP) podlegają użytkowaniu, obsługiwaniu, naprawie i utylizacji. Każdy z tych procesów musi spełnić odpowiednie wymagania jakościowe. W pracy przedstawiono wymagania związane z zarządzaniem jakością, jakie powinien spełniać podsystem obsługi i napraw SP. Przeprowadzono analizę dokumentów zawierających wymagania dotyczące sfery zarządzania, jak i sfery technicznej. Przedstawiono obowiązujące normy i przepisy mające wpływ na zapewnienie jakości procesu naprawy SP. Zawarto opis norm, których przestrzeganie jest niezbędne do skutecznego działania współczesnych podsystemów obsługi i napraw, mających zdecydowany wpływ na utrzymanie wymaganego stanu zdatności SP. Przedstawiono złożoność procesu podejmowania decyzji dotyczących obsług i napraw SP w podsystemie utrzymania zdatności. Słowa kluczowe: zarządzanie, jakość, system, obsługa, naprawa, statek powietrzny. 1. Wprowadzenie Jakość to pojęcie złożone, opisujące zbiór cech najbardziej pożądanych w wyrobie oraz działalności usługowej. Każde przedsiębiorstwo dąży do wytwarzania swoich wyrobów i wykonywania usług o wysokiej jakości. Należy przez to rozumieć, że wartości ich cech są wyższe od przeciętnych w stopniu zapewniającym spełnienie oczekiwań klienta. W praktyce oznacza to, że utrzymywanie wysokiego poziomu jakości jest podstawowym sposobem na zwiększanie wartości wyrobów i usług do takiego poziomu, aby wyróżniały się od oferowanych przez konkurencję [4, 16]. Jakość wyrobu to zespół jego istotnych cech związanych z przeznaczeniem i użytkowaniem zgodnym z wymaganiami stawianymi przez odbiorców i użytkowników. Cechy jakościowe są więc wyrazem społecznej wartości użytkowej wyrobu [19]. Jednym z wyznaczników jakości jest niezawodność,

2 40 Piotr WOŹNY, Józef BŁACHNIO postrzegana jako cecha wyrobu dotycząca przedziału czasu, w którym wyrób będzie pracował poprawnie. Możliwość wystąpienia uszkodzeń jako nieprzewidzianych zdarzeń losowych w określonym przedziale czasu wpływa na bezpieczeństwo użytkowania [5]. Wyrób wysokiej jakości to wyrób niezawodny i bezpieczny dla użytkownika. Środowiskiem kształtowania jakości wyrobu jest szeroko zdefiniowany system, który w najbardziej ogólnym znaczeniu może być wszystkim, co można rozważać jako odrębnie istniejący przedmiot [18]. Ponadto system możemy zdefiniować jako zbiór elementów, które współdziałają podczas funkcjonowania obiektu i tworzą jego strukturę niezawodnościową [6]. Ze względów na bardzo wysokie wymagania dotyczące bezpieczeństwa wyrobu podsystem obsług i napraw SP musi spełnić szereg wymogów formalnych zapewniających rzetelność, dokładność i jakość zrealizowanych prac [5, 7]. Zadania związane z utrzymaniem SP w stanie zdatności do lotu, realizują między innymi przedsiębiorstwa remontowe. Realizacja okresowej obsługi technicznej to stan, w którym przeprowadzane są czynności obsługowo-kontrolne zgodnie z instrukcją obsług technicznych obiektu. W podsystemie obsług i napraw SP obsługa wykonywana jest na wyspecjalizowanych stanowiskach zgodnie z harmonogramem obsług technicznych. Z kolei stan naprawy SP w podsystemie obsługi i naprawy to stan, w którym uszkodzony obiekt techniczny przebywa na stanowiskach naprawczych i podlega działaniom zmierzającym do przywrócenia zdatności zadaniowej [5, 9]. 2. Ogólne wymagania jakościowe Zarządzanie jako proces planowania i kierowania przedsiębiorstwem ma bezpośredni oraz pośredni wpływ na jakość wyrobu lub usługi. Od jego sprawności zależy czy wskaźniki jakości wyrobu osiągną pożądane wartości podczas oceny. Sprawność oznacza realizację procesów wykonawczych w sposób właściwy, mając na względzie powiązanie efektów z poniesionymi nakładami [10]. Obsługa i naprawa SP realizowana jest przez organizację obsługową i naprawczą. Wymagania dotyczące systemu zarządzania tymi organizacjami podane są w przepisach wielu krajów oznaczonych symbolem Part 145. Mimo podobieństwa w numeracji nie oznacza to, że przepisy te są równoważne. Przez wiele lat pomiędzy europejskimi przepisami (Joint Aviation Requirements JAR, lub przepisy European Aviation Safety Agency EASA, Part 145) a przepisami obowiązującymi w USA (Code of Federal Regulations, Title 14 Aeronautics and Space 14CFR Part 145) istniały istotne różnice, utrudniające wzajemne porównywanie zakresu prac obsługowych. Wynikały one z różnic w zakresie obsług technicz-

