GIMNAZJUM NR 4 im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Tychach

Transkrypt

1 GIMNAZJUM NR im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Tychach WYNIKI EWALUACJI WEWNĘTRZNEJ EX POST W ROKU SZKOLNYM 13/1 Nauczyciele współpracują w planowaniu i realizowanie procesów edukacyjnych. składzie: Materiał opracował zespół w 1. Joanna Kałużna. Hanna Kmiecik 3. Regina Lipecka. Joanna Maturska 5. Danuta Pasich Tychy, czerwiec 1

2 CEL I REALIZACJA BADANIA Zgodnie z harmonogramem przygotowanym przez dyrektora Gimnazjum nr im. Kard. S. Wyszyńskiego, zostało przeprowadzone badanie ewaluacyjne ex-post, dotyczące procesów zachodzących w szkole. Celem dokonanego pomiaru było uzyskanie informacji na temat współpracy nauczycieli w planowaniu i realizowaniu procesów edukacyjnych. Narzędziem badawczym dla rodziców, uczniów oraz nauczycieli była ankieta z dyrektorem, przedstawicielami zespołów samokształceniowych oraz z wybranymi nauczycielami (5%). Ankiety dla poszczególnych grup badawczych zostały stworzone na podstawie poniższych pytań kluczowych: Jakie zespoły nauczycieli funkcjonują w roku szkolnym 13/1? W jaki sposób nauczyciele (w tym nauczyciele pracujący w jednym oddziale) współpracują ze sobą w planowaniu, organizowaniu, realizowaniu i modyfikowaniu procesów edukacyjnych? Czy wprowadzanie zmian dotyczących przebiegu procesów edukacyjnych (planowanie, organizacja, realizacja, analiza i doskonalenie) następuje w wyniku ustaleń między nauczycielami? Czy nauczyciele wspólnie rozwiązują problemy, doskonalą metody i formy pracy? Czy nauczyciele pomagają sobie nawzajem w ewaluacji i doskonaleniu własnej pracy?

3 WYWIAD Z DYREKTOREM I. Data przeprowadzenia wywiadu: 3 czerwca 1 roku. II. Imię i nazwisko ankietowanego: Mirosława Gawlik III. Imię i nazwisko przeprowadzającego wywiad: Danuta Pasich IV. Pytania i odpowiedzi: 1.Jakie zespoły nauczycieli funkcjonują w zarządzanej przez Panią szkole w roku szkolnym 13/1? W roku szkolnym 13/1 funkcjonowały zespoły stałe cztery zespoły samokształceniowe: humanistów, matematyczno- przyrodniczy, języków obcych, nauczycieli wychowania fizycznego, stały zespół d.s. ewaluacji wewnętrznej, zespół d.s. rekrutacji i promocji szkoły. Zespoły zadaniowe zbierają się, by realizować określone zadania np. zespół d.s. ewaluacji zewnętrznej, zespoły wychowawcze, zespoły d.s. określonych obszarów ISO.. W jaki sposób nauczyciele współpracują ze sobą w zakresie planowania, realizowania i modyfikowania procesów edukacyjnych? Nauczyciele współpracują, planując pracę szkoły na posiedzeniu sierpniowej konferencji inaugurującej nowy rok szkolny. Zgłaszają wtedy swoje propozycje do ogólnego zarysu pracy szkoły na dany rok szkolny. Każdy nauczyciel wchodzący w skład konkretnego zespołu ma przydzielony zakres czynności, wie, jaką część planu ma zrealizować. Jedno zadanie realizuje kilku nauczycieli, którzy ze sobą współpracują np. przygotowują akademie, realizują projekty edukacyjne, dni otwarte szkoły. Zadania mogą ulec modyfikacji w wyniku zaistniałych okoliczności np. z inicjatywy uczniów włączyliśmy do planu pracy przystąpienie do projektu Sejm Dzieci i Młodzieży. Modyfikowane są plany wychowawcze poszczególnych klas w zależności od zaistniałych potrzeb. 3. Jakie działania wspólnie podejmują nauczyciele? Są to wspólne działania nauczycieli w obrębie jednej klasy np. ustalenie zasad postępowania z uczniami klasy 1d. Kolejnym przykładem może być ustalenie pomocy psychologicznopedagogicznej dla konkretnych uczniów, rozwijanie zainteresowań młodzieży zdolnej, uwzględnianie orzeczeń i opinii PPP dla konkretnych uczniów w pracy dydaktycznej i wychowawczej. Działania w obrębie szkoły to np. działania związane z certyfikatem ISO 91:.

