(12)OPIS PATENTOWY (19)PL (11) (13) B1

Transkrypt

1 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12)OPIS PATENTOWY (19)PL (11) (13) B1 Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (21) Numer zgłoszenia: ) Data zgłoszenia: (51) IntCl5: A01N 43/653 A01N 43/36 (54) Synergiczny środek mikrobobójczy dla roślin (30) Pierwszeństwo: ,C H, ( 73) Uprawniony z patentu: Ciba-Geigy AG, Bazylea, CH (43) Zgłoszenie ogłoszono: BUP 07/90 (74) Pełnomocnik: PHZ Polservice, Warszawa, PL (45) O udzieleniu patentu ogłoszono: WUP 10/92 PL B1 (57) 1 Synergiczny środek m ikrobobójczy dla roślin, zaw ierający co najm niej dwa składniki o charakterze substancji czynnych oraz ewentualnie odpowiednie nośniki, znamienny tym, że zawiera 3-cyjano-4-(2,3-dwuchlorofenylo)- pirol o wzorze 1 jak o sk ładnik i i 1-{2-[2- chloro-4-(4-chlorofenoksy)-fenylo]-4-m etylo- 1,3-dioksolanylo-2-m etylo}-1h -1,2,4-triazol o wzorze 2 lub jedną z jego soli jako składnik II w stosunku wagowym I : II równym od 20:1 do 1: 20. Wzó r 2

2 SYNERGICZNY ŚRODEK MIKROBÓJCZY DLA ROŚLIN Z a s t r z e ż e n i a p a t e n t o w e 1. Synergiczny środek mikrobójczy dla roślin, zawierający co najmniej dwa składniki o charakterze substancji czynnych oraz ewentualnie odpowiednie nośniki, z n a m i e n n y t y m, że zawiera 3-cyjano-4-(2,3-dwuchlorofenylo)-pirol o wzorze 1 jako składnik I i 1- { 2- [ 2-chloro-4-(4-chlorofenoksy)-fenylo ] -4-metylo-1,3-dioksolanylo-2-metylo } -1H-1,2,4- -triazol o wzorze 2 lub jedną z jego soli jako składnik II w stosunku wagowym I : II równym Od 20 : 1 do 1 : środek według zastrz. 1, z n a m i e n n y t y m, że zawiera składniki I i II w stosunku wagowym I : II równym od 5 : 1 do 1 : 5. Przedmiotem wynalazku jest synergiczny środek mikrobójczy dla roślin, zawierający co najmniej dwa składniki o charakterze substancji czynnych oraz odpowiednie nośniki, przeznaczony do zwalczania i zapobiegania chorobom roślin, zwłaszcza w uprawie zbóż, a w szczególności poprzez zaprawianie nasion. Stwierdzono, że mieszanina składnika I o charakterze substancji czynnej, stanowiącego 3-cyjano-4-(2,3-dwuchlorofenylo)-pirol (o nazwie handlowej Fenpiclonil) o wzorze 1, ze składnikiem II o charakterze substancji czynnej, stanowiącym 1-{ 2-/2-chloro-4-(4-chlorofenoksy)- fenyloy-4-metylo-1,3-dioksolanylo-2-metylo} -1H-1,2,4-triazol o wzorze 2, lub z jedną z jego soli prowadzi do synergicznie zwiększonej aktywności w przypadku zwalczania i zapobiegania chorobom roślin. Związek o wzorze 1 wspomina się w ogłoszeniowym opisie Republiki Federalnej Niemiec DE-0S nr (względnie w brytyjskim zgłoszeniu patentowym nr ) wśród innych produktów pośrednich. jego zastosowanie jako grzybobójczej substancji czynnej omawia się w europejskim opisie EP-A nr Wyróżnia się on przede wszystkim jako fungicyd kontaktowy. Związek o wzorze 2 jest jako grzybobójcza substancja czynna opisany w brytyjskim zgłoszeniu patentowym nr Działanie tej pochodnej triazolu polega na zahamowaniu biosyntezy ergosterolu. Wspomniane sole związku o wzorze 2 można wytwarzać na drodze reakcji tej zasady z kwasami. Spośród kwasów, które można stosować do wytwarzania soli o wzorze 2, należy wspomnieć: kwas chlorowcowodorowy, taki jak kwas fluorowodorowy, chlorowodorowy, bromowodorowy lub jodo- wodorowy, oraz kwas siarkowy, fosforowy, azotowy, i kwasy organiczne, takie jak kwas octowy, trójfluorooctowy, trójchlorooctowy, propionowy, glikolowy, tiocyjanowy, mlekowy, bursztynowy, cytrynowy, benzoesowy, cynamonowy, szczawiowy, mrówkowy, bnzenosulfonowy, p-toluenosulfonowy, metanosulfonowy, salicylowy, p-aminosalicylowy, 