3 Wymagania jakościowe w procesach obsług oraz napraw statków powietrznych 41 nych oraz niemożliwości zweryfikowania procedur obsługowych. Dopiero wprowadzenie programów obsług technicznych pozwoliło na porównanie i ujednolicenie zakresów obsług SP. Dodatkowo istniały zauważalne różnice w obszarze certyfikacji personelu i wymagań kwalifikacyjnych wynikających z programów szkoleniowych. Dopiero około 15-letni proces ujednolicania przepisów umożliwił podpisanie w 2008 r. umowy bilateralnej pomiędzy Unią Europejską a USA, która pozwala na uznawanie świadectw zdatności do lotu wystawianych przez odpowiednio certyfikowane organizacje z krajów będących pod nadzorem EASA i Federal Aviation Administration (FAA). Stawianym przez FAA warunkiem uznawania świadectwa zdatności do lotu wystawionego przez organizację zatwierdzoną przez EASA jest spełnienie oprócz warunków Part 145 EASA również przepisów Part 43 FAA [1, 3, 8]. Znaczącym czynnikiem wpływającym na jakość w eksploatacji są nakłady związane z procesem projektowania, konstruowania oraz wytwarzania SP. Jest to spowodowane koniecznością monitorowania zarówno procesu produkcji, procesu użytkowania, jak i obsługiwania SP [8]. W prawidłowo przebiegającym cyklu, wyróżnia się kolejno: a) opracowanie przez system projektowania warunków konstrukcyjnych, które muszą być spełnione, by produkt był zdatny do lotu. System projektujący przygotowuje również instrukcję bezpiecznego użytkowania oraz instrukcje obsługi i remontu przywracające jego zdatność do lotu utraconą w wyniku awarii lub użytkowania, b) wyprodukowanie produktu przez system produkujący zgodnie z warunkami konstrukcyjnymi, z zastosowaniem zatwierdzonej w procesie certyfikacji technologii produkcji, c) użytkowanie produktu przez użytkownika, zgodnie z instrukcją i ograniczeniami określonymi przez system projektowania, d) przywrócenie przez system obsługiwania zdatności do lotu produktu zgodnie z warunkami konstrukcyjnymi, po jej utracie w wyniku użytkowania lub awarii [5, 8]. Schemat podsystemu obsług i napraw (rys. 1) przedstawia przepływ informacji między podsystemami cyklu istnienia obiektu technicznego. Pożądane jest, aby wszystkie podsystemy realizujące poszczególne zadania przeprowadzały analizę zwrotną informacji od użytkowników obiektu technicznego Market Feedback Analysis (MFA), w tym również podsystem, który przeprowadza naprawę i obsługę SP. Analiza zwrotna rynku MFA polega na systematycznym zbieraniu informacji na temat dostarczanych wyrobów lub świadczonych usług [8, 19].