4 Kolejnym przykładem jest realizacja projektów edukacyjnych i współpraca językowców związana z realizacją programu Comenius.. W jaki sposób, w zarządzanej przez Panią szkole, nauczyciele dzielą się wiedzą i doświadczeniami? Nauczyciele dzielą się wiedzą i doświadczeniami prowadząc lekcje otwarte. Przykładem może być lekcja wychowania fizycznego przeprowadzona przez panią Bożenę Święs, lekcje otwarte realizowane dla gości z Czech przez panią Małgorzatę Sułecką-Czyż i Aleksandrę Zając, Rosji przez panie: E. Jabłońską, A. Zając, E. Topczyńską, R. Lipecką, J. Maturską. Ponadto nauczyciele dzielą się wiedzą i doświadczeniami podczas szkoleń Rady Pedagogicznej. Przykładem może być Lekcja w chmurze warsztaty przygotowane przez panie Małgorzatę Stachowską i Joannę Maturską. Wymiana doświadczeń ma miejsce wśród nauczycieli jednego przedmiotu lub wśród wychowawców klas np. udostępniają kolegom scenariusze godzin wychowawczych. 5. Czy Pani zdaniem nauczyciele wspierają się wzajemnie w ewaluacji i doskonaleniu własnej pracy? Każdy nauczyciel ewaluuje swoją pracę indywidualnie. Wspólnie opracowywane są rozkłady materiału, PZO, kryteria wymagań na poszczególne oceny. Współpraca układa się różnie w zależności od zespołu i zaistniałych potrzeb. Bardzo dobrze współpracuje zespół nauczycieli wychowania fizycznego, widać to było podczas realizacji projektu W-f z klasą. Ewaluacja następuje podczas analizy egzaminów próbnych, badań wyników nauczania, testów pierwszaka.. Czy i w jakim stopniu nauczyciele wykorzystują w swojej działalności dydaktycznowychowawczej wnioski wypływające ze współpracy? Wnioski wynikające ze współpracy są wykorzystywane w bieżącej pracy z uczniami, dają również wskazówki, jak pracować z kolejnymi rocznikami, jak ulepszać pracę, na co zwrócić uwagę. Efektem współpracy są wysokie wyniki uzyskiwane na egzaminach gimnazjalnych. 7. Jakie efekty współpracy zespołowej są widoczne w praktyce szkolnej? Efekty współpracy to: - bardzo wysoki poziom przygotowywanych uroczystości szkolnych, - ambitne projekty edukacyjne, - wysokie umiejętności uczniów, które przekładają się na wyniki egzaminu gimnazjalnego.. Jakie korzyści dla uczniów wynikają ze współpracy nauczycieli?

5 Korzyści dla uczniów wynikające ze współpracy to przede wszystkim dobra organizacja procesu edukacyjnego. Uczniowie mają możliwość realizowania się na zajęciach pozalekcyjnych, szkoła organizuje im czas wolny. Uczniowie mają możliwość poszerzania wiedzy i umiejętności na zajęciach pogotowia edukacyjnego i na zajęciach przygotowujących do egzaminu gimnazjalnego. 9. Czy Pani zdaniem współpraca między nauczycielami jest efektywna? Współpraca jest efektywna, o czym świadczy wysoki nabór kolejnych roczników. 1. Co Pani zdaniem utrudnia współpracę nauczycieli? Współpracę nauczycieli utrudnia brak czasu i chęci, żeby się spotkać. Kolejnym powodem jest nieuważne czytanie dokumentów szkoły.