2-fenoksybenzoesowy, 2-acetoksybenzoesowy lub naftalenodwusulfonowy-1,2. Pojęcie soli obejmuje też metalokompleksy zasadowego składnika II. Kompleksy te składają się z podstawowej cząsteczki organicznej i z nieorganicznej lub organicznej soli metalu, przykładowo z halogenków, azotanów, siarczanów, fosforanów, octanów, trójfluorooctanów, trójchlorooctanów, propionianów, winianów, sulfonianów, salicylanów, benzoesanów itp., pierwiastków z drugiej grupy głównej układu okresowego, takich jak wapń i magnez, i pierwiastków z trzeciej i czwartej grupy głównej układu okresowego, takich jak glin, cyna lub ołów, oraz pierwiastków z od pierwszej do ósmej grupy pobocznej układu okresowego, takich jak chrom, mangan, żelazo, kobalt, nikiel, miedźi, cynk itp. Korzystnymi są pierwiastki grup pobocznych 4 okresu. Metale mogą przy tym występować w różnych, im właściwych wartościowościach. Metalokompleksy mogą występować jako jedno- lub wielordzeniowe, tzn. mogą one zawierać jedną lub więcej udziałowych cząsteczek organicznych jako ligandów.

3 Dla fachowca jest rzeczą znaną to, że działanie grzybobójczej substancji czynnej można w daleko idącej mierze zwiększać lub rozszerzać dzięki dodatkowi innego fungicydu o różniącym się zakresie działania. Niespodziewanie stwierdzono jednak, że mieszanina substancji czynnych o wzorach 1 i 2 prowadzi do zupełnie nieoczekiwanie wysokiego wzrostu działania przeciwko grzybom rozwijającym się na nasionach i w glebie. Wzrost działania osiągnięty dzięki mieszaninie według wynalazku jest zdecydowanie wyższy niż aktywność oczekiwana po zsumowaniu aktywności tych obu poszczególnych składników, a to oznacza, że mieszanina ta działa synergicznie. Oprócz tego synergicznego działania mieszaniny według wynalazku wykazują wyraźne działanie przyspieszające wzrost roślin, które jest zależne od składu mieszaniny według wynalazku prawie w takiej samej mierze, Jak działanie grzybobójcze. Zgodnie z tym można to przyspieszające wzrost roślin działanie mieszanin według wynalazku, również nazywać synergicznym. Wynalazek umożliwia zatem zaprawianie nasion mniejszą ilością substancji biobójczych, niż to uprzednio znano, i tym samym stanowi bardzo istotne wzbogacenie skarbnicy techniki. Można stosować mieszaninę składników o wzorach 1 i 2 na materiale siewnym lecz także stosować poszczególne czyste składniki w bezpośredniej kolejności. Korzystne stosunki zmieszania obu składników czynnych I:II są równe od 20:1 do 1:20, zwłaszcza od 10:1 do 1:10, a w szczególności od 5:1 do 1:5. Inne korzystne stosunki zmieszania składników I:II są równe od 5:2 do 2:5 albo od 3:2 do 2:3, albo 1:1. Zwiększone działanie stwierdza się też dzięki mieszaninie związku o wzorze 1 z innymi substancjami czynnymi, o ile w przypadku tych ostatnich chodzi o substancje hamujące deme- tylowanie na drodze ergosterolowej syntezy tych grzybów. Takimi inhibitorami demetylowania są środki o handlowych nazwach: Bitertanol, Diniconazol, Ethyltrianol, Flutriafol, Flusila- zol, Furconazol, Imazalil, Myclobutanil, Cyproconazol, Tridimefon, Tridimenol i inne, których budowa i grzybobójcze działanie są znane fachowcom. Mieszanina składników czynnych I i II według wynalazku wykazuje potrzebne działanie kontaktowe oraz działanie układowe i długotrwałe w przypadku zwalczania wywodzących się z nasion lub z gleby chorób roślin. Dzięki mieszaninom według wynalazku niszczy się mikroorganizmy