4 42 Piotr WOŹNY, Józef BŁACHNIO PROJEKTOWANIE NAPRAWA PRZEDSIĘBIORSTWO REMONTOWE PRODUKCJA UŻYTKOWNIK Rys. 1. Usytuowanie podsystemów obsług oraz napraw w procesie istnienia obiektu technicznego [opracowanie własne na podstawie poz. 8] 3. Wymagania jakościowe wynikające z norm przedmiotowych Podsystem obsługowy i naprawczy SP wykorzystuje normy powszechnie stosowane w różnych gałęziach przemysłu i usług. Wymagania w nich zawarte są uniwersalne dla różnych podsystemów. W szerokim ujęciu normalizacja to proces racjonalnego ograniczania różnorodności w kształtowaniu jakości wyrobu. Rezultatem normalizacji są normy występujące w postaci reguł, zasad, metod i standardów oraz wielu innych formach. W praktyce cała działalność systemu obsług i napraw SP traktowana jest jako obiekt normalizacji [4]. W normie ISO 9000:2005 zawarto podstawową terminologię dotyczącą systemu zarządzania jakością (SZJ) [12]. Wymagania przydatne dla podsystemu obsług i napraw zawiera norma PN-EN ISO 9004:2009 [15], w której zawarto istotny zapis określający, że w celu skutecznego i efektywnego działania organizacja powinna zidentyfikować liczne powiązane ze sobą procesy i nimi zarządzać. Jeżeli w systemie zarządzania jakością przedsiębiorstwo stosuje takie podejście, to tym samym podkreśla się znaczenie [15, 19]: a) zrozumienia i spełnienia wymagań, b) potrzeby rozpatrywania procesów w kategoriach wartości dodanej, c) otrzymywania wyników dotyczących funkcjonowania i skuteczności procesu, d) ciągłego doskonalenia procesu na podstawie obiektywnego pomiaru.

5 Wymagania jakościowe w procesach obsług oraz napraw statków powietrznych 43 W normie przedstawiono model systemu zarządzania jakością, którego podstawą jest proces (rys. 2). Ciągłe doskonalenie systemu zarządzania jakością Odpowiedzialność kierownictwa Zarządzanie zasobami Pomiary, analiza i doskonalenie Ocena użytkownika Wymagania Realizacja wyrobu Wyrób wejście wyjście Rys. 2. Model systemu zarządzania jakością, którego podstawą jest proces [15] Objaśnienia: działania o wartości dodatniej, przepływ informacji Standardy ISO serii 9000 są normami uniwersalnymi. Mogą być stosowane w każdej organizacji produkcyjnej, handlowej lub logistycznej [17]. Taka uniwersalność powoduje, że można je z powodzeniem wykorzystać w organizowaniu podsystemu napraw i obsług SP. Seria norm ISO 9000 składa się z trzech norm podstawowych. Są to: ISO 9000:2005 [12], ISO 9001:2008 [14], ISO 9004:2009 [15]. Podstawową normą opisującą wymagania dotyczące SZJ jest ISO 9001:2008. W normie tej podano minimum wymagań, jakie powinien spełniać SZJ przedsiębiorstwa, które pragnie zaprezentować swą zdolność do dostarczania wyrobu zgodnego z wymaganiami użytkownika. Z analizy treści normy wynika, że udokumentowane procedury powinny dotyczyć następujących elementów podsystemu obsług i napraw SP [14]:

6 44 Piotr WOŹNY, Józef BŁACHNIO a) nadzoru nad dokumentacją, b) nadzoru nad zapisami związanymi z ogólnie pojętą jakością, c) przeprowadzanie auditów wewnętrznych, d) przeprowadzanie działań korygujących i zapobiegawczych, e) nadzoru nad niezgodnościami. Celem normy ISO 9004:2009 jest przedstawienie możliwości doskonalenia systemu zarządzania jakością. Dla podsystemu utrzymującego obiekt techniczny w zdatności, norma odgrywa rolę przewodnika w obszarze doskonalenia procesów. Wiele uwagi poświęcono w niej zagadnieniom doskonalenia skuteczności i efektywności podsystemów funkcjonujących w przedsiębiorstwie [15, 18]. W celu ułatwienia realizacji wymagań zawartych w normach serii 9000 w podsystemie obsług i napraw powinno stosować się normy wspomagające tabela1. Struktura norm ISO 9000 i dokumenty je wspomagające [17] Tabela 1 Systemy Zarządzania Jakością ISO 9000:2005 ISO 9001:2008 ISO 9004:2009 Podstawy i terminologia Wymagania Wytyczne Dokumenty wspomagające ISO Auditowanie ISO Plany jakości ISO Zarządzanie przedsięwzięciem ISO Zarządzanie konfiguracją ISO System zarządzania pomiarami ISO 10013:2001 Wytyczne dotyczące dokumentacji ISO 10014:1998 Zagadnienia ekonomiczne związane z jakością ISO 10015:1999 Wytyczne dotyczące szkolenia ISO Metody statystyczne doskonalenia 4. Wymagania w NATO Przystąpienie Polski do NATO wpłynęło na zmianę podejścia do problemu jakości producentów realizujących zamówienia sprzętu wojskowego. Wszystkie wyroby i usługi przeznaczone na cele obronności w krajach Sojuszu powinny

7 Wymagania jakościowe w procesach obsług oraz napraw statków powietrznych 45 spełniać określone wymagania w obszarze jakości, techniki i eksploatacji oraz niezawodności. W związku z tym w przemyśle zbrojeniowym określono standard dotyczący zapewnienia jakości Allied Quality Assurance Publications (AQAP) Standardy Zapewnienia Jakości NATO [1, 3]. W przypadku wymagań jakościowych stawianych dostawcom wyrobów obronnych nie wystarczają standardowe wymagania normy ISO Standard AQAP rozszerzony jest (rys. 3) w stosunku do normy ISO 9001 o dodatkowe wymagania obejmujące [2, 17]: a) zarządzanie ryzykiem, b) wspomaganie nadzorowania jakości u dostawcy przez rządowego przedstawiciela zapewnienia jakości GQAR (Government Quality Assurance Representative), c) zarządzanie konfiguracją, d) planowanie jakości, e) zarządzanie nieuszkadzalnością i obsługiwalnością, f) nadzorowanie wyposażenia pomiarowego i procesów pomiarowych według norm ISO AQAP to Wymagania normy ISO 9001 Zarządzanie konfiguracją oraz Nieuszkadzalność i obsługiwalność Zarządzanie ryzykiem Wspomaganie nadzorowania jakości przez GQAR Nadzorowanie wyposażenia pomiarowego i procesów pomiarowych wg ISO Planowanie jakości Rys. 3. Rozszerzenie wymagań AQAP w stosunku do ISO 9001 [12, 14, 17] Standardy AQAP w zależności od zakresu wykorzystania dzielą się na dwa rodzaje (rys. 4):