6 WYWIAD Z PRZEDSTAWICIELAMI ZESPOŁÓW SAMOKSZTAŁCENIOWYCH 1. Pytania i odpowiedzi: A. Jakiego zespołu nauczycieli przewodniczy Pani w roku szkolnym 13/1? Wywiad przeprowadzono z nauczycielami, którzy w roku szkolnym 13/1 przewodniczyli następującym zespołom: p. Krystyna Rasińska - zespół humanistyczny, p. Małgorzata Musz - zespół matematyczno- przyrodniczy, p. Dorota Liebner - zespół nauczycieli języków obcych i p. Monika Danielak - zespół nauczycieli wychowania fizycznego. B. W jaki sposób nauczyciele współpracują ze sobą w zakresie planowania, realizowania i modyfikowania procesów edukacyjnych Pani zespole? Wszyscy przewodniczący odpowiedzieli, że zespoły samokształceniowe planują działania na cały rok szkolny podczas spotkań sierpniowych, mając na uwadze ewentualne modyfikacje. Na spotkaniach w czasie roku szkolnego wprowadzają bieżące ustalenia. W trakcie realizacji procesów edukacyjnych często wymieniają się spostrzeżeniami na temat realizacji materiału. Wspólnie opracowują testy, w niektórych zespołach wspólnie dokonują wyboru podręczników, ustalają zasady pracy z uczniem o specyficznych potrzebach edukacyjnych. Analizują również wyniki egzaminów gimnazjalnych, diagnoz wewnętrznych, frekwencji na przygotowaniu do egzaminów gimnazjalnych i na tej podstawie opracowują wytyczne dotyczące pracy w następnym roku szkolnym. C. Jakie działania wspólnie podejmują nauczyciele? Przewodniczący wszystkich zespołów odpowiedzieli, że nauczyciele wspólnie pracują przy realizacji projektów klas, konkursów, imprez szkolnych np. otrzęsiny, integracja klas 1 na sportowo, przy organizacji zawodów. Jedna osoba udzieliła odpowiedzi, że pracują nad projektami międzynarodowymi i jedna odpowiedziała, że niektórzy wspólnie organizują uroczystości szkolne. D. W jaki sposób, w Pani zespole, nauczyciele dzielą się wiedzą i doświadczeniami?

7 Wszyscy przewodniczący zespołów samokształceniowych odpowiedzieli, że nauczyciele dzielą się wiedzą dotyczącą nowych rozwiązań metodycznych, nowych technik pracy podczas dyskusji, na spotkaniach samokształceniowych. Przekazują sobie również najważniejsze wydarzenia ze szkoleń, kursów, z własnych doświadczeń pracy z uczniem. Dwie osoby biorące udział w wywiadzie udzieliły odpowiedzi, ze nauczyciele wymieniają się przygotowanymi przez siebie testami, kartami pracy oraz innymi opracowanymi przez siebie materiałami dydaktycznymi, również na platformie Librus / odpowiedź jednej osoby/. E. Czy Pani zdaniem nauczyciele wspierają się wzajemnie w ewaluacji i doskonaleniu własnej pracy? Trzech przewodniczących zespołów odpowiedziało, że nauczyciele wspierają się, jedna odpowiedziała, że większość wspiera się. F. Czy i w jakim stopniu nauczyciele wykorzystują w swojej działalności dydaktycznowychowawczej wnioski wypływające ze współpracy w zespole samokształceniowym? Wszyscy przewodniczący zespołów odpowiedzieli, ze wykorzystują wspólnie wypracowane wnioski/ metody do dalszej pracy z uczniem i planowania kolejnych działań zespołu. G. Jakie efekty współpracy zespołowej są widoczne w praktyce szkolnej? Ankietowani wymienili następujące efekty współpracy widoczne w praktyce szkolnej - Dzień Języków Obcych, - wymiany międzynarodowe, - projekty edukacyjne, - imprezy szkolne np. integracja na sportowo, otrzęsiny, Dni Otwarte Szkoły, - zawody sportowe, - przedstawienia i uroczystości szkolne np. Święto Szkoły, - dobrze zdane egzaminy gimnazjalne, - wyjazdy uczniów na UŚ i do Pałacu Młodzieży oraz inne wyjazdy naukowe poszerzające wiedzę uczniów