w materiale siewnym, a rośliny znajdujące się w rozwoju chroni się przed porażeniem przez mikroorganizmy pochodzenia glebowego. Mieszaniny według wynalazku są czynne przeciwko fitopatogennym grzybom należącym do następujących klas: Ascomycetes (np. rodzaje Mycosphaerella, Pyrenophora); Basidiomycetes (np. rodzaje Tilletia, Rhizoctonia); Fungi imperfecti (np. rodzaje Fusarium, Septoria, Phoma, Alternaria). Mieszaniny według wynalazku są w szczególności skuteczne w przypadku traktowania materiału siewnego (owoce, kłęby, ziarna), działanie zaś przeciwko Fusarium nivale na pszenicy jest przy tym szczególnie wyraźne. Nadają się one jednak również do bezpośredniego traktowania gleby lub innych części roślin. Odznaczają się one dobrą tolerancją u roślin i nieszkodliwością dla środowiska. W przypadku użytkowania mieszaninę według wynalazku zwykle stosuje się razem ze znanymi w technice preparatywnej środkami pomocniczymi. Składniki aktywne I i II w znany sposób przetwarza się np. do postaci koncentratów emulsyjnych, past do malowania, roztworów gotowych do bezpośredniego opryskiwania lub roztworów rozcieńczalnych, emulsji rozcieńczonych, proszków zwilżalnych, proszków rozpuszczalnych, środków do opylania, granulatów, lub na drodze kapsułkowania w np. substancjach polimerycznych. Sposoby stosowania, takie jak opryskiwanie drobnokropliste, opryskiwanie mgławicowe, opylanie, rozsiewanie,malowanie lub polewanie, oraz postać środka dopasowuje się do zamierzonego celu i do danych warunków. Korzystne dawki odpowiadają na ogół ilości od 0,0005 kg do co najwyżej 0,5 kg, zwłaszcza 0,001-0,01 kg substancji czynnej o wzorze 1 i 2 na 100 g zabezpieczanego materiału. Warunki aplikowania zależą jednak bardzo istotnie od właściwości (wielkość powierzchni, konsystencja, zawartość wilgoci) materiału i wpływów jego otoczenia.

4 Pod określeniem materiału siewnego należy w ramach wynalazku rozumieć roślinne substancje naturalne i produkty ich dalszego przetwarzania, przykładowo niżej wyszczególnione i z naturalnego cyklu rozwojowego pobrane rośliny, części tych roślin (łodygi, liście, kłęby, nasiona, owoce, ziarna), występujące w świeżo zebranym stanie lub w postaci zdatnej do dalszego przetwarzania (wstępnie suszone, zwilżone, rozdrobnione, zmielone, prażone, itp.). Jako docelowe uprawy w ramach wynalazku służą np. następujące gatunki roślin: zboża, takie jak pszenica, jęczmień, żyto, owies, ryż, sorgo, kukurydza i pokrewne; buraki, takie jak buraki cukrowe i pastewne; rośliny strączkowe, takie jak fasola, soczewica, soja i groch; uprawy oleiste, takie jak rzepak, gorczyca, mak siewny i słoneczniki; dyniowate, takie jak ogórki, dynia i melony; uprawy włókniste, takie jak bawełna i len; gatunki warzyw, takie jak sałata głowiasta, kapusty, szpinak, marchew, cebula, pomidory, ziemniaki i papryka; rośliny ozdobne, takie jak tulipany, narcyzy trąbkowe, dalie, chryzantemy i inne kwiaty; oraz rośliny przyprawowe i ich nasiona. Korzystny sposób rozprowadzania mieszaniny według wynalazku polega na opryskiwaniu lub zwilżaniu materiału roślinnego ciekłym preparatem albo na zmieszaniu materiału roślinnego ze stałym preparatem substancji czynnych. Omówiony sposób konserwowania stanowi wykorzystanie środka według wynalazku. Substancje czynne o wzorach 1 i 2 stosuje się według wynalazku w postaci preparatów i można je wprowadzać wraz z ewentualnie dalszymi, w technice preparatywnej rozpowszechnionymi nośnikami, substancjami powierzchniowo czynnymi i innymi