8 46 Piotr WOŹNY, Józef BŁACHNIO a) kontraktowe przeznaczone do przywołania w umowie wymagań jakościowych formułują wymagania, jakie musi spełnić dostawca wyrobów dla zamawiającego czyli wojska; b) wytyczne dokumenty pomocnicze we wdrażaniu systemu zarządzania jakością zawierające wskazówki, dotyczące rozwiązania systemowych, jakie należy wprowadzić w organizacjach oraz wskazówki, jak GQAR ma planować i realizować proces bezpośredniego nadzorowania jakości u dostawcy [17]. AQAP typu kontraktowego AQAP typu wytycznego AQAP 2110 AQAP 2009 AQAP 2120 AQAP 2130 AQAP 2131 AQAP 150 AQAP stosowane przy weryfikacji systemów zarządzania jakością dostawców AQAP 159 AQAP 169 AQAP 2050 AQAP 160 AQAP 2105 AQAP 2000 AQAP 2070 Rys. 4. Struktura publikacji standaryzacyjnych NATO [17] Obecnie istnieją następujące publikacje AQAP: a) AQAP 2110 Wymagania NATO dotyczące zapewnienia jakości w projektowaniu, pracach rozwojowych i produkcji, b) AQAP 2120 Wymagania NATO dotyczące zapewnienia jakości w produkcji, c) AQAP 2130 Wymagania NATO dotyczące zapewnienia jakości w kontroli i badaniach, d) AQAP 2131 Wymagania NATO dotyczące zapewnienia jakości w kontroli końcowej, e) AQAP 150 Wymagania NATO dotyczące zapewnienia jakości podczas programowania, f) AQAP 159 Wytyczne do korzystania z AQAP 150,

9 Wymagania jakościowe w procesach obsług oraz napraw statków powietrznych 47 g) AQAP 160 Wymagania NATO dotyczące zapewnienia jakości przy projektowaniu, rozwoju i produkcji oprogramowania, h) AQAP 169 Przewodnik NATO do AQAP 160, i) AQAP 2000 Polityka NATO dotycząca zintegrowanego systemowego podejścia do jakości w cyklu życia wyrobu, j) AQAP 2009 Wytyczne NATO do stosowania AQAP serii 2000, k) AQAP 2070 Proces NATO dotyczący wzajemnej realizacji rządowego zapewnienia jakości GQA, l) AQAP 2050 Model oceny projektu NATO, m) AQAP 2105 Wymagania NATO dotyczące planów jakości dla wyrobu objętego umową. 5. Standard AS 9100 Przemysł lotniczy, ze względu na bardzo wysokie wymagania w zakresie bezpieczeństwa wyrobów, jest szczególnie zainteresowany stosowaniem skutecznych systemów zarządzania jakością. W celu ustalenia zasad i zobowiązań oraz ujednolicenia przepisów i norm postępowania, a także coraz powszechniejszego stosowania norm serii 9000, jedenaście firm lotniczych (Boeing GE McDonnell Douglas, Pratt & Whitney, Lockheed Martin, Sikorsky Aircraft Corporation i in.) opracowało standard AS 9100 jako międzynarodowy, zharmonizowany komplet standardów, który definiuje wymagania jakościowe dla przemysłu lotnictwa cywilnego transportowego i wojskowego. Norma AS 9100 stanowi uzupełnienie wymagań do normy ISO 9001 i stawia specyficzne dla systemu obsługi i napraw SP wymagania w stosunku do obszarów [3]: a) zarządzania konfiguracją, b) niezawodności, c) konserwacji, d) bezpieczeństwa, e) procesów specjalnych, f) walidacji procesów projektowania etapów, g) oceny dostawców, h) weryfikacji zakupów, i) projektowania, j) dokumentacji produktu,