8 - organizowanie konkursów np. Międzypowiatowy Konkurs Ekologiczno- Sozologiczny", konkursy informatyczne H. Jakie korzyści dla uczniów wynikają ze współpracy nauczycieli? Przewodniczący wymienili następujące korzyści dla uczniów wynikające ze współpracy nauczycieli: - korzystanie z dodatkowych materiałów dydaktycznych, kart pracy, doświadczenia oraz rozwiązań stosowanych przez innych nauczycieli uatrakcyjnia proces nauczania i motywuje uczniów do nauki - ujednolicone kryteria oceniania, ujednolicony kontrakt i wymogi dotyczące przedmiotu zwiększają możliwości wykazania się uczniów - wyjazdy naukowe poszerzają horyzonty uczniów oraz rozwijają pasje - poświęcenie czasu uczniom słabym na pogotowiu edukacyjnym, - uczniowie chętnie przyjmują się do szkoły, w której są dobrze zdawane egzaminy gimnazjalne, przygotowują do nich egzaminy próbne i badanie wyników nauczania, - uczniowie z różnych klas o wspólnych zainteresowaniach mają możliwość współpracy. I. Czy Pani zdaniem współpraca nauczycieli jest efektywna? Trzech przewodniczących zespołów odpowiedziało, że współpraca między nauczycielami jest efektywna, jedna ankietowana osoba, że bywa efektywna. J. Co Pani zdaniem utrudnia współpracę nauczycieli? Jedna przewodnicząca zespołu odpowiedziała, że współpraca układa się dobrze i nie widzi utrudnień. Dwie ankietowane osoby stwierdziły, że utrudnia współpracę brak czasu spowodowany zaangażowaniem nauczycieli w za dużo różnych działań na terenie szkoły. Dwie osoby udzieliły również odpowiedzi, że odmienne usposobienie, wizja pracy z uczniem, cel który chce się osiągnąć.

9 WYNIKI ANKIETY NAUCZYCIELI 1. W jakich zespołach nauczycieli funkcjonujących w szkole pracowałeś/aś w roku szkolnym 13/1? a b c d e f g h i j k a) w zespołach przedmiotowych ( 1) b) w zespole ds. ewaluacji wewnętrznej ( 7) c) w zespole ds. programu wychowawczego ( ) d) w komisjach nadzorujących konkursy przedmiotowe ( ) e) w komisjach nadzorujących egzaminy zewnętrzne ( 9) f) w zespołach ds. stypendium ( 1) g) w zespole ds. analizy wyników sprawdzianu próbnego ( 7) h) przygotowując szkolenia- warsztaty Rady Pedagogicznej ( 1) i) w zespole ds. statutu szkoły ( WZO) ( ) j) w zespole opracowującym program naprawczy ( ) k) innym zespole ( jakim?) - jedna odpowiedź- ISO ( 1)

10 . Na jakim poziomie określiłbyś swoje zaangażowanie w pracę zespołu? a b c d a) bardzo aktywna/y ( ) b) raczej aktywna/y ( 5) c) mało aktywna/y ( ) d) nie interesuje mnie praca zespołowa ( ) 3. Jakie formy współpracy preferujesz?

11 a b c d e f g h a) praca w małych grupach -3 osobowych ( 5) b) w zespołach tematycznych, zadaniowych ( 9) c) wymiana doświadczeń ( 7) d) rozmowa, dyskusja ( 9) e) praca w zespołach przedmiotowych ( 7) f) korzystanie z pomocy koleżanek, kolegów ( ) g) wspólne opracowywanie programów ( ) h) wspólna baza pomocy dydaktycznych ( ). Jakie działania podejmowałeś/aś z innymi nauczycielami?

12 1 1 1 a b c d e f g h a) organizacja uroczystości, imprez szkolnych ( 1) b) organizacja konkursów ( 9) c) wycieczki szkolne ( ) d) zbiórki, akcje charytatywne ( ) e) zawody sportowe ( ) f) apele grup wiekowych ( ) g) akcje szkolne ( Dzień Ziemi, ekologiczne, zdrowotne itp.) ( 3) h) realizacja projektów szkolnych ( 1) 5. Czy w poniższych działaniach, dotyczących tworzenia, realizowania i modyfikowania procesów edukacyjnych współpracowałeś/aś z innymi nauczycielami? 5.1. przy rekrutacji-przydział uczniów do poszczególnych oddziałów.