dodatkami sprzyjającymi aplikowaniu. Stosowne nośniki i dodatki mogą być substancjami stałymi lub ciekłymi i odpowiadać substancjom przewidzianym do tego celu, takim jak naturalne lub regenerowane substancje mineralne, rozpuszczalniki, dyspergatory, zwilżacze, środki polepszające przyczepność, zagęszczacze, lepiszcza lub nawozy sztuczne. Szczególnie korzystnymi dodatkami są fosfolipidy. Korzystnym sposobem aplikowania mieszaniny substancji czynnych o wzorach 1 i 2 względnie środka (agro)chemicznego, zawierającego te substancje czynne, jest nanoszenie na nadziemne części roślin, przede wszystkim na ulistnienie (aplikowanie na liściach). Liczbę aplikowań i ilość dawek dobiera się dla odpowiedniego czynnika chorobotwórczego (odmiana grzyba). Mieszanina substancji czynnych może także docierać do roślin poprzez glebę i układ korzeniowy (działanie układowe) w ten sposób, że siedlisko rośliny nasyca się ciekłym preparatem, albo substancje o postaci stałej wprowadza się do gleby, np. w postaci granulatu (aplikowanie do gleby). Mieszaninę związków o wzorach 1 i 2 można szczególnie korzystną drogą (powlekanie) nanosić na ziarna nasion, kłęby, owoce lub na inny zabezpieczony materiał roślinny w taki sposób, że materiał ten albo impregnuje się ciekłym preparatem tych substancji czynnych, albo powleka się stałym preparatem. Poza tym są w szczególnych przypadkach możliwe dalsze sposoby aplikowania na roślinach, np. docelowe traktowanie łodyg roślin lub pączków. Związki o wzorach 1 i 2 stosuje się przy tym w niezmienionej postaci lub korzystnie razem ze znanymi w technice preparatywnej środkami pomocniczymi i przeto w znany sposób przetwarza się je np. do postaci koncentratów emulsyjnych, past do malowania, roztworów gotowych do bezpośredniego opryskiwania lub roztworów rozcieńczalnych, emulsji rozcieńczonych, proszków zwilżalnych, proszków rozpuszczalnych, środków do opylania, granulatów, lub na drodze kapsułkowania w np. substancjach polimerycznych. Sposoby stosowania, takie jak opryskiwanie drobnokropliste, opryskiwanie mgławicowe, opylanie, rozsiewanie, malowanie lub polewanie, dobiera się tak, jak i rodzaj środka, w zależności od zamierzonego celu i od podanych warunków. Korzystne dawki w przypadku traktowania polowego odpowiadają na ogół ilości 5 g - 5 kg substancji czynnej (AS) o wzorach 1 i 2 na 1 ha, korzystnie 10 g - 2 kg AS/ha, szczególnie korzystnie g AS/ha. Preparaty, tzn. środki zawierające substancję czynną o wzorach 1 i 2 i ewentualnie stały lub ciekły dodatek, kompozycje lub zestawy sporządza się w znany sposób, np. drogą sta

5 rannego zmieszania i/lub zmielenia substancji czynnych z rozrzedzalnikami, takimi jak rozpuszczalniki lub stałe nośniki, i ewentualnie z substancjami powierzchniowo czynnymi (tenzydami ). Jako rozpuszczalniki wchodzą w rachubę: aromatyczne węglowodory, korzystnie frakcje o 8-12 atomach węgla, takie jak mieszaniny ksylenów lub podstawione naftaleny, estry kwasu ftalowego, takie jak ftalan dwubutylowy lub dwuoktylowy, alifatyczne węglowodory, takie jak cykloheksan lub parafiny, alkohole i glikole oraz ich etery i estry, takie jak jednometylowy eter glikolu etylenowego, ketony, takie jak cykloheksanon, rozpuszczalniki silnie polarne, takie jak N-metylopirolidon-2, sulfotlenek dwumetylowy lub dwumetyloformamid, oraz ewentualnie epoksydowane oleje roślinne lub olej sojowy, a także woda. Jako stałe nośniki, np. dla środków do opylania i proszków dyspergowalnych, można stosować kalcyt, talk, kaolin, montmorylonit