10 48 Piotr WOŹNY, Józef BŁACHNIO k) kontroli zmian produktu, procesu, l) kontroli oprogramowania używanego w zautomatyzowanych procesach, m) kontroli prac wykonywanych poza organizacją, n) auditu wewnętrznego, o) badania pierwszej sztuki, p) przeglądu i efektywności postępowania z niezgodnościami. Standard AS 9100 uzupełnia norma AS 9110 (Quality Maintenance System Aerospace Requirements for Maintenance Organizations), opublikowana w styczniu 2003 roku i odnosi się do organizacji, które są dostawcami usług napraw/konserwacji [1, 3, 17]. 6. Nadzorowanie procesów pomiarowych Sprawność podsystemu obsług i napraw SP w dużej mierze zależy od skutecznej diagnozy uszkodzeń i usterek. Do tego niezbędny jest podsystem pomiarowy właściwie wyposażony w stosunku do realizowanych zadań. Kluczowym wymogiem dla zapewnienia jakości pracy podsystemu jest konieczność nadzoru nad pomiarami i wyposażeniem do pomiarów i badań. Wymagania dla podsystemu pomiarowego zawarte są w normie PN-EN ISO 10012:2003 [11]. Także wspomniany standard AQAP nakłada obowiązek nadzorowania wyposażenia pomiarowego i procesów pomiarowych zgodnie z wymaganiami wspomnianej normy. Norma PN-ISO 10012:2003 zawiera wytyczne dotyczące zarządzania procesami pomiarowymi oraz potwierdzaniem metrologicznym wyposażenia pomiarowego używanego do pomiarów i badań. Określono w niej wymagania, które powinny być stosowane przez organizację dokonującą pomiarów jako część ogólnego systemu zarządzania w celu zapewnienia spełnienia wymagań metrologicznych [11]. Sytuacja, gdy w systemie obsług i napraw funkcjonuje laboratorium pomiarowe i/lub badawcze, generuje konieczność spełnienia wymagań normy PN-EN ISO/IEC 17025:2005 [13]. Norma ta określa wymagania, jakie należy spełnić, aby wykazać, że laboratorium posiada: a) funkcjonujący i sprawny system jakości, b) niezbędne kompetencje techniczne, c) zdolność do uzyskiwania wiarygodnych wyników, d) podstawy do przyznania akredytacji.

11 Wymagania jakościowe w procesach obsług oraz napraw statków powietrznych 49 Proces zarządzania pomiarami w podsystemie pomiarowym został zobrazowany w postaci modelu zbudowanego w oparciu o punkty normy PN-EN ISO 10012:2004 (rys. 5). 8.4 Doskonalenie Rozdział 5 Odpowiedzialność Wymagania dotyczące pomiarów Wejście Rozdział 6 Zarządzanie zasobami Rozdział 8 Analiza i doskonalenie systemu zarządzania pomiarami Rozdział 7 Potwierdzenie metrologiczne i realizacja procesów pomiarowych 7.1 Potwierdzenie 7.2 Proces Wyjście Wynik pomiarów Ocena spełnienia wymagań Rys.5. Model systemu zarządzania pomiarami [11] Objaśnienia: działania o wartości dodatniej, przepływ informacji Umieszczony w normie schemat przedstawia proces potwierdzenia metrologicznego wyposażenia pomiarowego, który powinien być realizowany w systemie napraw i remontów SP (rys. 6).

12 50 Piotr WOŹNY, Józef BŁACHNIO Zidentyfikowana potrzeba: Start Wzorcowanie-techniczne porównanie wyposażenia pomiarowego ze wzorem ze wzorem jednostki jednostki miar miar Wzorcowanie Świadectwo/raport ze wzorcowania ze wzorcowania PROCES POTWIERDZENIA METROLOGICZNEGO Decyzje i działania Weryfikacja Pętla powtórnego wzorcowania Nie Tak Czy wyposażenie spełnia wymagania? Czy możliwe jest adiustowanie lub naprawa? Adiustowanie lub naprawa Tak Nie Tak Identyfikacja statusu wzorcowania Czy istnieją wymagania metrologiczne Dokumenty weryfikacji/potwier potwierdzenia Raport z badań: Weryfikacja nie nieudana udana Identyfikacja statusu Nie Weryfikacja nie jest możliwa Identyfikacja statusu potwierdzenia Przegląd odstępu czasu Przegląd odstępu czasu miedzy między potwierdzeniami potwierdzeniami Klient Zwrot do klienta Koniec Rys. 6. Proces potwierdzenia metrologicznego wyposażenia pomiarowego [11]