13 TAK NIE NIE WIEM TAK- NIE- 9 NIE WIEM- 5 OSÓB NIE UDZIELIŁO ODPOWIEDZI

14 5.. przy opracowywaniu koncepcji pracy szkoły na rok szkolny 13/ TAK NIE NIE WIEM TAK- 5 NIE- 7 NIE WIEM- OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI 5.3. ustalenie zmian w WZO ( dotyczące: terminów prac klasowych, oceniania itp.), programie Profilaktyki, Programie Wychowawczym TAK NIE NIE WIEM TAK-9 NIE- 5

15 NIE WIEM- OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI 5.. wspólne opracowywanie planów pracy TAK NIE NIE WIEM TAK- 9 NIE- NIE WIEM- 3 OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI 5.5. przy wyborze podręczników TAK- NIE- NIE WIEM- TAK NIE NIE WIEM

16 OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI 5. planowanie, organizacja konkursów. 1 1 TAK NIE NIE WIEM TAK-1 NIE-3 NIE WIEM- 3 OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI 5.7. ustalenie i realizacja wspólnych zasad pracy z uczniem o specyficznych potrzebach edukacyjnych. 1 1 TAK-11 NIE- TAK NIE NIE WIEM

17 NIE WIEM- 3 OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI 5.. planowanie i organizacja imprez i uroczystości szkolnych TAK NIE NIE WIEM TAK-1 NIE- NIE WIEM- OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI 5.9. wymiana doświadczeń, metod pracy z uczniem

18 1 1 1 TAK NIE NIE WIEM TAK-13 NIE- 1 NIE WIEM- OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI 5.1 wspólne opracowywanie testów TAK NIE NIE WIEM TAK- NIE- NIE WIEM- OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI analiza wyników diagnoz wewnętrznych.

19 TAK NIE NIE WIEM TAK- NIE- NIE WIEM-1 3 OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI

20 5.1analiza diagnoz zewnętrznych TAK NIE NIE WIEM TAK-3 NIE- NIE WIEM- OSÓB NIE UDZIELIŁO ODPOWIEDZI Ponadto podejmowałem/am inne działania: jedna odpowiedź- wspólnie z innymi nauczycielami języków obcych opracowywanie programu projektu Comenius.. Jak oceniasz zaangażowanie nauczycieli w pracę zespołów? a b c d a) większość pracuje bardzo aktywnie ( 15) b) większość nie pracuje aktywnie () c) tylko nieliczni są bardzo aktywni( ) d) aktywni są tylko przewodniczący zespołów( ) 1 OSOBA NIE UDZIELIŁA ODPOWIEDZI

21 7. Czy nauczyciele wspólnie rozwiązują problemy wychowawcze? 1 1 a b a) tak, podaj przykład ( 11) odpowiedzi w tej części ankietowanych to: wspólne ustalanie rozwiązań, zespoły wychowawcze, wymiana doświadczeń zawodowych, zachowanie uczniów na lekcji, rozmowy, wzajemne rady, wspólne pomysły na rozwiązanie problemów trudnych klas, rozmowy z wychowawcą. b) nie ( ) 3 OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI. Czy nauczyciele wspólnie doskonalą metody i formy pracy? a b a) tak, podaj przykład ( 1) Odpowiedzi ankietowanych: rozmowy o uczniach sprawiających trudności, szkolenia, współpraca z wychowawcą klasy I D, praca z uczniem dyslektycznym, posiadającym orzeczenie PPP, lekcje otwarte, wymiana doświadczeń po konferencjach, przygotowanie testów na platformie, karty pracy, scenariusze lekcji. b) nie (1)

22 3 OSOBY NIE UDZIELIŁY ODPOWIEDZI

23 9. W jaki sposób nauczyciele pomagają sobie wzajemnie w doskonaleniu własnej pracy? a b c d e a) przez bezpośrednie rozmowy ( 1) b) organizując lekcje otwarte ( 11) c) przeprowadzając szkolenia Rady Pedagogicznej ( 7) d) inne- jakie? ( 7) 1. Czy Twoim zdaniem współpraca nauczycieli w szkole układa się dobrze? 1 1 a b c d e a) tak ( 3) b) raczej tak ( 11) c) raczej nie ( 1) d) nie ( ) e) trudno powiedzieć ( 1)