lub attapulglt, wysokodyspersyjną krzemionkę lub nasiąkliwe polimery. Jako ziarniste, adsorpcyjne nośniki dla granulatów wchodzą w rachubę pumeks, kruszona cegła, sepiolit lub bentonit, jako nie-sorpcyjne nośniki zaś np. kalcyt lub dolomit. Jako związki powierzchniowo czynne wchodzą w rachubę, w zależności od rodzaju sporządzanego preparatu substancji czynnych o wzorach 1 i 2, niejonowe, kationowe i/lub anionowe tenzydy o silnych właściwościach emulgujących, dyspergujących i zwilżających. Pod określeniem tenzydy należy rozumieć też mieszaniny tenzydów. Tenzydy rozpowszechnione w technice preparatywnej są omówione m.in. w następujących publikacjach: "Mc Cutcheon's Detergents and Emulsifiers Annual", wyd. MC Publishing Corp., Ridgewood New Jersey, 1980; Sisley and Wood, "Encyclopedia od Surface Active Agents", wyd. Chemical Publishing Co., Inc. Nowy Jork, Szczególnie korzystnymi, aplikowane wspomagającymi dodatkami są nadto naturalne lub syntetyczne fosfolipidy z szeregu kefaliny i lecytyny, takie jak fosfatydyloetanoloamina, fosfatydyloseryna, fosfatydylogliceryna, lizolecytyna. Preparaty agrochemiczne zawierają z reguły 0,1-99%, korzystnie 0,1-95% substancji czynnej o wzorach 1 i 2, 99,9-1%, korzystnie 99,8-5% stałej lub ciekłej substancji dodatkowej i 0-25%, korzystnie 0,1-25% substancji powierzchniowo czynnej. Chociaż stężony środek jest korzystny jako towar handlowy, to jednak ostateczny użytkownik z reguły stosuje środki rozcieńczone. W podanych niżej przepisach A.-E., ilustrujących sporządzanie środka według wynalazku, stosuje się określenie "substancja czynna", oznaczające mieszaninę Fenpiclonil'u (składnika I) i składnika II (związku o wzorze 2) o stosunku zmieszania I:II równym od 10:1 do 1:10. A. Proszek zwilżalny a) b) c) substancja czynna (I:II=10:1, 5:2, 1:3) 25% 50% 75% ligninosulfonian sodowy 5% 5% - siarczan laurylowosodowy 3% - 5% dwuizobutylonaftalenosulfonian sodowy - 6% 10% eter oktylofenolu z glikolem polietylenowym (7-8 moli tlenku etylenu) - 2% - wysokodyspersyjna krzemionka 5% 10% 10% kaolin 62% 27% - Substancję czynną starannie miesza się z dodatkami i dokładnie miele w odpowiednim młynie. Otrzymuje się proszek zwilżalny, który za pomocą wody można rozcieńczyć do postaci zawiesiny o każdym żądanym stężeniu.

6 Koncentrat emulsyjny substancja czynna (I:II=1:20) 10% eter oktylofenolu z glikolem polietylenowym (4-5 moli tlenku etylenu) 3% dodecylobenzenosulfonian wapniowy 3% eter oleju ręcznikowego z glikolem polietylenowym (35 moli tlenku etylenu) 4% cykloheksanon 30% mieszanina ksylenów 50% Rozcieńczając ten koncentrat wodą można sporządzać emulsje o każdym żądanym stężeniu. C. środek do opylania a) b) substancja czynna (1:11=2:3 i 1:1) 5% 8% talk 95% kaolin - 92% Gotowy do użytku środek do opylania otrzymuje się w ten sposób, że substancję czynną miesza się z nośnikiem i miele w odpowiednim młynie. 0. Granulat wytłaczany substancja czynna (1:11=20:1) 10% ligninosulfonian sodowy 2% karboksymetyloceluloza 1% kaolin 87% Substancję czynną miesza się z dodatkami, miele i zwilża wodą. Mieszaninę tę wytłacza się, po czym suszy w strumieniu powietrza. E. Granulat powlekany substancja czynna (I:II=3:2) 3% glikol polietylenowy (o masie cząsteczkowej 200) 3% kaolin 94% Drobno zmieloną substancję czynną nanosi się równomiernie w mieszarce na kaolin zwilżony glikolem polietylenowym. Na tej drodze otrzymuje się niepylące granulaty powlekane. Efekt synergiczny występuje w przypadku substancji grzybobójczych zawsze