13 Wymagania jakościowe w procesach obsług oraz napraw statków powietrznych Podsumowanie Zapewnienie jakości obsług oraz napraw SP jest procesem złożonym, przy którego realizacji należy spełnić wymagania wielu norm, standardów, procedur i instrukcji, a także przepisów. Dotyczy to zarówno obszaru organizacyjnego oraz technicznego ze szczególnym zwróceniem uwagi na podejście procesowe przy tworzeniu skutecznego systemu zarządzania jakością. Istotną przesłanką jest ustalenie zestawu i progowych stanów walorów wyrobu oraz dopuszczalnych niezgodności. Działania zarządcze i wykonawcze przebiegające według ustalonych sformalizowanych zasad, zapewniają powtarzalność i stabilność procesów obsługowych i naprawczych SP. Zasady te stanowią nieodzowny element systemu zapewnienia jakości. Ponadto sformalizowane działania umożliwiają minimalizowanie błędów i opracowanie optymalnego systemu kontroli jakości. Proces napraw i obsług SP oparty na normach oraz opracowanych standardach wyklucza niekorzystne zjawisko stosowania metody prób i błędów. Podkreślić należy fakt ogromnego wysiłku organizacyjnego i kosztów, jakie musi ponieść podsystem obsługowy oraz naprawczy, aby realizować swoje zadanie na poziomie akceptowalnym zarówno w aspekcie bezpieczeństwa, jak i zadowolenia użytkownika. Literatura 1. Americas Aerospace Quality Group. Aerospace Information Report AIR 5359 rev. C: Requirements for Certification/Registration of Aerospace Quality Management Systems. SAE International. Warrendale Americas Aerospace Quality Standards Committee. Aerospace Standard ARP 9137: Guidance for the Application of AQAP 2110 within a 9100 Quality Management System. SAE International. Warrendale Americas Aerospace Quality Standards Committee. Aerospace Standard AS 9100 rev. C: Quality Management Systems Requirements for Aviation. Space and Defense Organizations. SAE International. Warrendale Hamrol A., Mantura W.: Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Lewitowicz J., Błachnio J., Barszcz P., Michalak S.: Techniczna analiza niesprawności i uszkodzeń. Rozdział w monografii: Podstawy eksploatacji statków powietrznych. Wydawnictwo ITWL, Warszawa Lesiński S.: Jakość i niezawodność. Wydawnictwa Uczelniane ATR, Bydgoszcz Lindstedt P.: The method of complex wortness assessment of an engineering object in the process of its use and service. Solid State Phenomena 144, Łunarski J.: Zarządzanie jakością w przemyśle lotniczym. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2012.

14 52 Piotr WOŹNY, Józef BŁACHNIO 9. Migawa K.: Sterowanie gotowością w systemach eksploatacji środków transportu. Rozprawa doktorska. UT-P, Bydgoszcz Muślewski Ł.: Podstawy efektywności działania systemów transportowych. ITeE, Radom PN-EN ISO 10012:2003. System zarządzania pomiarami. Wymagania dotyczące procesów pomiarowych i wyposażenia pomiarowego. 12. PN- EN ISO 9000:2005. System zarządzania jakością. Podstawy i terminologia. 13. PN-EN ISO/IEC 17025:2005. Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących. 14. PN- EN ISO 9001:2008. System zarządzania jakością. Wymagania. 15. PN-EN ISO 9004:2009. System Zarządzania Jakością. Wytyczne Doskonalenia Zarządzania. 16. Stoner J. A., Freeman R. E., Gilbert D. R. jr.: Kierowanie. PWE, Warszawa Szkoda J.: Systemy zarządzania jakością w organizacjach. ITS, Warszawa Toda M., Shuford E. H.: Logic of system. Introduction to a Formal of Structure. General Systems. vol. X, Woropay M., Muślewski Ł.: Jakość w ujęciu systemowym. ITeE, Radom 2005.