24 11. Jakie czynniki sprzyjają współpracy nauczycieli w naszej szkole? a b c d e f a) wspólny cel ( 1) b) motywacja do działania ( 7) c) dobra organizacja pracy w zespole ( 7) d) przyjęcie odpowiedzialności za powierzone role ( 1) e) dysponowanie czasem ( ) f) ścisły nadzór nad pracą zespołu ( 3) 1. Jakie czynniki utrudniają współpracę nauczycieli w naszej szkole? 1 1 a b c d e a) rozbieżne cele, wynikające z rywalizacji ( ) b) brak motywacji do działania ( 5) c) małe zaangażowanie w pracę zespołu wszystkich jego członków ( ) d) brak czasu ( 1) e) konflikty personalne ( ) 13. Twoje propozycje dotyczące współpracy nauczycieli:

25 Rozwiązywanie konfliktów personalnych na bieżąco, mniejszy nadzór, zaufanie i wiara w to, że wszyscy naprawdę chcą dobrze pracować, spokojna, rzeczowa rozmowa. PODSUMOWANIE W ankiecie brało udział 1 nauczycieli. Spośród ankietowanych nauczycieli, żaden nie pracuje w zespole opracowującym program naprawczy, zdecydowana większość udziela się natomiast w zespołach przedmiotowych. Połowa ankietowanych uważa, iż jest bardzo aktywna, współpracując w zespołach. Jeżeli chodzi o preferowane sposoby współpracy wśród nauczycieli, ponad połowa optuje za pracą w zespołach tematycznych, zadaniowych oraz za wspólną rozmową, do najmniej wybieranych form należy wspólna baza pomocy dydaktycznych (), korzystanie z pomocy współpracowników () oraz wspólne opracowywanie programów (). Do działań, które nauczyciele wspólnie podejmowali, należą w głównej mierze organizacje uroczystości szkolnych i realizacje projektów. Wśród ankietowanych większość współpracowała w następujących działaniach: ustalenie zmian w WZO ( dotyczące: terminów prac klasowych, oceniania itp.), programie Profilaktyki, Programie Wychowawczym, wspólne opracowywanie planów pracy, przy wyborze podręczników, planowanie, organizacja konkursów, ustalenie i realizacja wspólnych zasad pracy z uczniem o specyficznych potrzebach edukacyjnych, planowanie i organizacja imprez i uroczystości szkolnych, wymiana doświadczeń, metod pracy z uczniem, analiza wyników diagnoz wewnętrznych, Nauczyciele prawie jednoznacznie oceniają swoją pracę w zespołach bardzo wysoko, twierdzą, iż większość pracuje bardzo aktywnie. Ewidentna większość ankietowanych utrzymuje, że problemy wychowawcze są wspólnie rozwiązywane, w następujących sytuacjach: wspólne ustalanie rozwiązań, zespoły wychowawcze, wymiana doświadczeń zawodowych,

26 zachowanie uczniów na lekcji, wzajemne rady, wspólne pomysły na rozwiązanie problemów trudnych klas, rozmowy z wychowawcą Nauczyciele deklarują, że wspólnie doskonalą metody i formy pracy w następujący sposób: rozmowy o uczniach sprawiających trudności, szkolenia, współpraca z wychowawcą klasy I D, praca z uczniem dyslektycznym, posiadającym orzeczenie PPP, lekcje otwarte, wymiana doświadczeń po konferencjach, przygotowanie testów na platformie, kart pracy, scenariuszy lekcji We wzajemnym doskonaleniu pracy dla ankietowanych najważniejsze są bezpośrednie rozmowy jak i organizacja lekcji otwartych. Wg badanych nauczycieli ich wzajemna współpraca układa się raczej dobrze, a przyczyniają się do tego takie oto czynniki: wspólny cel, przyjęcie odpowiedzialności za powierzone role, natomiast czynnikami utrudniającymi współpracę są: brak czasu, konflikty personalne Nauczyciele zostali zapytani o ich własne propozycje dotyczące współpracy, do odpowiedzi należą: rozwiązywanie konfliktów personalnych na bieżąco, mniejszy nadzór, zaufanie i wiara w to, że wszyscy naprawdę chcą dobrze pracować, spokojna, rzeczowa rozmowa.