wtedy, gdy grzybobójcze działanie mieszaniny substancji czynnych jest większe niż suma z działań pojedyńczo aplikowanych substancji czynnych. Oczekiwane działanie E dla danej mieszaniny substancji czynnych, np. dwóch substancji grzybobójczych, spełnia tak zwany wzór Colbyego E = X + Y -X Y/100, w którym X oznacza % działania przez substancję grzybobójczą o wzorze 1 przy dawce p gas/ha, Y oznacza % działania przez substancję grzybobójczą o wzorze 2 przy dawce q gas/ha, E oznacza oczekiwane działanie grzybobójczych substancji o wzorach 1+2 przy dawce p + q gas/ha, przy czym skrót gas/ha = gramy substancji czynnej na 1 hektolitr brzeczki opryskowej, [ porównaj 1) Colby, LR. "Calculating synergistic and antagonistic responses of herbicide combination", Weeds 15, strony 20-22; 2) Limpel i współpracownicy, 1062 "Weeds control by... certain combinations", Proc. NEWCL, tom 16, strony Jeżeli faktycznie zaobserwowane działanie (0) jest większe od obliczonego działania oczekiwanego (E), to mieszanina taka jest w swym działaniu ponadaddytywna, tzn. występuje efekt synergiczny.

7 W podanym niżej przykładzie, ilustrującym biologiczne właściwości środka według wynalazku, obliczano wartość E według powyższego równania. P r z y k ł a d. Działanie grzybobójcze przeciwko Septoria nodorum na pszenicy ozimej Zakażone grzybem Septoria nodorum nasiona pszenicy (odmiany "Moleson") zbiera się z pola. Test słodowo-agarowy wykazuje, że nasiona te są w 53% zakażone. Nasiona te traktuje się mieszaninami substancji czynnych, przedstawionymi w niżej podanej tabeli. W celu jednakowego traktowania składniki czynne najpierw przeprowadza się w wodzie w stan zawiesiny, a następnie opryskuje się materiał siewny umieszczony w wirującym złożu. Ten sposób postępowania odpowiada zwykłemu stosowaniu standartowemu. Zaprawiony materiał siewny wysiewa się do ziemi ornej. Ziemię orną umieszcza się w pojemnikach o wielkości: 11 cm wysokości, 40 cm długości i 30 cm szerokości. Każdorazowo zasadza się po 100 ziarn w pojemniku i dla każdej mieszaniny prowadzi się trzy próby równoległe. Skuteczność poszczególnych produktów określa się stosując metodę opublikowaną przez Holmesa i Colhouna (S.J.I.Holmes i J.Colhoun: "A method for assessing the efficacy od seed infectants for the control of seed-borne Septoria nodorum on wheat"; Annals of Applied Biology 75, strony , 1973). Pojemniki po wysianiu nasion utrzymuje się w ciągu dwóch tygodni w temperaturze 8-10 C, wykluczając dostęp światła, po czym wstawia się je do cieplarni i tam w temperaturze 20 C utrzymuje się je w ciągu dalszych dwóch tygodni. Następnie sadzonki wyjmuje się z ziemi i płucze. Stopień uszkodzenia tych roślin porównuje się z wielkością porażenia grzybem sprawdzianowym roślin nietraktowanych. T a b e l a Próba nr: g substancji czynnej na 100 kg materiału siewnego Składnik I Składnik II Porażenie grzybem % Działanie E (obliczone) % (C0LBY) Działanie 0 (znalezione) % (porównawcze) a

8 Jak wynika z podanej tabeli, próby 10-18, w przypadku których składniki I i II zmieniano w szerokim zakresie stosunków zmieszania, wykazały wzmożone, tzn. synergiczne działanie. Podobnie wzmożone, tzn. synergiczne działanie osiągnięto również przeciwko śnieci (Gerlachia nivalis) na pszenicy, jęczmieniu i życie, przeciwko Pyrenophora graminea i P.teres na jęczmieniu, przeciwko Tilletia caries na pszenicy i przeciwko innym patogennym rozwijającym się na nasionach i w glebie. Wzór 1 Wzór 2 Zakład Wydawnictw UP RP. Nakład 90 egz. Cena zł